Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети



Yüklə 0,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/12
tarix02.01.2022
ölçüsü0,72 Mb.
#40362
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
osimliklarda uruglanish hodisasi va uning xususiyatlari

                    1.3. Androsey  

Gul otaliklari (mikrosporofirlarining hajmi jami gul androseyinning tashkil 

etadi,  bitta  guldagi  otaliklar  soni  har  xil  o’simlilarda  bittadan  to  bir  necha 

yuzgacha boradi.  

Otaliklar yopiq urug’li o’simliklarning qanday bo’lmasin ochiq urug’li sod 

ajdodlari  mikrosporofillarining  retukniyalanishini  va  yanada  ko’proq 




 

13 


taxasuslanishgi  bilan  yuzaga  kelgan  yopiq  urug’li  o’simliklarning  ba’zi  bir 

soda oylalarida otaliklar hali ham bir muncha bargga o’xshagan yassi shakllda 

bol’ladi. Aksariyat o’simliklarda esa har bitta otalik ipi va changdondan iborat 

(ikkinchi rasm) Ba’zi o’simliklarda (masalan Binafsha, magneliyalarda) otaliq 

ipi  judda  qisqa  bo’ladi  yoki  mutloq  tarraqiy  etmaydi.  Otalik  ipi,  odatda 

ingichka silindrik ipsimon shaklida, lekin yassi, plastinkasimon yoki  yog’on 

etdor  iplar  ham  bor.  Changdonning  shakli  ancha  xilma  xil  va  har  bir  tur 

o’simliklda doimiy bo’lib nasldan nasga o’tadi. 

Changdon  ko’pincha  uzunasiga  ketgan  va  ko’p  hollarda  judda  kichkina 

bo’lib, go’yo otalik uning davomidek ko’rinadigan og’lovchi bilan bir biridan 

ajralgan ikkita nimta xonachadan iborat bo’ladi. 

Chanddan  otalik  ipiga  qo’zg’almaydigan  bo’lib,  goho  tebranib  turadigan 

(piyozgullar,gallagullar,  kichik  tikan  va  bos=hqalar)  bo’lib  bog’langandir. 

Ko’pchilik  o’simliklarning  otaliklari,  changdon  va  bog’lamlarda  ushbu  tur 

yoki  avlodda  doimiy  nasldan  naslga  o’tadigan  hatr  xil  po’simtalar  ,  tukalr, 

ortiqlar bo’ladi. Shunning uchun ham otaliklar, kichkina bo’lishiga qaramay, 

eng yaxshi sistema test belgi deb hisoblanadigan g’oyat xilma xil qiyofadir. 

Changdonning  har  bir  yarmi  (theca)o’simliklarning  judda  ko’pchiligida 

bo’yicha ketgan to’ssiq billan ikkita chang uyasi (loculi) yoki chang xaltasida 

bo’linadi  chang  xaltachalari  mikrosporangilarga  gomologik  bo’lib  ichida 

mikrosporalar  yoki  changlar  demak  butun  changdonni  barg  qismi 

reduksiyalanib,  kichkina  sorusi  bo’lgan  yoki,  aniqroq  ,aytganda, 

mikrosporanglillar  sinangisi  chiqargan  mikrosporofil  qisminning  gomologik 

desa bo’ladi.  

Changxonalari  yetilib,  quriganida  deyarli  hamma  o’simliklarioda 

suberidernis  qavatidagi  hujayralarning  yorilishi  tufayli  ochiladi,  o’sha 

xujayralarining  pardalarida  spiral  yoki  to’rsimon  qalinmashmalar  bor.  Shu 



 

14 


hujayrallar  qavvati  fibros  qavvat  yoki  endotosiy  deb  ataladi.  Ko’pchilik 

o’simliklarda  changdonning  ikkala  yarmi  xonnalar  orasidagi  to’siq  bo’ylab 

ketga uzunasiga vaxxar har ikkala xonnani ochadigan dars bilan yoriladi. 

Ochilgan  changdon  yorug’I  (dag’zi)  gulning  ichki  tomoniga  (gineseyga) 

qaragan  bo’lsa,  intras  changdon  deb,  agar  tashqi  tomoniga  qaragan  bo’lsa 

ekstrors  changdon  deb  ataladi.  Changdonni  tashqi  tomoniga  qaravb  yorilishi 

kamroq  uchraydi  va  aftidan  birlamchi  forma  bo’lib  hisoblanadi.  Nihoyat 

ikkala  yoriq    changdon  chetida,  o’ng va chap tomonlarida bo’lishi  mumkin. 

Bunday tafobutlar changdan bog’ashining o’sish usuliga bog’liq.  

