1.4.Ginisey
Ginisey deb megasporofillarni yoki gulning unda bitta yoki bir nechta
onalik hosil qiluvchi meva barglariga aytiladi.Meva bargchalarning bargdan
kelib chiqqanligini:
1)Bir qancha o’simliklarda (dikkaklilar, ba’zi bir ayiqtovongullilar va
boshqalarda)ularning shaklan o’ralgan bargga o’xshashligi:
2)Anatomik tuzulishi, ya’ni mezofili, epidermisida ustisalari borligi;
3)Barglarning xarakterli o’sishi;
4)Ba’zi bir dukaklilarda,ko’pincha mevalarda meva, barglari chatlarining
eng dastlabki davrlarida birikmay keyenroq birikib ketishi;
5) Teretologik xodisalarning judda ko’p uchrashi va bunda meva
bargchalarining o’xshab qolishi isbot etdasi.
Onalikda eng muhim qismi, ichi kovak bol’lib, qavarib turadigan pastki
qismi gul tuguni bor, unda ligasporangiy yoki urug’kurtaklar bo’ladi. Gul
tugunining ustida, odatda,ingichka, silindrik ustuncha, uning ichida esa har xil
shakldagi og’izchalar bor.
Gul tuguni
barovar o’smasa ustincha tugun yonidan
yoki asosidan ol’sib chiqishi mumkin. (Labgullilar, Ko’kmarazgullilar, ba’zi
bir atirgullilar).Ba’zi o’simliklarda ustincha taraqqiy etmagan, og’izcha tugun
ustginasida turadi va bandsiz og’izcha deb ataladi. Urug’kurtaklar gul tuguni
ichida bo’lganligidan ularda ochiq urug’lardagiga o’xshab changlar
to’g’ridan-to’g’ri kelib tusholmaydi. Changlar, odatda, yopishqoq suyuqlik
chiqoradigan og’izchaga turlicha usul bilan kelib tushadigan (changlanish).
Changlanish quloyroq bo’lishi uchun ustuncha og’izchani yuqoriga ko’tarib
20
turadi.Birmuncha oddiy xollarda opnalik bitta meva bargdan hosil bo’ladi
(masalan, kapallakgullilarda), bunda ol’sha meva barg bukillib, o’raladi va
chetlari bir-biriga qo’shilib ketad, shuchoq qorin choki deb ataladi.
Qorinchokining qarama-qarshi qismida meva bargchasining orqa choki degan
notol’g’ri nom biuklan ataladigan o’rta tomiri bor.Agarda gulda shunday
onaliklar bir qancha bo’lsa, butun ginetsiy apokarl deb ataladi
(ayiqtovongullilar, ko’pgina atirgullilar va boshqalr). Ko’pchilik hollarda esa,
gujlda bir qancha meva barglari bo’lsa, ular bir-birlarini bilan qol’shilimb
ketgan bir necha me va barglariddan hoksil bo’lgan ginetsiy birikkan bargli
yoki sinkarp yoki to’g’rirog’i sinokarp deb ataladi. Meva barglari odatda,
pastdan yuqoriga qarab qo’shilib boradi. Ularning shu tariqa qo’shilishi faqat
gul tuguncha (chinnigulsimonlar, zag’ir rovoch va bopshqalarda), gul uguni
ilan ustinchasiniing pastki qismiga yoki og’izchilariga qadar (zafar,
gulsapsar, murakkabgullilar, labgullilar va boshqalarda)lishi mumkin. Gul
tuguni onalikning eng muhim qsmi bo,’lganligi uchun guldagi onnaliklarning
soni ustunchalar soniga bog’liq. Qo’shilmay qolgan ustunchalar, og’izchnalar
yoki og’iz parraklariga qarab, ing kelganini aniqlash mumkin. Lekin bu
hamma vaqt to’g’ri kelavermaydi. Meva bargchalar boshdan –oyoq b gan
bo’lsa, eva bargchalarining gul tuguni devorlaridan o’rta tomirlarga qarab
ham nini ajratsa ham bol’ladi. Judda kamdan-kam .o’simliklarda (lastoilarda,
kengullilarda), meva bargchalarining yuqori qismi ustnunchnalar bilan
og’izchalar yoki faqatv og’izchalar qol’shilib ketadi, gul tugunlarui esa erkin
holda qoladi.Bu holda ham guldagi onalik bitta deb hisoblanadi.
