Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети



Yüklə 0,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/12
tarix02.01.2022
ölçüsü0,72 Mb.
#40362
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
osimliklarda uruglanish hodisasi va uning xususiyatlari

                              1 .5. Urug’kurtak

 

Ochiq  urug’lilar  urug’kurtagi  qanday  qismlardan  tuzilgan  bo’lsa,yopiq 



urug’li  o’simliklarning  urug’kurtagi  yoki  megasporangiysi  ham  umuman 

o’sha  qismlardan:  urug’kurtakni  urug’  yo’liga  biriktiriladigan  urug’kurtak 

bandi, nutsellus (yoki yadro) va (bitta tojibarglari birlashgan o’simliklarning 

deyarli  hammasida)  yoki  ikkita  qoplagich  to’qima-integumentlar  (bir  pallali 

va  tojibarglari  birlashmagan  o’simliklar)ning  deyarli  hammasida  tuzilgan; 

integumentlarning  yuqori  tomoni  ochiq  qoladi-chang  yo’li  (mikrolim)  deb 

shuni 

aytiladi. 



Juda 

kamdan-kam 

o’simliklardagina  urug’kurtaklar 

qoplag’ichsiz  bo’ladi  (  santalsimonlar,  balanoforalilar,  remnegullilar  va 

boshqalar). 

Tojibarglari  birlashmagan  o’simliklar  bilan  aksariyat  bir  pallali 

o’simliklarda  nutsellus  yaxshi  taraqqiy  etgan  va  odatda,bir  necha  qator 

hujayralardan 

tuzilgan 

bo’lib,uzoq 

saqlanadi 

(krassinutselyalik 

urug’kurtaklar).  Tojibarglari  birlashgan  o’simliklarda  nutsellus,  odatda 

kuchsiz taraqqiy etgan va kam miqdordagi hujayralardan iborat bo’lib, ichida 

embirion  xaltachasi  rivojlanar  ekan,  shu  xaltacha  nutsellusni  siqib  chiqaradi 

va  embirionning  oziqlanishiga  sarf  bo’lib,  tamoman,deyarli  yo’qolib 

ketadi(tenuinusilyat  urug’kurtaklar).  Nutsellusning  birinchi  tipi  soda  deb 

hisoblansa,uning  reduksiyalanishi    esa  so’nggi  evolyutsiyalanishidan  yuzaga 

kelgan. 



 

26 


Urug’kurtakning urug’ bandiga birikkan qindek deb atalsa ( u urug’larda 

yaxshi ko’rinadi), nutsellusning qoplag’ichlar o’sib chiqadigan pastki tomoni 

xalatsa deb ataladi. 

Urug’kurtak  dermatogen  bilan  periblemadan  bo’rtib  chiqadi;  keyinroq 

uning  tagi-xalatsadan  qoplag’ichlar  yuzaga  keladi,  ular  ko’p  o’simliklarda 

bazipetal ravishda  ya’ni ichkisi tashqisiga nisbatan oldinroq hosil bo’ladi. 

Urug’  bandini  sporangiy  bandi  bilan,  nutsellusni  megasporangiy  devoir 

bilan  gomolog deyish mumkin. Ba’zi olimlar qoplag’ichlar ( integumentlar)ni 

qirqquloqlarning  qoplag’ichi  (  induziumi)  bilan  gomolog  deb  hisoblaydi. 

Ko’pchilik olimlar esa integumentlarni urug’kurtakning o’zidan hosil bo’lgan 

tuzilma  deb,qirqquloqlarning  qoplag’ichini  esa  sporofill  o’simtasi  deb 

hisoblaydi. 

Ochiq  urug’li  o’simliklar  ko’zdan  kechirilayotganida  aytib  o’tilganidek, 

urug’kurtaklar  qoplag’ichi  reduksiyalanib,  hosilsiz  bo’lib  qolgan  va 

nutsellusni vujudga  keltirgan  markaziy  megasporangiy  qoldiqlaridan      iborat 

bo’lishi  ham  mumkin.Qoplag’ichlar  shu  tariqa  kelib  chiqqan  deb  hisoblanar 

ekan,  aslida,  nutsellusgina    megasporangiyga,  butun  urug’kurtakni  sorusga 

gomolog, to’g’rirog’I, megasporangiylar sinangiysiga gomologdir demasdan, 

o’sha  megasporangiylarning  faqat  bittasida  megaspore  bor,  qolganlari  esa 

reduksiyalanib,  qoplag’ichga  (yoki  ikkita  qoplag’ichga)  aylangan  deyish 

kerak. 

