1.3. Androsey
Gul otaliklari (mikrosporofirlarining hajmi jami gul androseyinning tashkil
etadi, bitta guldagi otaliklar soni har xil o’simlilarda bittadan to bir necha
yuzgacha boradi.
Otaliklar yopiq urug’li o’simliklarning qanday bo’lmasin ochiq urug’li sod
ajdodlari mikrosporofillarining retukniyalanishini va yanada ko’proq
13
taxasuslanishgi bilan yuzaga kelgan yopiq urug’li o’simliklarning ba’zi bir
soda oylalarida otaliklar hali ham bir muncha bargga o’xshagan yassi shakllda
bol’ladi. Aksariyat o’simliklarda esa har bitta otalik ipi va changdondan iborat
(ikkinchi rasm) Ba’zi o’simliklarda (masalan Binafsha, magneliyalarda) otaliq
ipi judda qisqa bo’ladi yoki mutloq tarraqiy etmaydi. Otalik ipi, odatda
ingichka silindrik ipsimon shaklida, lekin yassi, plastinkasimon yoki yog’on
etdor iplar ham bor. Changdonning shakli ancha xilma xil va har bir tur
o’simliklda doimiy bo’lib nasldan nasga o’tadi.
Changdon ko’pincha uzunasiga ketgan va ko’p hollarda judda kichkina
bo’lib, go’yo otalik uning davomidek ko’rinadigan og’lovchi bilan bir biridan
ajralgan ikkita nimta xonachadan iborat bo’ladi.
Chanddan otalik ipiga qo’zg’almaydigan bo’lib, goho tebranib turadigan
(piyozgullar,gallagullar, kichik tikan va bos=hqalar) bo’lib bog’langandir.
Ko’pchilik o’simliklarning otaliklari, changdon va bog’lamlarda ushbu tur
yoki avlodda doimiy nasldan naslga o’tadigan hatr xil po’simtalar , tukalr,
ortiqlar bo’ladi. Shunning uchun ham otaliklar, kichkina bo’lishiga qaramay,
eng yaxshi sistema test belgi deb hisoblanadigan g’oyat xilma xil qiyofadir.
Changdonning har bir yarmi (theca)o’simliklarning judda ko’pchiligida
bo’yicha ketgan to’ssiq billan ikkita chang uyasi (loculi) yoki chang xaltasida
bo’linadi chang xaltachalari mikrosporangilarga gomologik bo’lib ichida
mikrosporalar yoki changlar demak butun changdonni barg qismi
reduksiyalanib, kichkina sorusi bo’lgan yoki, aniqroq ,aytganda,
mikrosporanglillar sinangisi chiqargan mikrosporofil qisminning gomologik
desa bo’ladi.
Changxonalari yetilib, quriganida deyarli hamma o’simliklarioda
suberidernis qavatidagi hujayralarning yorilishi tufayli ochiladi, o’sha
xujayralarining pardalarida spiral yoki to’rsimon qalinmashmalar bor. Shu
14
hujayrallar qavvati fibros qavvat yoki endotosiy deb ataladi. Ko’pchilik
o’simliklarda changdonning ikkala yarmi xonnalar orasidagi to’siq bo’ylab
ketga uzunasiga vaxxar har ikkala xonnani ochadigan dars bilan yoriladi.
Ochilgan changdon yorug’I (dag’zi) gulning ichki tomoniga (gineseyga)
qaragan bo’lsa, intras changdon deb, agar tashqi tomoniga qaragan bo’lsa
ekstrors changdon deb ataladi. Changdonni tashqi tomoniga qaravb yorilishi
kamroq uchraydi va aftidan birlamchi forma bo’lib hisoblanadi. Nihoyat
ikkala yoriq changdon chetida, o’ng va chap tomonlarida bo’lishi mumkin.
Bunday tafobutlar changdan bog’ashining o’sish usuliga bog’liq.
Ba’zi o’simliklarda changdonlar kundaligiga ketgan yoruqlar (manjetka
tanga cho’p), selezenochnik va bopshqalarda, tepa teshiklari it uzum
kartoshka va boshqalarda xlapinlar bilan zik, labranggullilarda ochiladi.