Gul tuguni. Plasentlar. Gul tuguninng urug’kurtaklar birikadigan va oziq
moddalari ol’tadigan joylari plasentalar deb ataladi. Gujl tugunining ichidagi
urug’kurtaklar (megasporangiylar), singari, meva bargchasinining har qanday
joyidan
ham
vujudga
kela
oladi
lekin
judda
kamdan-plkam
ol’simliklardagina, asosan eng soda va boshqalarda) kigradifgan
21
ol’simliklardagina urug’kurtgaklar me va bargchalari ichki yuzasining ancha
ko’p qismivdan johy oladi. (laminal-lateral plasentallar). Ohdatda esa
urug’kurtaklarning ichki tomonidan ularning chetlariga juda yaqin joyda
yuzaga keladi va qorinchoki boylab uzunasiga ketgab ikkita (dukkokkixlar,
piyozgullilarda)yoki bundan kol’proq qator hosil qiladi yo bo’lmasa shu
yerning ozidan tartibsiz holda joy oladi.
Ginetsiy evolutsiya prossesiga evolutsiyaning har xil qatorlarida apokarp
ginetsiydan sinokarp ginesyga aylangan, ya’ni meva barglari birikib, bitta
onalik hosil qilgan ayni vaqtda ko’pchilik o’simliklarda meva bargchalarining
chetlari ichkariga o’ralibv, yon yuzlari bir-biriga qo’shiladi va uyalar deb
ataladigan kataklarda ajralgan bitta gul tuguni hosil qiladi. Meva
bargchalarinning qo’shilib ketgan yon yuzlari markazga qadar borib, gul
tugunida uni meva bargchalarinning soniga teng hollarda ajratruvchi
to’siqlarni hosil qiladi. Natijada gul tuguni 2,3,4,5,6, va ko’p uyali bo’lib
qoladi (masalan piyozgullilar, kopitnya, gerangullilar, qo’ng’iroqgullilar va
boshqalar) .
Bunday ginetsiy sinkarp ginetsiy deb ataladi. Bunday gullar
tugunchalaridagi plasentalar urug’kurtaklari bilan gul gul tuguni yaralarining
ichki burchaklarida, meva bargchalarining shu tomonda o’ralgan chetida
joylashgan bo’lib, markaziy yoki to’g’rirog’I markaziy burchak planeta deb
ataladi. (piyozgullilar, qo’ng’iroqgullilar, va boshqalar). Ayni paytda ba’zi
o’simliklardagi (ituzumgullilar va boshqalarda) plasentalar juda o’sib gul
tuguni uyalarining uchiga chiqur kirib turadi. Ko’pincha o’simliklarda
(labgullilar,gavzabangullilar,
zig’irsumonlar
va
boshqalarda)
meva
bargchalarinning o’ralgan chetlaridan xosil bo’luvchi “chin” to’siqlardan
tashqari gul tuguni ichki devorining o’simtalardan yuzaga keladigan soxta
to’siqlar ham gul tugunida rivojlanadi; shu munosabat bilan gul tugunidagi
22
xonalarning soniga qarab, uni hosil qilgan meva bargchalari to’g’risida goho
fikr yuritib bo’lmaydi.
