‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

5- §. Inson va jamiyatning tabiat bilan o ‘zaro
munosabatlari evolutsiyasi
Inson va jam iyatning tabiat bilan o ‘zaro m unosabatlari tarixiy 
taraqqiyot davom ida o'zgarib borgan. O lim larning bu haqda turli 
qarashlari mavjud. M asalan, ko‘pchilik olim larning fikrlariga ko‘ra, 
inson va jam iyatning tabiat bilan m unosabati evolutsiyasi to ‘rt 
davrga b o ‘linadi. Bular: 1) o ‘ziniki qilib olish; 2) agrar; 3) ind u st­
rial; 4) noosfera davrlari.
153

---

Boshqa bir guruh olim lar esa, bu davrlarni boshqacharoq 
tarzda turkum lashtirgan, y a’ni inson jam iyat va tabiat m unosabat- 
larining to ‘rt bosq ich id an birinchi 
bosqichi — 
ibtidoiy ja v o a
tuzum ini o ‘z ichiga oladi. Bu davrda kishilar oddiy va tayyor m ehnat 
q u ro llarid an foydalangan, tabiat kishilarning h ayot kechirishi 
uch un zarur n e ’m atlarni bevosita tayyorlab bergan. Shu sabab 
dastlab bu n e ’m atlarni ishlab chiqarishga ularda ehtiyoj b o ‘lm agan'.
Ikkinchi bosqich, bu — 
quldorlik
ijtim oiy-iqtisodiy tuzum i 
bilan bog'liq b o ‘lib, bu d a v rd a /sh la b chiqarish ancha rivojlanib, 
ishlab chiqarish qurollari va vositalarining takomillashuvi natijasida 
m eh n at m alakalari, tajriba va k o ‘nikm alar to ‘plana borib, ular 
haqida maxsus bilim lar paydo b o ‘ladi. N atijada inson tabiatni 
o ‘rganishga kirishib, uni bila borib, b a ’zi narsalarni ixtiro qila 
boshlaydi. Shu asosda u tabiatni o ‘zgartira boshlaydi.
Bu davrda tabiat boyliklariga nisbatan turli xil m ulkchilik 
m u n o sa b a tla ri pay do b o ‘lib, m e h n a t v o sita lari va q u ro lla ri 
takom illashadi. T em ird an yasalgan m eh n at qurollari yaratilib, 
kishilar ular vositasida tabiatga kuchliroq ta ’sir etib, o ‘z ehtiyojlari 
uchun tabiat boyliklaridan faolroq foydalana boshlaydilar.
U ch in ch i bosqich — 
f e o d a l
ijtim oiy-iqtisodiy tuzum bilan 
bog'liq b o ‘liq, bu davrda ishlab chiqarishning quldorlik shakllari 
o 'rn in i feodal m un osabatlari olib, ishlab chiqaruvchi ku chlar 
rivojlanadi, kishilarda tab iatn i bilish va o ‘zgartirish u ch u n yangi 
im koniyatlar paydo b o ‘ladi.
T o ‘rtinchi bosqichda