Changdonlarnning ochilishi doimiy bo’lib nasldan naslga va sistematik
belgi bo’lib xizmat qiladi.
Otaliklar gulda, yuqorida ko’rsatilganidek spiral ko’pchilik o’simliklarda
mitopka bo’lib joylashadi. Mitopkalarning soni har xil bo’ladi. Ko’pchilik
o’simliklarda otaliklarning bo’yi bir biriga barobar keladi, tgalaygina
o’simliklarda har xil mitopkadagi otaliklarning bo’yi ayniqsa gullash
davrinning boshida har xil bo’ladi.
Ko’pgina o’simliklarda otaliklar gulni boshqa qisimlari bilan qo’shilib
ketadi. Otaliklar hamisha deyarli iplarinning pastki qisimlari bilan birikkan
bargli tojga yoki birikkan bargli oddiy gulqo’rg’onga qo’shilgan bo’ladi.
Bunday gullarda otaliklar gultojlarga yoki gulqo’rg’onlarda yuzaga kelgan
bo’lib ko’rinadi. Haqiqatda esa ular gul o’rnida vujudga kelib ozmi-ko’pmi
masofada gul qoplagichlarida zij taqallib turadi. Orxis gullilarda otaliklar
onalik ustunchasi bilan birikkan bo’ladi
15
Ba’zi o’simliklarda, odatda bitta yoki bir nechta otalik chang hosil qilish
xususiyatini yoqotgan ular hosil bermaydigan otaliklar yoki staminodiyalar
deb ataladi. Bulla rip (laylak tumshuq), bo’rma ko’rinishida yoki, masalan,
zanjabil gullilar(shoyigullilarda, kannogullilarda tojsimon o’simtalarga
aylangan bo’ladi. Ko’pgina o’simliklarda sitominodiyalar shirin suyuqlik
chiqaradigan bezlar vazifasini bajaradi va nektordan bo’lib qoladi.
Stominogiyalarning otaliklar bilan gomologligi asosan, ularning gulda
ochgan o’rnini stominodiyalari bo’lmagan yaqin to’q va avlodlarda
otaliklarning olgan o’rniga solishtirib ko’rishi bilan aniqlanadi. Bir qancha
o’simliklarda evolutsiya proesida ba’zi bir otaliklar tamom yo’q bol’lib
ketgan. Buni ham qolgan otaliklardagi guldagi o’rnini o’simliklarning yaqin
avlodlaridagi otaliklarning guldagi o’rniga solishtirib isbot qilsa bo’ladi.
Guldagi otaliklarning asosiy vazifasi changlanish uchun zarur hosil
qilihidir
Shu bilan birga ba’zi o’simliklarda rangli iplari yoki rangli changdonlari
birtalaygina otaliklar kuchsiz taraqiy etgan gultoj vazifasini bajarib,
xasharotlarni gulag jalb qiladi (chin akasiyalar, mimozalar, evkoliptlar,
sanchiqo’t va boshqalar)
Otaliklarning
tuzilishi
va
changing
rivojlanishi
(mikrosporogenez).Otaliklar gul o’rnida maxsus yumaloq bo’rtmalar shaklida
paydo bo’ladi. Ular o’sar ekan, oldin changdan, so’ngra interkalyar o’sish
natijasida otalik ipi tashkil topadi. Otalik ipidan changdan bog’lashiga,
odatda, bitta o’tkazuvchi to’qilma bog’lami o’tadi, otalik shu bog’lamdan
oziqlanadi. Otalikning epidermislari oddiy bo’lib, ustisitsiyalari bor. Judda
yosh otalikdagi boshqa to’qimallar bir xil parenxima hujayralaridan iborat.