Sinkorp ginetsiy yana evolyutsya qilar ekan, yopiq urug’li o’simliklarning
har xil evolutsiya qatorlarida ikkita ko’p uyali gul tuguni bir xonali gul
tuguniga aylangan: ichki tomonga o’ralib qo’shilib ketgan burglar bir-biridan
ajralib yozilgan, ammo bir-biriga cheti bilan qo’shilganicha qolgan: natijada
bir-biriga faqat chetlari bilan birikkan bir qancha meva barglari bir uyali gul
tuguni hosil bo’lgan (msalan, gunafsharlar,qaroqatlar, krijovnik, taslimonlar,
gozaqutgullar, shumg’iyasimonlar , deyarli hamma arxisgullilar va
boshqalarda). Bu xildagi sinokarp ginetsiy porokarp deb ataladi. Bu holda
plasentlar gul tuguni ichki devorlaridan uzunasiga joy oladi ( meva
bargchalarining uchi qo’shilgan joydan) va devor yoki parietal plasentalar deb
ataladi. Parietal plasentalli bir qancha o’simliklarda plasentallar tugun
bo’shlig’iga judda bo’rtib chiqadi va soxta to’siqqa o’xshab qoladi (
qovoqgullilar ko’knorgullilar va boshqalarda). Tugundagi parakarp
ginetseyda ham tugun ichki devorining o’simtalaridan soxta to’siq yuzaga
kela oladi, masalan, butgullilarda parietal plasentalar meva bargchalari
chetlarinning birikkan joyini ko’rsatadi. Parakarp ginetsey tugunidagi
urug’kurtaklar soni reduksiya natijasida ba’zi oilalarda bittagacha kamayadi
(murakkabgullilar, boshoqli o’simliklar va boshqalarda).
Bitta meva bargchadan hosil bo’lgan ko’p urug’kurtakli bir uyali
gultugunlarida ham parietal plasentalar bo’ladi (masalan, dukaklilar,
peongullilar, zimovni va boshqalarda)
Kamdan-kam ba’zi evolutsya qatorlarida sinkarp ginetseydan lizikarp
deyiladigan ginetsey ham paydo bo’lgan. Bu yerda meva bargchalarinning
ichkariga qarab o’ralib, ontogenezning eng ilk devorlarida bir-biriga qo’shilib
ketgan chetlari kelgusida qo’shilmay qolib, tugunda to’siq hosil qilmagan,
shunning uchun ham gul tuguni bir uyali bo’lib qolgan. Plasenta gul tuguni
23
tagidan go’yo gul o’rnidan o’sib chiqqan ustundeb bo’lib ko’tariladi.
Haqiqatda esa bu yerda ham plasenta meva bargchalari chetlarinning
birikishidan hosil bo’ladi. Bazi o’simliklarda gul o’rni gu tugunining
markaziga, meva barglari uchlarining orasiga o’sib chiqsa ham ajab emas,
lekin shunda ham uning chetki qisimlari meva bargchalari to’qimalari bilan
qoplangan bo’ladi. Bunday plasenta o’qli, soxta o’qli, erkin markazli,
ustinsimon plasenta deb ataladi. Navro’zgullilar, ba’zi chinnigullilar,
torongullilar va ba’zi boshqa o’simliklarda shunday plansenta bor
(torongullilarda urug’kurtaklar soni bittagacha qolmaydi).
Gul tugunidagi urug’kurtaklarnin g miqdori har xil o’simliklarda bittadan
boshlab bir necha minggacha boradi.
Bitta meva bargchadan uzaga keladigan va bir uyali tugunining har birida
urug’kurtaklari ko’p bo’lgan apokarp ginetsey hammadan soddasi deb
hisoblanadi. Evolutiya prossesiga undagi meva bargchalarinning soni 3-2
tagacha va nihoyat, bittagacha kamaygan (gulida onaligi ko’p
ayitovongullilarda, qarg’atuyoqlar, gulida onaligi bitta olxo’ri, olcha va
boshqalarda). Ikkinchi tomondan, evolutsiya prosesiga apokarp ginetseydan
sinkarp ginetsey, shu ginetseydan esa porakarp va lizakarp ginetseylar
kelib chiqqan. Shu senokorp (birikkan bargli) ginetseylarda ham evolutsiya ,
aosan, yana meva bargchalari sonining ikkitaga, urug’kurtaklar sonining
bittaga kamayishi tomoniga qarab brogan. Masalan, arxisgullilar tugunidagi
bir talay urug’kurtaklar hajmining kichrayishi va ajdodlarida oldin kamroq
bo’lgan urug’kurtaklarning ko’payishi natijasida ytuzaga kelgan bo’lsa ajab
emas. Ginetsey va plansentalar tiplari evolutsiyasini o’rganishda sovet
botanigi A.L.Taxtatdjyan ko’p ishlar qildi.
Gul tuguni gulning boshqa qisimlarida nisbattan olgan holatiga qarib,
ustki, pastki va o’rta bo’lishi mumkin. Bo’rtgan, tassi yoki botiq gul o’rnida
erkin joylashgan tugun deyiladi, uning devorlaari faqat meva bargchalaridan
24
hosil bo’ladi. Agar shunday tugun gul o’rnining uchiga joylashgan bo’lib,
gulning boshqa a’zolari uning tagida tursa, bunday gul tugundan pastki gul
deb ataladi. Ustki tugunning ikkinchi xili ham bor, bunda tugun gul o’rnining
ko’zachaga o’xshash botiq tubida erkin joylashgan bo’ladi, (masalan,
na’matak, olcha, olxo’ri, shaftoli, o’rik, tangagul va boshqalar) Ko’zachaga
o’xshaydigan shu botiq yo masalan na’matakdagi kabi bitta botiq gul o’rnidan
yuzaga kelgan yoki pastki qismi botiq gul o’rnidan, yuqori qismi esa
gulqo’rg’on barglari va otaliklarning bir-biriga qo’shilib ketgan asosidan hosil
bo’lgan. Bunday gul tugun ko’pincha o’rta tugun deb ataladi. Bu holda
ko’zachaning yuqori chetiga birikkan boshqa gul a’zolari gul tuguni uchining
davomidan( lekin uning ustida emas) joy oladi va gul o’rtatuguli gul deb
ataladi.
Uchida gulqo’rg’on joylashgan tugun pastki tugun deb ataladfi, bunda
gulqo’rg’on oldingi holidagidek tuguncha qo’shilmay qolgan gul o’rni
uchidan chiqmasdan, tugun uchidan chiqadi. Bunday gul tugun usti gul deb
ataladi.
O’rta gul tuguni o’zining pastki qismi bilangina gul o’rniga yoki
gulqo’rg’on va otaliklarda qo’shilganbo’lsa yuqori qismi esa erkin holda
qoladi, bu holda gulqo’rg’on gul tugunining o’rtasidan chiqqan bo’ladi va gul
o’rta gul deb ataladi ( marjon daraxti, uchqat, toshyorrarlarda).
Ustki va pastki gul tugunlari judda ko’p uchrasa, o’rta tugunlar kamdan-
kam o’simliklarda uchraydi. Gul tugunlarining tiplari doimiy bo’lib, nasldan-
naslga o’tadi va sistematikada judda katta ahamiyatga ega bo’ladi.
Gul tugunining yuqorida ko’rsatilgan mana shu barcha tiplari o’rtasida
oraliq shakllar ham bor.Solishtirma marfoologiya nuqtai nazaidan qaraganda,
pastki va o’rta tugunlar ustki tugunga raso gomologik bo’lolmaydi, chunki
25
ularning hosil bo’lishida meva bargchalarining tashqari gul o’rni yoki
gulqo’rg’onning barglari va otaliklar ishtirok etadi.
Filogenetik jihatdan ustki gul tuguni pastki gul tugunidan qadimgiroqdir.
Pastki gul tuguni yuqorida ko’rsatilganidek, turli yo’llar bilan kelib chiqishi
mumkin. Yopiq urug’li o’simliklarning evolutsiyasi davomida pastki tugun
ularning har xil filogenetik qatorlarida necha martalab va mustaqqil ravishda
vujudga kelgan
Dostları ilə paylaş: |