Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети



Yüklə 0,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/12
tarix02.01.2022
ölçüsü0,72 Mb.
#40362
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
osimliklarda uruglanish hodisasi va uning xususiyatlari

                            1.4.Ginisey 

Ginisey  deb  megasporofillarni  yoki  gulning  unda  bitta  yoki  bir  nechta 

onalik  hosil  qiluvchi  meva  barglariga  aytiladi.Meva  bargchalarning  bargdan 

kelib chiqqanligini: 

1)Bir  qancha  o’simliklarda  (dikkaklilar,  ba’zi  bir  ayiqtovongullilar  va 

boshqalarda)ularning shaklan o’ralgan bargga o’xshashligi: 

2)Anatomik tuzulishi, ya’ni mezofili, epidermisida  ustisalari borligi;  

3)Barglarning xarakterli o’sishi; 

4)Ba’zi  bir  dukaklilarda,ko’pincha  mevalarda  meva,  barglari  chatlarining 

eng dastlabki davrlarida birikmay keyenroq birikib ketishi;  

5)  Teretologik  xodisalarning  judda  ko’p  uchrashi  va  bunda  meva 

bargchalarining o’xshab qolishi isbot etdasi. 

Onalikda  eng  muhim  qismi,  ichi  kovak  bol’lib,  qavarib  turadigan  pastki 

qismi  gul  tuguni  bor,  unda  ligasporangiy  yoki  urug’kurtaklar    bo’ladi.  Gul 

tugunining ustida, odatda,ingichka, silindrik ustuncha, uning ichida esa har xil 

shakldagi og’izchalar bor. 

Gul tuguni

 barovar o’smasa ustincha tugun yonidan 

yoki asosidan ol’sib chiqishi mumkin. (Labgullilar, Ko’kmarazgullilar, ba’zi 

bir atirgullilar).Ba’zi o’simliklarda ustincha taraqqiy etmagan, og’izcha tugun 

ustginasida turadi va bandsiz og’izcha deb ataladi. Urug’kurtaklar gul tuguni 

ichida  bo’lganligidan  ularda  ochiq  urug’lardagiga  o’xshab  changlar 

to’g’ridan-to’g’ri  kelib  tusholmaydi.  Changlar,  odatda,  yopishqoq  suyuqlik 

chiqoradigan  og’izchaga  turlicha  usul  bilan  kelib  tushadigan  (changlanish). 

Changlanish  quloyroq  bo’lishi  uchun  ustuncha  og’izchani  yuqoriga  ko’tarib 



 

20 


turadi.Birmuncha  oddiy  xollarda  opnalik  bitta  meva  bargdan  hosil  bo’ladi 

(masalan,  kapallakgullilarda),  bunda  ol’sha  meva  barg  bukillib,  o’raladi  va 

chetlari    bir-biriga  qo’shilib  ketad,  shuchoq  qorin  choki  deb  ataladi. 

Qorinchokining qarama-qarshi qismida meva bargchasining orqa choki degan 

notol’g’ri  nom  biuklan  ataladigan  o’rta  tomiri  bor.Agarda  gulda  shunday 

onaliklar  bir  qancha  bo’lsa,  butun  ginetsiy  apokarl  deb  ataladi 

(ayiqtovongullilar, ko’pgina atirgullilar va boshqalr). Ko’pchilik  hollarda esa, 

gujlda  bir  qancha  meva  barglari  bo’lsa,  ular  bir-birlarini  bilan  qol’shilimb 

ketgan  bir  necha  me  va  barglariddan  hoksil  bo’lgan  ginetsiy  birikkan  bargli 

yoki  sinkarp  yoki  to’g’rirog’i  sinokarp  deb  ataladi.  Meva  barglari  odatda, 

pastdan yuqoriga qarab qo’shilib boradi. Ularning shu tariqa qo’shilishi faqat 

gul  tuguncha  (chinnigulsimonlar,  zag’ir  rovoch  va  bopshqalarda),  gul  uguni 

ilan  ustinchasiniing  pastki    qismiga  yoki  og’izchilariga  qadar    (zafar, 

gulsapsar,  murakkabgullilar,  labgullilar  va  boshqalarda)lishi  mumkin.  Gul 

tuguni onalikning eng muhim qsmi bo,’lganligi uchun guldagi onnaliklarning 

soni ustunchalar soniga bog’liq. Qo’shilmay qolgan ustunchalar, og’izchnalar  

yoki  og’iz  parraklariga  qarab,  ing    kelganini  aniqlash  mumkin.  Lekin  bu 

hamma  vaqt  to’g’ri  kelavermaydi.  Meva  bargchalar  boshdan  –oyoq  b  gan 

bo’lsa,  eva  bargchalarining  gul  tuguni  devorlaridan  o’rta  tomirlarga  qarab 

ham nini ajratsa ham bol’ladi. Judda kamdan-kam .o’simliklarda (lastoilarda, 

kengullilarda),  meva  bargchalarining  yuqori  qismi  ustnunchnalar  bilan 

og’izchalar yoki faqatv og’izchalar qol’shilib ketadi, gul tugunlarui esa erkin 

holda qoladi.Bu holda ham guldagi onalik bitta deb hisoblanadi. 

