‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

mashinalashgan ishlab chiqarish
paydo 
boladi. Fan va texnika jadal rivojlanadi. Natijada inson va jamiyatning 
tabiatga ta ’siri haddan tashqari kuchayib, hatto jam iyatning tabiatga 
vahshiyona m unosabatlari ham kelib chiqadi. Oqibatda, tabiat bilan 
jam iyat o ‘rtasidagi ziddiyat m a’lum darajada keskinlashib, tabiatda 
ekologik buhron xavfi yuzaga keladi.
Bulardan tashqari, inson va jam iyatning tabiat bilan m u n o- 
sabatlarini boshqacha davrlarga ajratish ham mavjud. Bular: 1) yov- 
voyilik; 2) varvarlik va 3) sivilizatsiya. 
Yovvoyilik —
bu, asosan, 
tab iatnin g tayyor m ahsulo tlarin i o ‘zlashtirish davridir: 
inson 
tom onidan yaratilgan vositalar, asosan, ana shunday o ‘zlashtirishda 
yordam chi qurol b o ‘lib xizm at qilgan. 
Varvarlik
— bu chorvachilik 
va dehqonchilik bilan sh ug 'ullan a boshlangan davr. Bu davr —
1 
Qarang.X.
Shodimetov. 
Ijtimoiyekologiyagakirish.Т., ,,0 ‘qituvchi“ , 
1994, 7 - 9 - betlar.
154

---

inson faoliyati yordam ida tabiat m ahsulotlari ishlab chiqarishni 
k o ‘paytirish usullarini egallash davridir. 
Sivilizatsiyci
— bu tabiat 
m ahsulotlariga ishlov berishni ch u q u r egallash (takom illashtirish) 
davridir, asl m a ’noda sanoat va m ohirlik davridir.
N ihoyat, inson va jam iyat bilan tabiat o ‘rtasidagi m unosabatlar 
ev o lu tsiy asin i: 
neogen, biogen
va 
texnogen
d av rla rig a b o ‘lib 
izohlashlar ham mavjud.
N eogen davri Y er yuzida n eatrop yoki 
Homo sapiens 
(aqlli, 
ongli odam )ning paydo b o ‘lishiga to ‘g ‘ri keladi. Bu davr b undan 
30—40 m ing yil ilgari sodir b o ‘lgan b o ‘lib, u n d a odam dastlabki 
su n ’iy qurollarni yaratib, u lar yordam ida tabiiy m uhitga ta ’sir 
qila boshlagan.
Biogen davri, bu — asosan, odam larning tabiatga m oslashish 
davri b o ‘lib, o d am lar tab iatn in g tayy o r n e ’m atlarin i o ‘zlash- 
tirishdan chorvachilik va d ehqonchilikka asta-sekin o 'tish i sodir 
b o ‘ladi. Bu davrda odam lar bilan tabiat o ‘rtasida paydo b o ‘la b osh­
lagan ziddiyatlar texnogen davrining paydo b o ‘lishiga olib keldi.
Texnogen davri ishlab chiqarishga texnika, texnologiyaning 
kirib kelishi bilan boshlanadi. Feodalizm bag‘rida kapitalistik ishlab 
chiqarish, y a ’ni sanoat ishlab chiqarishining paydo b o'lishi bilan 
texnogen davrining ikkinchi bosqichiga o ‘tildi. M azkur bosqichda 
tabiat kuchlari bilan kurash, ularni inson va jam iyat m anfaatlariga 
xizm at qildirish kuchayib, inson va jam iy atn ing tabiatga yetka- 
zayotgan zarari jiddiy ortadi.
Texnogen davrida inson jam iyat ijtim oiy-iqtisodiy rivojining 
ustun om iliga aylanib, fan taraqqiyoti jadallashadi, uning ishlab 
chiqarish doirasida m oddiylashuvi, texnika bilan uyg'unlashuviga, 
pirovardida, fan-texnika inqilobiga olib keladi. Jam iyat taraqqi- 
yotining bunday holati texnogen davrining industrial bosqichining 
boshlanishiga sabab b o ‘ladi'. M azkur bosqich tabiat o ‘z - o ‘zicha, 
tabiiy ravishda yaratm aydigan m oddalar, m ashinalar, m exanizm - 
lar, ashyolarning yaratilishi, ixtiro qilish va k o ‘plab ishlab chiqa- 
rilishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda fan va texnikaning tezkor 
taraqqiyoti, inson va jam iyatning tabiatga t a ’sir k o ‘rsatishi doirasi 
va m iqyoslarining kengayishi shunga olib keladiki, antropogen 
om illam ing ta ’sirida tabiiy m uhitda juda katta o ‘zgarishlar ro ‘y bera 
boshlaydi.
1