Changdonning bo’lg’usi to’rtta xonasida subepiderlik qavatidagi
hujayrallar judda barvaqt kattalashib tangential to’siq bilan ikki qavatga
16
bo’linadi. Bu qavatlarning ichkisi keng rangli hosil qiladigan arxesporiyga
aylansa, tashqisi changdon devoriga shuningdek changing oziqlanishiga sraf
bo’ladigan hujayralariga aylanadi. Shu tashqi qavvat hujayralari markazga
intiluvchi yo’nalishda yuzaga kelgan bir qancha tagental to’siqlar bilan
bo’linadi. Natijada undan., odatda- chetidan ichkariga aqarav 3 ta hujayra
qavvati yuzaga keladi. Bu qavvatklar radial va gorizontal to’siqlar o’sha
qavvat ni tashqisi, epidermis tagida joyalashgan qavvat kelgusida endotesiy
(fibros qavvat) ni hosil qiladi. Fibros qavvat ko’pincha protoplazmatik
suyuqlikni yoqotib, devorlaridsa odatada, yog’ochlikda aylangan. Xarakterli
to’r yoki spiral xalqatanishmalar poaydo qiladigan yirik hujayralardan iborat.
Bu qavvat qurilganida epidermisda nisbattan kuchliroq.qisqaradigan
bol’lganidan changdonning ochilishiga yordam beradi
Endotesiy tagidagi qavvat yoki undan hosil bo’lgan bir nechaqavvatlar
maydda hujayralardan iboratdir, bu hujayralar kelgusida bosilib, yemirilib
ketadi va ularning ichki moddalari changga oziq bo’ladi. Nihoyat birlamchi
uchta qavvatda eng ichkarisidagining orxaysporiy bilan chegaralangan
hujayralari, radial ko’ndalang to’siqlar bilan zo’r berib bo’linadi hamda radial
yo’nalishda joylashib, quyuq va mo’l protoplazmatik suyuqlikka ega bo’ladi
va qoplovchi qavvat (tepetum) deb ataladigan qavvatni hosil qiladi.
Axeysporiyni
hamma
tomonidan
chegaralab
turadigan
qavvatning
hujayralarida shunday o’zgarishlar yuzaga keladio, natijada arxespotiy bir
talay protoplazmatik suyuqligi bor yo’riq hujayrali tepetum qavati bilan
o’ralib qoladi chang tashkil topa boshlagan paytda topetum hujayralari
yemirilib suyuqligi yadroli protorlazmatik massaga aylanadi, taraqiy
etayotgan changga oziq bo’ladigban shu yaxlit massaga perillazmadiy deb
ataladi.
Arxesporiy hujayralari bo’linib changing ona hujayralarini hosil qiladi.
Ona hujayralarinning har biri xromasomalarining ikki marta kamaytirib
17
kamaytirib, ikki marta bo’lingangan so’ng to’rtta changni (mikroskoplar) ni
yuzaga keltiradi. Hosil bo’lgan changlar ko’pchilik o’simliklarda ularni bir
biridan ajreatib turadigan to’siqlar shilimshiqlanishi tufayli bir biridan
ajraladi. Changlarning pardalarini yana ularning stoplazmasi ishlab chiqaradi.
Hosil bo’ladigan changlar soni juda har xil- ba’zi o’simliklarning har bir
changdon uyasida bir necha o’nlab bo’lsa, boshqalarida necha o’n mingtada
boradi.
Changlar (mikrosporalar, yosh changlar, asosan, topetum qavvatidagi
hujayralarning erishi natijasida hosil bo’ladigan oziqli quyuq suyuqlikka
botgan holda changdon uyalarida erkin yotadi. O’sha changlar shu suyuqlik
hisobiga o’sib tashkil topadi judda kamdan-kam o’simliklar (dengiz o’ti
zostera, posidoniya, orxideya va boshqalarda changlarning pardasi bir xil
bo’lib qoladi. Ko’pchilik o’simliklarda esa changlar pardasi atrofidagi oziqli
suyuqlik moddalari hisobiga ichki, shuningdek, tashqi tomondan qalin tortadi
va ichki po’stni: yupqa, asosan pectin modadan tuzilgan ichki po’st-intina va
qalin, qisman kutunlashgan (yoki yanada turg’un spoloporenallari bor),
odatda bir oz nim rang ko’rinadigan tashqi po’st- ekzinani (masalan, ochiq
urug’li o’simliklarda) hosil qiladi. Ekzinada qalinmashmagan joylar, teshiklar
qoladi, yuzasi esa atrofdagi oziqli syuqlik to’planib borganida ko’pchilik
o’simliklarda har xil bo’rtmalar, tikanoklar, jig’olar, to’rlar yuzaga keladi va
hokazo.
Changning syuqligi bir talay oziqli moddalar, ya’ni may, kraxmal,
shakarlar va boshqalar bor qyuq protoplazmatik massadir.
Tashkil topgan changda yadrosi ikkiga bo’linadi va chang tarkibidagi
moddalar ham katta va kichik ikkita hujayraga ajraladi, bu hujayralar
ko’pincha yupqa parda bilan bir biridan ajralib turadi. Ularning kattasi
vegegativ hujayra deb ataladi. Vegegativ hujayradan chang naychasi o’sib
chiqadi, lekin uning yadrosi otalanishda ishtirok etmaydi. Kichkinasi esa
18
generative hujayra deb ataladi: uning yadrosi bo’linadi, shu yadrolar
atalantiriladigan sperma yadrolari bo’lib qoladi.
Shunday qilib yopiq urug’li o’simliklarning otalik gemetofiti, ya’ni unib
chiquvchi change (mikrosporasi) ochiq urug’li o’simliklardagiga qaraganda
yanada ko’proq reduksiyalangan. Yopiq urug’li o’simliklarning otalik change
ikkita hujayradan iborat bo’lib, vegetative hujayrasini o’simta bilan,
generative hujayrasini o’simta bilan, generative hujayra esa, sagovniklar
spermatozoidlarning yoki ninabarglar spermiylarining ona hujayrasi bilan
gomolog deb hisoblash mimkin.
Suv tagida changlanadigan judda kamdan-kam o’simliklarni aytmaganda,
deyarli barcha o’simliklar change suvga tushar ekan, suvni shimib bo’kadi va
turgar bosimi judda ortib ketganidan yoriladi. Shuning uchun gullarda
changni yomg’irdan saqlaydigan turli-tuman moslamalar bor. Ko’pincha
o’simliklarda (marvaridgul,angishvonagul,brusnika,chernika va boshqalarda)
gullarning pastga qarab osilib turishi changni yomg’irdan pana qiladi. Ba’zi
o’simliklarning gullari burglar panasidan joy olgan (arg’uvon,xina).
Ko’pincha gultojbarglar yoki gulqo’rg’on bargchalari changni himoya qiladi
(kapalakgullilar, Labgullilar talaygina norikniksimonlar, pizirchatkasimonlar,
kupalnitsa va boshqa ko’p o’simliklar).
Gulsapsarlarda otaliklar og’izchaning gulbargsimon parraklari tagiga
yashiringan. Tik turadigan ba’zi gullarda otaliklar gultoj naychasida turadi, bu
naychaning og’zi shu qadar tor bo’ladiki, suv tomchilari ichkariga o’ta
olmaydi.Ba’zi o’simliklarda havo buzulganda va kechasi (shudringdan
himoya qilish uchun) gultoj yoki gulqo’rg’on barglari bir-biriga birikadi (gul
yumiladi) va otaliklarni suvdan himoya qiladi (zafar-Crocus va boshqa
ko’pgina o’simliklarda): ko’pgina murakkab gullilarda (qoqi o’t sachratki va
boshqalarda) savatchadagi to’rtgullilarning hammasi yumiladi. Havo basilar
ekan, ba’zi o’simliklarning ayrim gullar butun top gullar holatining o’zgarishi
19
niktanostik harakat deb ataladi va biror organning har tomonlama baravar
o’smasligi yoki ularda turgar bosiminingf o’zgarishi tufayli yuzaga keladi; bu
harakatlarga temperature, yorug’likning o’sgarishi sabab bo’ladi va hokazo.
Dostları ilə paylaş: |