Kamdan-kam 

o’simliklarda 

(torongullilar, 

qichitqisimonlar, 

qalampirsimonlar  va  boshqalarda)  urug’kurtak  rivojlanar  ekan,  dastlabki 

vaziyatini  saqlab qoladi, natijada nutsellus urug’ bandining bevosita davomi 

bo’lib  qoladi,  to’g’ri  yoki  atrop  urug’kurtak  deb  shuni  aytiladi.  Ko’p 

o’simliklarda  esa,  urug’kurtaklar  taraqqiy  etar  ekan,  baravar  o’smasligi 

natijasida  quyoshning  tik  tushgan  kuchli  nuri,  quruq  havo  va  quruq  tuproq, 

uglevodlar  (asosan,  shakarlar)ning  o’simlikda  to’planishi  gullashni 

tezlashtiradi. Gulga kirish uchun muayyan ichki va  tashqi sharoit kompleksi 




 

27 


bo’lishi zarur, albatta. O’sha sharoitni o’zlashtirishi va bir-birini almashtirish 

yo’li bilan o’simlik hayotidagi ana shu eng muhim prosessga ma’lum darajada 

ta’sir ko’rsatsa bo’ladi.  

Bir  yillik  o’simliklar  (zig’ir,  nasha,  qora  bug’doy,  bug’doy  va  boshqa 

ko’pgina  o’simliklar)  bilan  ikki  yillik  o’simliklar  (karam,  lavlagi,  sabzi  va 

boshqalar) umrida bir marta gullaydi va meva berganidan keyin qurib ketadi; 

bunday  o’simliklar    monokorpik  o’simliklar  deb  ataladi.  Ko’p  yillik 

o’simliklar,  odatda,  umrida  necha  martalab    gullaydi;  bunday  o’simliklar  

pokolarpik o’simliklar daeb ataladi. Kamdan-kam ko’p yillik o’simliklargina 

monokarpikdir,  ya’ni  ular,  birinchi  bor  gullab  meva  berganidan  keyin  qurib 

ketadi;  masalan,  ba’zi  agavalar,  bir  xil  bambuklar,  kamdan-kam  xurmo 

daraxtlari (masalan,Arenda saccharifera Corupha, Metraxulan). O’rta Osiyoda 

o’sadigan ba’zi ferullar (masalan, Ferula assa-foetida) shular jumlasidandir. 

Gulkurtaklar (g’unchalar) gullash yo’liga yoki ko’pchilik  daraxtlarimizda 

bo’lganidek  gullash  yo’lidan  oldingi  yilda  vujudga  keladi  va  faqat  bir  barg 

chiqaradigan  novda  beradigan  kurtaklardan  shakli  va  kattaligi  bilan  farq 

qiladi.(meva  daraxtlarida  ular,  odatda  meva  kurtaklari  deb  ataladi.)  Gul 

g’unchalari  tashkil topar ekan, kosachabarglari  va tojibarglari pastki (tashqi) 

yuzasi bilan tezroq o’sadi, shunga ko’ra  g’uncha yopiq holatda qoladi. Gullar 

kosachabarglari    bilan  tojibarglari  pastki  qismlarining  yuqori  (ichki)  tomoni 

bilan tezroq o’sishi natijasida ochiladi; ayni vaqtda ularga ko’p suv keladi,bu 

g’unchada bujmayib, o’ralib yotgan qismlarning yozilishga sabab bo’ladi. 

Ba’zi  tropik  o’simliklar,  masalan,  kakao,kakos,  palma  va  boshqalar  bir 

gulaga  kirgandan  keyin  umr  bo’yi  to’xtovsiz  gullayveradi.  O’simliklarning 

juda  ko’pchiligi  esa  ma’lum  davrlarda  changlar  suv  bilan  (gidrofiliya)  va 

hatto tasodifan shilliq qurtlar bilan ham tarqaladi. 

 

 



 

28 



Yüklə 0,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin