Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети



Yüklə 0,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/12
tarix02.01.2022
ölçüsü0,72 Mb.
#40362
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
osimliklarda uruglanish hodisasi va uning xususiyatlari

                

 


 

10 


               1.2. Gultoj burglar va ularning vazifasi

Toj  (gultoj)  murakkab  gulqo’rg’oning    ichki  doirasini  hosil  qiladi  va 

odatda  birmuncha  kattaroq  hamda  boshqacha  ko’pincha  rangi  bilan 

kosachadan  ajalib  turadi.  Gultoj,  odatda,  gulning  eng  ko’zda  tashlanadigan 

qismidir, shunga  ko’ra,  turmushda gul deyilar  ekan, odatda ko’ra  gultojning 

o’zi  nazarda  tutiladi.  Gul  tojni  hosil  qiladigan  burglar  erkin,  bir-biri  bilan 

qo’shilmagan  bo’lishi  birikmaggan  bargli  gultoj  yoki  ma’lum  qismi  bir-biri 

bilan qo’shilgan birikkan yo tutashgan bargli gultoj  bo’lishi mumkin. Ba’zi 

o’simliklarning (chinnigul va boshalarning) birikmagan bargli gultojlarida toj 

barglarining pastki qismi torayib, uski keng qismidan barilla ajralib turadi; toj 

bargning  pastki  kambar  qismi  tirnoqcha  deb  atalsa,  uski  qismi  pilakcha  deb 

ataladi.  Birikkan  bargli  gultojlarda  ularning  qo’shilib  ketgan  qismi-naychasi, 

qo’shilmay  qolgan  qismi-gajagi  va  naychaning  gajagga  o’tish  qismi  og’zi 

tafovvud  qilinadi.  Birikkan  bargli  gultoj  bo’laklari  parralari  yoki 

tishchalarining  soniga  qarab,  gultojni  paydo  qilgan  toj  barglarning  soni 

to’g’risida  ko’pincha  (ammo  hamisha  emas)  fikr  yuritsa  bo’ladi.  Birikkan 

bargli  gultojlar  o’simliklar  evalutsiyasi  davomida  birikmagan  bargli 

gultojlardan paydo bo’lgan 

Gul tojda n bir necha simetriya tekisligi o’tkazish mumkn bo’lsa, u to’g’ri 

yoki aktinomaf (polisimetrik) deb ataladi, Masalan: but gullilar, chinnigullar, 

navro’z gullarining gultojlari shular jumlsidandir.to’g’ri gultojida hanma toji 

burglar bir xil kattalikda bo’ladi va shakli har xil bo’lsa to’g’ri navbat bilan 

navbatlashadi.  Faqat  bitta  simetriya  tekisligi  o’tkassa  bo’ladigan  gul  toj 

noto’g’ri    yoki  zigomorf,  deb  ataladi,  Masalan  kapalakgullilar,  Labgullilar, 

Itog’iz(itbinafsha),veronica  va  boshqalarning  gul  tojisi  shundaydir.bunday 

tojibarglarning  shakli  va  kattaligi  har  xil  bo’ladi  zigomorf  gul  tojilarning 

g’oyat  ko’pchiligida  simetriya  tekistligi  tojni  o’n  va  chap  yarimga,  ba’zilari 

(burmaqora, shatarada) ustki va pastki yarimga (ko’ndalang –zigomorf tojlar) 




 

11 


bo’ladi.  Tojidan  bironta  ham  simetriya  tekistligi  o’tkazib  bo’lmasa  bnday 

gultoj  noto’g’ri  a  simetrik  toj  deb  ataladi,  Bunday  tojlar  kamdan-kam 

o’simlilarda, shoyi gullarning tropiklarda o’sadigan oilalarida, (ularda aslida 

tojsimon  gul  qo’rg’onning  hammasi  asimetrikdir)  valleriyonada  uchraydi. 

Zigomorf  va  morf  tojlaridan  keyenroq  yuzaga  kelgan  bo’lib,  ko’proq  taxas 

suslashgan, gulag keluvchi va chetdan changlanturuvchi hasharotlarning tana 

shakli bilan atvoriga yaxshiroq moslashgandir. 

Odatda, gulni tojisiga qarab to’g’ri va noto’g’ri yoki zimomorf deb deyish 

rasm  bo’lgan.  Gultojning  simetriyasi  ko’pincha  butun  gul  simetriyasiga  mos 

keladi lekin ba’zan mos kelmay qoladi, masalan ituzumgullilarda buda gultoj 

aktinomorf  bo’lsa  qolgan    bvutun  gul  zigomorfdir  shunga  ko’ra  bu  ikkalar 

tushunchani bir biridan farq qilish kerak.  

Gultojning  rangi  ko’pincha  hujayra  shirasida  erigan  natosionallarga 

bog’liq  bo’ladi.  Sariq  ranglar  ham  eruvchan  antoxlorlar  (kartoshka  gul 

ko’knor  va  boshqalar)  yoki  yuqorida  aytilgandek,  xloroplastlardan  yuzaga 

keladi. Gulag oq pigment bo’lmaydi, ularning oq rangi esa, qanday bo’lmasin 

pigmentlarning  yo’qligi  va  hamma  yorug’lik  nurlarining  akslanishiga, 

qaytarilishiga  bog’liq.  Qora  piglent  yo’q,gullar  garchi  qora  deyilsada  aslida 

bu  rang  judda  quyuq  to’q  binafsha  to’q  qizil  ranglardan  iboratdir vahokazo. 

Toji  barglarning  baxmaldek  mayin  bo’lishi  epidmik  hujayralardagi  mayda-

mayda  so’rg’ichlarga  bog’liq.  Gultojining  guldagi  roli  qisman  gulning 

muhimroq  qisimlarini  angrosey  bilan  gineseyning  himoya  qilish  bo’lsa, 

asosan chetdan changlanishdan imkon beradigan  hasharoptrlani jalb qilishdir. 

Gultoj 


gulning 

emolsiyasida 

yuqorida 

aytilganidek 

kamdan-kam 

o’simliklarda  aftidan  tepa  barglardan  ko’pchilik  o’simliklardan  esa, 

changdonni  yo’qotgan  otaliklardan  yuzaga  kelgan.  Oddiy  gulqo’rg’on 

yuqorida  ko’rsatilganidek  kossachasimon  yoki  toj  simon  bo’lishi 

mumkin.kosacha  bilan  toj  to’g’risida  nima  aytilgan  bo’lsa  uning 



 

12 


marfiologiyasi  to’g’risida  ham  o’sha  gaplarni  gapirsa  bo’ladi.  Oddiy 

gulqo’rg’on shakli kattaligi ra ngi jihatiddan juda xilma xil. Birikmagan bargli 

lola  piyozlar  maygul  va  boshqalar  birikkan  bargli  marvarid  gul  tog’  isiri 

kikazon  lavlagi  va boshqalar  aktinofor  va  hamda  zinomofor hamda  gullagan 

dan  so’n  tushib  ketadigan  mevada  saqlanib  qoladigan  lavlagi  va  tut  va 

boshqalar  bo’ladi.  Ba’zi  o’simliklarda  gulqo’rg’on  juda  yetuksiyalangan 

bo’lib tuklar qirillar shaklida ko’rinadi. 

Serqavat  bargli  gullar  deb,odatda,  tojibarglani  haddan  tashqari  ko’payib 

ketgan  gullarga  aytiladi.  Ko’p  hollarda  bu  narsa  otaliklar,  Ba’zan  mevachi 

barglarning  tojibarglariga  aylanishi  tufayli  yuzaga  keladi  (atirgul,  leon 

ko’knor ayiqtovon va boshqalar) ba’zi o’simliklarda gullar va tojibarglarning 

bo’linishi  funksiya  otaliklarning  yorilib  tojibarglarga  aylanishi  chinnigul 

oddiy  gulqo’rg’on  doiralari  soning  ortishi  natijasida  serqavvat  toji  bargli 

bo’lib  qoladi.  Murakkab  gullarning  oilasida  kiradigan  o’simliklarida  to’p 

gullarining serqavat tojibargli bol’lishi odatda markaziy naysimon gullarning 

tilsimon gullarga aylanishi tufayli yuzaga keladi.(Qo’qon gul kartoshka gul va 

boshqlar) 

Gulli  serqavat  tojibargli  bo’ladigan  ko’pincha  o’simliklar  manzarali 

o’simliklar sifatida ekiladi: O’simliklarning normal tuzulishi nutqai nazaridan 

qaraganda, ular normal holda uchramaydigan, g’alati, terotologik o’simliklar 

hisoblanadi. 


Yüklə 0,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin