‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

mezonlar, an’ana, marosim, urf-odatlarga tayangan, muayyan
boshqarish tizimi orqali y o ‘naltiriladigan ijtimoiy, m a’naviy,
iqtisodiy, siyosiy m unosabatlardir. 
J a m iy a t deb n o m la n g a n
m u n o sab atlar tizim i shakllanishi va rivojlanishi o d am zo d n in g
dastlabki avlodlari paydo b o ‘lgan davrdan em as, balki u lar uzoq 
vaqtlar davom ida am aliy ehtiyoj va zaruriyatlardan kelib c h iq ib ,^
b ir-b iri bilan birlashib, aniq iqtisodiy, m a ’naviy aloqalar tizim iga 
kirishgan davrdan bosh lan ad i. Jam iy atn in g shakllanishi ham , 
rivojlanishi ham aql, idrok sohibi b o 'lgan, tajribaga tayanib, uning 
saboqlarini um u m lash tirib ish k o 'rad ig a n in so n lar to m o n id a n
amalga oshiriladi.
S hunday qilib, jam iyat hayotining asosini kishilam ing oddiy 
m iq d o riy yig‘indisi em as, balki bu b irlash ish g a asos b o ‘lgan 
m aqsadlar, m anfaatlar tashkil etadi. Bu m aqsadlar o qilona m ush- 
tarak lashish i u c h u n jam iy atn i b o sh q aru v ch i k u ch lar, shaxslar
159

---

adolatparvarlik, insonparvarlik, haqiqatparvarlik e ’tiqodiga, insoniy 
bag‘rikenglik tam oyillariga tayan m o g‘i zarur. Shundagina jam iyat 
barqaror rivojlanadi, odam lar m a’lum darajada o ‘z orzu-um idlariga 
yetishadilar.
A lisher N avoiy aytganidek:
„To hirs-u havas xirm oni barbod о ‘Imas,
To nafs-u havo qasri baraftod о ‘Imas,
To m lm -u sitam jon iga bedod о ‘Imas,
El sh od o'lm as, m am lakat obod o ‘lm a s “.
X o ‘sh, jam iyat borliqning o ‘ziga xos shakli sifatida qanday 
m ohiyat va rivojlanish im koniyatlariga ega?
l - § . ,,Jamiyat“ tushunchasi. Jamiyatni diniy-naturalistik
va falsafiy tushunish
,,Jam iyat“ tushu nch asi arabcha so ‘z b o ‘lib, u n ing lug'aviy 
m a ’n o la ri o ‘zbek tilid a: ,,u m u m iy lik “ , ,,b irlik “ , ,,m a jm u a “ , 
,,jam langan“ deganidir. Bu tushuncha kishilarning um um iy ijtimoiy 
faoliyatlari va m unosabatlarining birligi, ularning m uayyan m aqsad 
asosida uyushgan usuli va shaklini ifodalaydi. Bu tu shu nchan ing
kundalik ongdagi va ilm iy, falsafiy adabiyotlarda qo'llaniladigan 
to r va keng m a ’no lari m avjud. ,,Jam iy at“ tu sh u n c h a si, 
to r 
m a ’noda, m a ’lum kishilarning b iror m aqsad yoki faoliyat asosida 
uyushgan birligini yoki insoniyat hayoti va taraqqiyotining muayyan 
aniq bosqichini ifodalaydi. M asalan, , , 0 ‘zbekiston xotin -q izlar 
jam iy ati“ , „feodalizm jam iy ati“ kabi. ,,Jam iyat“ tushunchasi, keng 
m a ’noda, falsafiy jih atd an , insonlarning ongli faoliyati jarayonida 
o 'z a ro ijtim oiy m u n o sab atlar orqali uyushgan birligini, uning 
o ‘ziga xos uyushish usuli va mavjudlik shaklini ifodalaydi. Bu 
tu sh u n ch a ilm iy va falsafiy adabiyotlarda „kishilik jam iy ati“ yoki 
,,jam iy at“ shaklida q o 'lla n ila d i. U eng u m u m iy va m avhum
tu shu nch alardan biridir.
Jam iyat haqidagi qarashlar birdaniga paydo b o ‘lgan emas. 
K ishilarda dastlab jam iy at to ‘g ‘risida xayoliy-m ifologik qarashlar, 
u n d a n keyin asta-sekin diniy qarash lar paydo b o ‘lgan. D iniy 
qarashlarga k o ‘ra, jam iyat X udo to m o n id an yaratilgan b o ‘lib, u 
X u d o n in g in so n larg a bergan in ’om id ir. Bu t a ’lim o tg a k o ‘ra, 
jam iy atnin g m ohiyatini, u ning mavjudligi va taraqqiyotini ilohiy 
kuch ta n h o X udoning o ‘zi belgilaydi, jam iyatdagi h a r qanday 
hodisa va voqea X udoning irodasi bilan sodir b o ‘ladi.
160

---

Jam iyatning rivojlanib borishi, ilm -fanning paydo b o iis h i va 
rivojlanishi bilan jam iyat haqidagi qarashlar h am
o'zgarib va 
rivojlanib borgan. Kishilikning buyuk aql egalari, boshqa sohalarda 
b o ig a n id e k , jam iyat haqida uning m ohiyati, paydo b o iis h i va 
rivojlanishi qonuniyatlarini bilishga, shu asosda o ‘z istiqbollarini 
belgilashga harakat qilishib, jam iyatdagi ijtim oiy m unosabatlarni 
takom illashtirib borganlar.
U m u m an , eng qadim gi davrlardan boshlab, jam iy at haqida 
mifologik, diniy, tabiiy-ilm iy va nihoyat, falsafiy qarashlar paydo 
b o i a boshlagan. Buni biz bizgacha yetib kelgan qadim iy yozm a 
yodgorliklardan, xususan, m uqaddas diniy kitoblardan bilib olamiz. 
C h u n o n ch i, 0 ‘rta Osiyo xalqlari m uqaddas kitobi ,,A vesto“ da 
jam iyat, un ing m ohiyati, m azm uni, ja m iy at hodisalari h aqida 
qim m atli qarashlar bayon qilingan. B ulardan tashqari, qadim gi 
Hindiston, Xitoy va Yunoniston tarixiga oid manbalarda ham adolatli 
jam iyatni qurish, boshqarish jam iyatning m ohiyati va rivojlanishi 
haqida qarashlar o ‘z ifodasini topgan. X ususan, qadim gi yunon 
fay lasu flari A flo tu n va A ra s tu la r ta k o m il to p g a n , m o ‘ta d il 
jam iyatni barpo qilish g ‘oyalarini ilgari surishgan. Bu m utafak- 
kirlarning jam iyat haqidagi qarashlarini o ‘rta asrlarda yashagan 
buyuk vatandoshlarim iz Forobiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqalar 
yanada rivojlantirganlar. M asalan, Forobiy o ‘zining