Ba’zi  o’simliklarda  changdonlar  kundaligiga  ketgan  yoruqlar  (manjetka 

tanga  cho’p),    selezenochnik  va  bopshqalarda,  tepa  teshiklari  it  uzum 

kartoshka va boshqalarda xlapinlar bilan zik, labranggullilarda ochiladi.  

Changdonlarnning  ochilishi  doimiy  bo’lib  nasldan  naslga  va  sistematik 

belgi bo’lib xizmat qiladi. 

Otaliklar  gulda,  yuqorida  ko’rsatilganidek  spiral  ko’pchilik  o’simliklarda 

mitopka  bo’lib  joylashadi.  Mitopkalarning  soni  har  xil  bo’ladi.  Ko’pchilik 

o’simliklarda  otaliklarning  bo’yi  bir  biriga  barobar  keladi,  tgalaygina 

o’simliklarda  har  xil  mitopkadagi  otaliklarning  bo’yi  ayniqsa  gullash 

davrinning boshida har xil bo’ladi. 

Ko’pgina  o’simliklarda  otaliklar  gulni  boshqa  qisimlari  bilan  qo’shilib 

ketadi.  Otaliklar  hamisha  deyarli  iplarinning  pastki  qisimlari  bilan  birikkan 

bargli  tojga  yoki  birikkan  bargli  oddiy  gulqo’rg’onga  qo’shilgan  bo’ladi. 

Bunday  gullarda  otaliklar  gultojlarga  yoki  gulqo’rg’onlarda  yuzaga  kelgan 

bo’lib ko’rinadi. Haqiqatda esa ular  gul o’rnida vujudga kelib ozmi-ko’pmi 

masofada  gul  qoplagichlarida  zij  taqallib  turadi.  Orxis  gullilarda  otaliklar 

onalik ustunchasi bilan birikkan bo’ladi 




 

15 


Ba’zi o’simliklarda, odatda bitta yoki bir nechta otalik chang hosil qilish 

xususiyatini  yoqotgan  ular  hosil  bermaydigan  otaliklar  yoki  staminodiyalar 

deb  ataladi.  Bulla  rip  (laylak  tumshuq),  bo’rma  ko’rinishida  yoki,  masalan, 

zanjabil  gullilar(shoyigullilarda,  kannogullilarda  tojsimon  o’simtalarga 

aylangan  bo’ladi.  Ko’pgina  o’simliklarda  sitominodiyalar  shirin  suyuqlik 

chiqaradigan bezlar vazifasini bajaradi va nektordan bo’lib qoladi. 

Stominogiyalarning  otaliklar  bilan  gomologligi  asosan,  ularning  gulda 

ochgan  o’rnini  stominodiyalari  bo’lmagan  yaqin  to’q  va  avlodlarda 

otaliklarning  olgan  o’rniga  solishtirib  ko’rishi  bilan  aniqlanadi.  Bir  qancha 

o’simliklarda  evolutsiya  proesida  ba’zi  bir  otaliklar  tamom  yo’q  bol’lib 

ketgan. Buni ham qolgan otaliklardagi guldagi o’rnini o’simliklarning yaqin 

avlodlaridagi otaliklarning guldagi o’rniga solishtirib isbot qilsa bo’ladi.  

Guldagi  otaliklarning  asosiy  vazifasi  changlanish  uchun  zarur  hosil 

qilihidir 

Shu  bilan  birga  ba’zi  o’simliklarda  rangli  iplari  yoki  rangli  changdonlari 

birtalaygina  otaliklar  kuchsiz  taraqiy  etgan  gultoj  vazifasini  bajarib, 

xasharotlarni  gulag  jalb  qiladi  (chin  akasiyalar,  mimozalar,  evkoliptlar, 

sanchiqo’t va boshqalar) 

Otaliklarning 

tuzilishi 

va 

changing 



rivojlanishi 

(mikrosporogenez).Otaliklar gul o’rnida maxsus yumaloq bo’rtmalar shaklida 

paydo  bo’ladi.  Ular  o’sar  ekan,  oldin  changdan,  so’ngra  interkalyar  o’sish 

natijasida  otalik  ipi  tashkil  topadi.  Otalik  ipidan  changdan  bog’lashiga, 

odatda,  bitta  o’tkazuvchi  to’qilma    bog’lami  o’tadi,  otalik  shu  bog’lamdan 

oziqlanadi.  Otalikning  epidermislari  oddiy  bo’lib,  ustisitsiyalari  bor.  Judda 

yosh otalikdagi boshqa to’qimallar  bir xil parenxima hujayralaridan iborat. 

Changdonning  bo’lg’usi  to’rtta  xonasida  subepiderlik  qavatidagi 

hujayrallar  judda  barvaqt  kattalashib  tangential  to’siq  bilan  ikki  qavatga 



 

16 


bo’linadi.  Bu  qavatlarning  ichkisi  keng  rangli  hosil  qiladigan  arxesporiyga 

aylansa, tashqisi  changdon devoriga shuningdek changing oziqlanishiga sraf 

bo’ladigan  hujayralariga  aylanadi.  Shu  tashqi  qavvat  hujayralari  markazga 

intiluvchi  yo’nalishda  yuzaga  kelgan  bir  qancha  tagental  to’siqlar  bilan 

bo’linadi.  Natijada  undan.,  odatda-  chetidan  ichkariga  aqarav  3  ta  hujayra 

qavvati  yuzaga  keladi.  Bu  qavvatklar  radial  va  gorizontal  to’siqlar  o’sha 

qavvat  ni  tashqisi,  epidermis  tagida  joyalashgan  qavvat  kelgusida  endotesiy 

(fibros  qavvat)  ni  hosil  qiladi.  Fibros  qavvat  ko’pincha  protoplazmatik 

suyuqlikni yoqotib, devorlaridsa odatada, yog’ochlikda aylangan.  Xarakterli 

to’r yoki spiral xalqatanishmalar poaydo qiladigan yirik hujayralardan iborat. 

Bu  qavvat  qurilganida  epidermisda  nisbattan  kuchliroq.qisqaradigan 

bol’lganidan changdonning ochilishiga yordam beradi 

Endotesiy  tagidagi  qavvat  yoki  undan  hosil  bo’lgan  bir  nechaqavvatlar 

maydda  hujayralardan  iboratdir,  bu  hujayralar  kelgusida  bosilib,  yemirilib 

ketadi  va  ularning  ichki  moddalari  changga  oziq  bo’ladi.  Nihoyat  birlamchi 

uchta  qavvatda  eng  ichkarisidagining  orxaysporiy  bilan  chegaralangan 

hujayralari, radial ko’ndalang to’siqlar bilan zo’r berib bo’linadi hamda radial 

yo’nalishda joylashib, quyuq va mo’l protoplazmatik suyuqlikka ega bo’ladi 

va  qoplovchi  qavvat  (tepetum)  deb  ataladigan  qavvatni  hosil  qiladi. 

Axeysporiyni 

hamma 

tomonidan 



chegaralab 

turadigan 

qavvatning 

hujayralarida  shunday  o’zgarishlar  yuzaga  keladio,  natijada  arxespotiy  bir 

talay  protoplazmatik  suyuqligi  bor  yo’riq  hujayrali  tepetum  qavati  bilan 

o’ralib  qoladi  chang  tashkil  topa  boshlagan  paytda  topetum  hujayralari 

yemirilib  suyuqligi  yadroli  protorlazmatik  massaga  aylanadi,  taraqiy 

etayotgan  changga  oziq  bo’ladigban  shu  yaxlit  massaga  perillazmadiy  deb 

ataladi.  

Arxesporiy  hujayralari  bo’linib  changing  ona  hujayralarini  hosil  qiladi. 

Ona  hujayralarinning  har  biri  xromasomalarining  ikki  marta  kamaytirib 



 

17 


kamaytirib, ikki marta bo’lingangan so’ng  to’rtta changni (mikroskoplar) ni 

yuzaga  keltiradi.  Hosil  bo’lgan  changlar  ko’pchilik  o’simliklarda  ularni  bir 

biridan  ajreatib  turadigan  to’siqlar  shilimshiqlanishi  tufayli  bir  biridan 

ajraladi. Changlarning pardalarini yana ularning stoplazmasi ishlab chiqaradi. 

Hosil  bo’ladigan  changlar  soni  juda  har  xil-  ba’zi  o’simliklarning  har  bir 

changdon  uyasida  bir  necha  o’nlab  bo’lsa,  boshqalarida  necha  o’n  mingtada 

boradi.  

Changlar  (mikrosporalar,  yosh  changlar,  asosan,  topetum  qavvatidagi 

hujayralarning  erishi  natijasida  hosil  bo’ladigan  oziqli  quyuq  suyuqlikka 

botgan  holda  changdon  uyalarida  erkin  yotadi.  O’sha  changlar  shu  suyuqlik 

hisobiga  o’sib  tashkil  topadi  judda  kamdan-kam  o’simliklar  (dengiz  o’ti 

zostera,  posidoniya,  orxideya  va  boshqalarda  changlarning  pardasi  bir  xil 

bo’lib qoladi. Ko’pchilik o’simliklarda esa changlar pardasi atrofidagi  oziqli 

suyuqlik moddalari hisobiga ichki, shuningdek, tashqi tomondan qalin tortadi 

va ichki po’stni: yupqa, asosan pectin modadan tuzilgan ichki po’st-intina va 

qalin,  qisman  kutunlashgan  (yoki  yanada  turg’un  spoloporenallari  bor), 

odatda  bir  oz  nim  rang  ko’rinadigan  tashqi  po’st-  ekzinani  (masalan,  ochiq 

urug’li o’simliklarda) hosil qiladi. Ekzinada qalinmashmagan  joylar, teshiklar 

qoladi,  yuzasi  esa  atrofdagi  oziqli  syuqlik  to’planib  borganida  ko’pchilik 

o’simliklarda har xil bo’rtmalar, tikanoklar, jig’olar, to’rlar yuzaga keladi va 

hokazo. 

Changning  syuqligi  bir  talay  oziqli  moddalar,  ya’ni  may,  kraxmal, 

shakarlar va boshqalar bor qyuq protoplazmatik massadir. 

Tashkil  topgan  changda  yadrosi  ikkiga  bo’linadi  va  chang  tarkibidagi 

moddalar  ham  katta  va  kichik  ikkita  hujayraga  ajraladi,  bu  hujayralar 

ko’pincha  yupqa  parda  bilan  bir  biridan    ajralib  turadi.  Ularning  kattasi 

vegegativ  hujayra  deb  ataladi.  Vegegativ  hujayradan  chang  naychasi  o’sib 

chiqadi,  lekin  uning  yadrosi    otalanishda  ishtirok  etmaydi.  Kichkinasi  esa 




 

18 


generative  hujayra  deb  ataladi:  uning  yadrosi  bo’linadi,  shu  yadrolar 

atalantiriladigan sperma yadrolari bo’lib qoladi. 

Shunday  qilib  yopiq  urug’li  o’simliklarning  otalik  gemetofiti,  ya’ni  unib 

chiquvchi  change  (mikrosporasi)  ochiq  urug’li  o’simliklardagiga  qaraganda 

yanada ko’proq reduksiyalangan. Yopiq urug’li o’simliklarning otalik change 

ikkita  hujayradan  iborat  bo’lib,  vegetative  hujayrasini  o’simta  bilan, 

generative  hujayrasini  o’simta  bilan,  generative  hujayra  esa,  sagovniklar 

spermatozoidlarning  yoki  ninabarglar  spermiylarining  ona  hujayrasi  bilan 

gomolog deb hisoblash mimkin. 

Suv  tagida  changlanadigan  judda  kamdan-kam  o’simliklarni  aytmaganda, 

deyarli barcha o’simliklar change suvga tushar ekan, suvni shimib bo’kadi va 

turgar  bosimi  judda  ortib  ketganidan  yoriladi.  Shuning  uchun  gullarda 

changni  yomg’irdan  saqlaydigan  turli-tuman  moslamalar  bor.  Ko’pincha 

o’simliklarda  (marvaridgul,angishvonagul,brusnika,chernika  va  boshqalarda) 

gullarning pastga qarab  osilib turishi changni yomg’irdan pana qiladi. Ba’zi 

o’simliklarning  gullari  burglar  panasidan  joy  olgan  (arg’uvon,xina). 

Ko’pincha gultojbarglar yoki gulqo’rg’on bargchalari changni himoya qiladi 

(kapalakgullilar, Labgullilar talaygina  norikniksimonlar, pizirchatkasimonlar, 

kupalnitsa va boshqa ko’p o’simliklar). 

Gulsapsarlarda  otaliklar  og’izchaning  gulbargsimon  parraklari  tagiga 

yashiringan. Tik turadigan ba’zi gullarda otaliklar gultoj naychasida turadi, bu 

naychaning  og’zi  shu  qadar  tor  bo’ladiki,  suv  tomchilari  ichkariga  o’ta 

olmaydi.Ba’zi  o’simliklarda  havo  buzulganda  va  kechasi  (shudringdan 

himoya qilish uchun) gultoj yoki gulqo’rg’on barglari bir-biriga birikadi (gul 

yumiladi)  va  otaliklarni  suvdan  himoya  qiladi  (zafar-Crocus  va  boshqa 

ko’pgina o’simliklarda): ko’pgina murakkab gullilarda (qoqi o’t sachratki va 

boshqalarda)  savatchadagi  to’rtgullilarning  hammasi  yumiladi.  Havo  basilar 

ekan, ba’zi o’simliklarning ayrim gullar butun top gullar holatining o’zgarishi 




 

19 


niktanostik  harakat  deb  ataladi  va  biror  organning  har  tomonlama  baravar 

o’smasligi yoki ularda turgar bosiminingf o’zgarishi tufayli yuzaga keladi; bu 

harakatlarga temperature, yorug’likning o’sgarishi sabab bo’ladi va hokazo. 


Yüklə 0,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin