‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

H om o f a b e h r
( q u r o ld a n fo d a la n u v c h i 
o d a m )n in g p ay d o b o ‘lish i b ila n in s o n n in g ta b ia tg a t a ’siri 
sh ak llan a boradi. P aleo litn in g nih o yasig a k elg an d a esa, 
Homo
sapiens
(ongli, aqlli o d a m )n in g yuzaga kelishi in so n aq lin in g
rivojlanib borishi b ilan u n in g ta b iatg a , tab iiy m u h itg a t a ’siri 
o rtib bo rad i.
I.V. V ernadskiyning k o ‘rsatishicha, insonning tabiatga ta ’siri 
o ‘sa borishi o d am lar soni ko 'p ay ish i bilan em as, balki inson 
ongi o'sishi, ilmiy tafakkuri rivojlanib borishi bilan yuzaga keladi. 
Shu tariqa, asta-sekin biosferadan yu qo riro q yangi bosqich — 
noosfera shakllanishi uch un shart-sharoit yaratiladi. I.V. V ernads- 
kiy noosfera rivoji boshlanishini: d eh q o n ch ilik , 
cho rvachilik 
m adaniyatining kelib chiqishi, nihoyat, katta shaharlarning yuzaga 
kelishi, antik davlatlarning shakllanishi bilan bog'laydi. O lim ning 
isb o tlash icha, m an a shu ijtim o iy -iq tiso d iy va m a d an iy negiz 
o d am zod avlodining tez k o ‘payishiga, „in so n iy atn in g m adaniy 
biogeokimyoviy energiyasi o ‘sishiga“ va dem akki, ijtim oiy hayotda 
ilm iy tafakkur paydo b o ‘lishiga olib kelgan. Shu asosda insonning 
biosfera tizim ida tutgan o ‘m i boshqa b arch a jo n li m avjudotlardan 
sifat jih a td a n farq qila boshlagan. In so n d a yuzaga kelgan ong va 
ilm iy tafakkur rivojlanishida yuqorida k o ‘rsatilgan o m illar tabiat 
va jam iy at m u no sab atlarin i m uv ofiqiashtirishda hal qiluvchi rol 
o 'y n ag an .
Insonning ong va tafakkurga tayanib, jam iyat va tabiat m uno- 
sabatini, insonning tabiatdan foydalanishini oqilona boshqarishning 
yuzaga kelishi noosferani tashkil qiladi. N oosferada jam iyat va tabiat 
m unosabatlarida, inson bilan a tro f m uhiti o ‘rtasida yangi ekologik 
jarayonlar, tizim lar kelib chiqadi. Inson noosfera tufayli biosferaning 
o ‘zaro b o g iiq b archa bloklari — litosfera, gidrosfera, atm osfera, 
pedosferani, b utun jonsiz va jonli tabiatni, hatto fazodagi o ‘zining 
texnogen ta ’sirini ham qam rab olishiga erishadi.
I.V. V ernadskiyning k o ‘rsatishicha, inson ongi va tafakkuri 
geologik kuch sifatida, biosferaga texnogen ta ’sir k o 'rsatish va 
uning noosferaga aylanishidagina nam o y on b o 'lm ay , balki inson­
ning hozirgi zam on bilim lari bilan qurollanishi, yuzaga kelgan 
a tro f m uhiti halokatining oldini olishga qo dir b o ‘lgan im koniyat- 
larida h am ifodalanadi. U n in g ch a, hozirgi zam on olim lari oldida 
jam iy at va tab iat m u n o sab atlarin i n o osfera uy g 'u n lig in i ongli
157

---

ravishda tashkillashtirishning misli ko'rilm agan vazifalari turibdi. 
O lim lar bu vazifalardan yuz o ‘gira olm aydilar, buning boisi, ilmiy 
bilishning ijodiy jaray on i shuni taqozo q iladi1.
N oosfera to ‘g ‘risidagi ta ’limot: tabiat kuchlari va resurslaridan 
inson m anfaatlari y o ‘lida o q ilo n a foydalanish va u ni yan ad a 
rivojlantirish, ijtim oiy m eh n at unum dorligini oshirish, aholi salo- 
m atligini him oya qilish, bu sohadagi ishlarni yanada rivojlantirish 
yo'llarini ko ‘rsatib beradi. Bu ta ’lim ot shakllanib, rivojlanib borgan 
sari insonlarning tabiiy om illarga qaram ligi tobora kamayib boradi. 
Yashash u ch u n yaratilgan „su n ’iy m u h it“ga oid m e ’m orchilik 
kom plekslari, hozirgi zam on texnologiyasi, noklassik energiya 
t a ’m ino tig a asoslangan tra n sp o rt tu rlari, sintetik k iyim -bosh, 
polim erlarni sintezlash, yerdagi yaroqsiz m uhitda, kosm osda va 
boshqa jo y lard a yashash va ishlash u ch u n ap p aratlar yaratish 
borasida zamonaviy tibbiyot erishgan yutuqlarga asoslanib, oiganizm 
a ’zolarining su n ’iy o'xshashliklarini yaratish, gen m uhandisligi 
muvaffaqiyatlari, turli ehtiyojlarni qondirish u c h u n biotexnolo- 
giy aning rivo jlan ish i va h o k a z o la r, sh u n in g d ek , fa n -te x n ik a
taraqqiyotining erishgan yutuqlari — bularning ham m asi noosfera- 
ning tobora kengayib borayotganligining isbotidir2.
Agar ilgarilari insoniyat va jam iyat ishlab chiqarish jarayoni 
b u tu n la y ta b ia tg a , ta b iiy o m illa rg a q aram b o 'ls a , en d ilik d a
noo sferan ing rivojlanib borishi bilan insoniyat ja m iy at ishlab 
chiqarish jarayonida tabiat boyliklaridan foydalanish qatorida, o ‘zi 
yaratgan ,,sun’iy“ tabiat m ahsulotlaridan ham foydalana boshladi.
N oosferaning rivojlanishi hozirgi vaqtda zamonaviy elektronika 
va m ikroelektronika yutuqlari bilan boyitilm oqda. Bu sohalarda 
erishilgan yutuqlar ishlab chiqarishga oid texnologik jaray o n lam i 
sifat jih a td a n oshirib, axborotlarni to ‘plash va u lard an foydala- 
nishni yaxshilab, insonning aqliy, ijodiy im koniyatlarini yanada 
k o ‘proq ro ‘yobga chiqarishga olib kelm oqda.
Bizning mustaqillikka erishishimiz tabiatni falsafiy tushunishda 
yangi im koniyatlar ochib berdi. Bugungi kunda milliy ijtim oiy- 
iqtisodiy m u a m m o lar yechim ini topishda ekologik vazifalarni hal 
etish bilan bog‘liq falsafiy m asalalar o'zig a xos aham iyat kasb 
etm oqda.
1