1 .5. Urug’kurtak
Ochiq urug’lilar urug’kurtagi qanday qismlardan tuzilgan bo’lsa,yopiq
urug’li o’simliklarning urug’kurtagi yoki megasporangiysi ham umuman
o’sha qismlardan: urug’kurtakni urug’ yo’liga biriktiriladigan urug’kurtak
bandi, nutsellus (yoki yadro) va (bitta tojibarglari birlashgan o’simliklarning
deyarli hammasida) yoki ikkita qoplagich to’qima-integumentlar (bir pallali
va tojibarglari birlashmagan o’simliklar)ning deyarli hammasida tuzilgan;
integumentlarning yuqori tomoni ochiq qoladi-chang yo’li (mikrolim) deb
shuni
aytiladi.
Juda
kamdan-kam
o’simliklardagina urug’kurtaklar
qoplag’ichsiz bo’ladi ( santalsimonlar, balanoforalilar, remnegullilar va
boshqalar).
Tojibarglari birlashmagan o’simliklar bilan aksariyat bir pallali
o’simliklarda nutsellus yaxshi taraqqiy etgan va odatda,bir necha qator
hujayralardan
tuzilgan
bo’lib,uzoq
saqlanadi
(krassinutselyalik
urug’kurtaklar). Tojibarglari birlashgan o’simliklarda nutsellus, odatda
kuchsiz taraqqiy etgan va kam miqdordagi hujayralardan iborat bo’lib, ichida
embirion xaltachasi rivojlanar ekan, shu xaltacha nutsellusni siqib chiqaradi
va embirionning oziqlanishiga sarf bo’lib, tamoman,deyarli yo’qolib
ketadi(tenuinusilyat urug’kurtaklar). Nutsellusning birinchi tipi soda deb
hisoblansa,uning reduksiyalanishi esa so’nggi evolyutsiyalanishidan yuzaga
kelgan.
26
Urug’kurtakning urug’ bandiga birikkan qindek deb atalsa ( u urug’larda
yaxshi ko’rinadi), nutsellusning qoplag’ichlar o’sib chiqadigan pastki tomoni
xalatsa deb ataladi.
Urug’kurtak dermatogen bilan periblemadan bo’rtib chiqadi; keyinroq
uning tagi-xalatsadan qoplag’ichlar yuzaga keladi, ular ko’p o’simliklarda
bazipetal ravishda ya’ni ichkisi tashqisiga nisbatan oldinroq hosil bo’ladi.
Urug’ bandini sporangiy bandi bilan, nutsellusni megasporangiy devoir
bilan gomolog deyish mumkin. Ba’zi olimlar qoplag’ichlar ( integumentlar)ni
qirqquloqlarning qoplag’ichi ( induziumi) bilan gomolog deb hisoblaydi.
Ko’pchilik olimlar esa integumentlarni urug’kurtakning o’zidan hosil bo’lgan
tuzilma deb,qirqquloqlarning qoplag’ichini esa sporofill o’simtasi deb
hisoblaydi.
Ochiq urug’li o’simliklar ko’zdan kechirilayotganida aytib o’tilganidek,
urug’kurtaklar qoplag’ichi reduksiyalanib, hosilsiz bo’lib qolgan va
nutsellusni vujudga keltirgan markaziy megasporangiy qoldiqlaridan iborat
bo’lishi ham mumkin.Qoplag’ichlar shu tariqa kelib chiqqan deb hisoblanar
ekan, aslida, nutsellusgina megasporangiyga, butun urug’kurtakni sorusga
gomolog, to’g’rirog’I, megasporangiylar sinangiysiga gomologdir demasdan,
o’sha megasporangiylarning faqat bittasida megaspore bor, qolganlari esa
reduksiyalanib, qoplag’ichga (yoki ikkita qoplag’ichga) aylangan deyish
kerak.
Kamdan-kam
o’simliklarda
(torongullilar,
qichitqisimonlar,
qalampirsimonlar va boshqalarda) urug’kurtak rivojlanar ekan, dastlabki
vaziyatini saqlab qoladi, natijada nutsellus urug’ bandining bevosita davomi
bo’lib qoladi, to’g’ri yoki atrop urug’kurtak deb shuni aytiladi. Ko’p
o’simliklarda esa, urug’kurtaklar taraqqiy etar ekan, baravar o’smasligi
natijasida quyoshning tik tushgan kuchli nuri, quruq havo va quruq tuproq,
uglevodlar (asosan, shakarlar)ning o’simlikda to’planishi gullashni
tezlashtiradi. Gulga kirish uchun muayyan ichki va tashqi sharoit kompleksi
27
bo’lishi zarur, albatta. O’sha sharoitni o’zlashtirishi va bir-birini almashtirish
yo’li bilan o’simlik hayotidagi ana shu eng muhim prosessga ma’lum darajada
ta’sir ko’rsatsa bo’ladi.
Bir yillik o’simliklar (zig’ir, nasha, qora bug’doy, bug’doy va boshqa
ko’pgina o’simliklar) bilan ikki yillik o’simliklar (karam, lavlagi, sabzi va
boshqalar) umrida bir marta gullaydi va meva berganidan keyin qurib ketadi;
bunday o’simliklar monokorpik o’simliklar deb ataladi. Ko’p yillik
o’simliklar, odatda, umrida necha martalab gullaydi; bunday o’simliklar
pokolarpik o’simliklar daeb ataladi. Kamdan-kam ko’p yillik o’simliklargina
monokarpikdir, ya’ni ular, birinchi bor gullab meva berganidan keyin qurib
ketadi; masalan, ba’zi agavalar, bir xil bambuklar, kamdan-kam xurmo
daraxtlari (masalan,Arenda saccharifera Corupha, Metraxulan). O’rta Osiyoda
o’sadigan ba’zi ferullar (masalan, Ferula assa-foetida) shular jumlasidandir.
Gulkurtaklar (g’unchalar) gullash yo’liga yoki ko’pchilik daraxtlarimizda
bo’lganidek gullash yo’lidan oldingi yilda vujudga keladi va faqat bir barg
chiqaradigan novda beradigan kurtaklardan shakli va kattaligi bilan farq
qiladi.(meva daraxtlarida ular, odatda meva kurtaklari deb ataladi.) Gul
g’unchalari tashkil topar ekan, kosachabarglari va tojibarglari pastki (tashqi)
yuzasi bilan tezroq o’sadi, shunga ko’ra g’uncha yopiq holatda qoladi. Gullar
kosachabarglari bilan tojibarglari pastki qismlarining yuqori (ichki) tomoni
bilan tezroq o’sishi natijasida ochiladi; ayni vaqtda ularga ko’p suv keladi,bu
g’unchada bujmayib, o’ralib yotgan qismlarning yozilishga sabab bo’ladi.
Ba’zi tropik o’simliklar, masalan, kakao,kakos, palma va boshqalar bir
gulaga kirgandan keyin umr bo’yi to’xtovsiz gullayveradi. O’simliklarning
juda ko’pchiligi esa ma’lum davrlarda changlar suv bilan (gidrofiliya) va
hatto tasodifan shilliq qurtlar bilan ham tarqaladi.
|