‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

4- §. Tabiat va jamiyat, ularning o ‘zaro munosabati,
tabiiy va sun’iy muhit
Tabiat o ‘z taraqqiyotida insoniyat jam iyatini keltirib chiqargan. 
Jam iyat, m a’lum m a ’noda, tabiatning bir qismi, uning taraqqiyoti 
natijasidir. T abiat, tabiiy m uhit b o lm a s a jam iyat b o lm a s edi. 
Jamiyat: o'zining m oddiy hayoti bilan — bevosita, m a ’naviy hayoti 
bilan — bavosita, tabiatga uzviy b o g liq d ir.
T abiatda va jam iyatnin g m oddiy hayotida o ‘ziga xos obyektiv 
qo n unlar am al qiladi. Bu jih atd an tabiat va jam iyat o ‘zaro m a’lum
um um iy birlikka egadir. Inson esa o ‘zining jism oniy va m a ’naviy 
hayoti bilan tabiatdan ajralmas, o 'zin i qurshab turgan tabiiy m uhit 
bilan cham barchas b o g liq d ir. Inson biologik tu r — odam sifatida 
jo n li tabiatning bir qism i, uning oliy rivojlangan k o ‘rinishidir. 
Tabiiy muhit — bu inson va jamiyatni qurshab turgan, ular bilan
bevosita b ogiiq munosabatda boladigan tabiatdagi predmet va
hodisalar, jonsiz va jonli mavjudotlardan iborat tabiatning bir
qismidir.
Tabiiy m uhit o ‘z o ‘rnida, 
abiotik
va 
biotik
om illardan iborat 
b o ia d i. 
Abiotik om illar
— iqlim iy (y o ru g lik , h aro rat, nam lik, 
havo va bosim ), tu p ro q (tu p ro q n in g tarkibi, nam ligi, havo o ‘tka- 
zuvchanligi, zichligi); relyef (dengiz sathidan balandligi, pastligi, 
qiyaligi); kim yoviy tarkibi (havoning gaz tarkibi, suvning m i­
neral tarkibi, tup roq ning kim yoviy elem entlar tarkibi) va shu 
kabilardir. 
Biotik om illar
esa viruslar, m ikroblar, bakteriyalar, 
sodda tirik m avjudotlar, o ‘sim liklar, hasharotlar, qushlar, hay- 
vonlar va nihoyat, odam lar (biologik tu r sifatida). Tabiiy m uhitning 
bu om illari o ‘zaro bir-birlari bilan b o g iiq , bir-birlariga ta ’sir va 
aks t a ’sir qilib, o ‘zgarib, rivojlanib turadi.
152

---

Insoniyat jam iyati ana shu tabiiy m uhitda yashaydi va mavjud 
b o 'lad i. Lekin uning yashashi va m avjud b o 'lish id a bu tabiiy 
m u hitning o ‘zi yetarli b o ‘lm aydi. Shu tufayli inson tabiiy m uhit 
om illaridan faol foydalangan holda, shu tabiiy m uhit ichida „su n ’iy 
m u h it“ ni ham yaratdi.