Gul  tuguni.  Plasentlar.  Gul  tuguninng  urug’kurtaklar  birikadigan  va  oziq 

moddalari ol’tadigan joylari plasentalar deb ataladi. Gujl tugunining ichidagi 

urug’kurtaklar (megasporangiylar), singari, meva bargchasinining har qanday 

joyidan 

ham 


vujudga 

kela 


oladi 

lekin 


judda 

kamdan-plkam 

ol’simliklardagina,  asosan  eng  soda  va  boshqalarda)  kigradifgan 



 

21 


ol’simliklardagina urug’kurtgaklar me va bargchalari ichki yuzasining ancha 

ko’p  qismivdan  johy  oladi.  (laminal-lateral  plasentallar).  Ohdatda  esa 

urug’kurtaklarning  ichki  tomonidan  ularning  chetlariga  juda  yaqin  joyda 

yuzaga  keladi  va  qorinchoki  boylab  uzunasiga  ketgab  ikkita  (dukkokkixlar, 

piyozgullilarda)yoki  bundan  kol’proq  qator  hosil  qiladi  yo  bo’lmasa  shu 

yerning ozidan  tartibsiz holda joy oladi. 

Ginetsiy  evolutsiya  prossesiga  evolutsiyaning  har  xil  qatorlarida  apokarp 

ginetsiydan  sinokarp  ginesyga  aylangan,  ya’ni  meva  barglari  birikib,  bitta 

onalik hosil qilgan ayni vaqtda ko’pchilik o’simliklarda meva bargchalarining 

chetlari  ichkariga    o’ralibv,  yon  yuzlari  bir-biriga  qo’shiladi  va  uyalar  deb 

ataladigan  kataklarda  ajralgan  bitta  gul  tuguni  hosil  qiladi.  Meva 

bargchalarinning  qo’shilib  ketgan  yon  yuzlari  markazga  qadar  borib,  gul 

tugunida  uni  meva  bargchalarinning  soniga  teng  hollarda  ajratruvchi 

to’siqlarni  hosil  qiladi.  Natijada  gul  tuguni  2,3,4,5,6,  va  ko’p  uyali  bo’lib 

qoladi  (masalan  piyozgullilar,  kopitnya,  gerangullilar,  qo’ng’iroqgullilar  va 

boshqalar) . 

Bunday  ginetsiy  sinkarp  ginetsiy  deb  ataladi.  Bunday  gullar 

tugunchalaridagi plasentalar urug’kurtaklari bilan gul gul tuguni yaralarining 

ichki  burchaklarida,  meva  bargchalarining  shu  tomonda  o’ralgan  chetida 

joylashgan bo’lib, markaziy  yoki to’g’rirog’I markaziy burchak planeta deb 

ataladi.  (piyozgullilar,  qo’ng’iroqgullilar,  va  boshqalar).  Ayni  paytda  ba’zi 

o’simliklardagi  (ituzumgullilar  va  boshqalarda)  plasentalar  juda  o’sib  gul 

tuguni  uyalarining  uchiga  chiqur  kirib  turadi.  Ko’pincha  o’simliklarda 

(labgullilar,gavzabangullilar, 

zig’irsumonlar 

va 


boshqalarda) 

meva 


bargchalarinning  o’ralgan  chetlaridan  xosil  bo’luvchi  “chin”  to’siqlardan 

tashqari  gul  tuguni  ichki  devorining  o’simtalardan  yuzaga  keladigan  soxta 

to’siqlar  ham  gul  tugunida  rivojlanadi;  shu  munosabat  bilan  gul  tugunidagi 



 

22 


xonalarning soniga qarab, uni hosil qilgan  meva bargchalari to’g’risida goho 

fikr yuritib bo’lmaydi. 

Sinkorp ginetsiy yana evolyutsya qilar ekan, yopiq urug’li o’simliklarning 

har  xil  evolutsiya  qatorlarida  ikkita  ko’p  uyali  gul  tuguni  bir  xonali  gul 

tuguniga aylangan: ichki tomonga o’ralib qo’shilib ketgan burglar bir-biridan  

ajralib  yozilgan,  ammo  bir-biriga  cheti  bilan  qo’shilganicha  qolgan:  natijada 

bir-biriga faqat chetlari bilan birikkan bir qancha meva barglari bir uyali  gul 

tuguni hosil  bo’lgan (msalan,  gunafsharlar,qaroqatlar, krijovnik,  taslimonlar, 

gozaqutgullar,  shumg’iyasimonlar  ,  deyarli  hamma  arxisgullilar  va 

boshqalarda). Bu xildagi  sinokarp  ginetsiy  porokarp  deb  ataladi. Bu holda  

plasentlar  gul  tuguni  ichki  devorlaridan  uzunasiga  joy  oladi  (  meva 

bargchalarining uchi qo’shilgan joydan) va devor yoki parietal plasentalar deb 

ataladi.  Parietal  plasentalli  bir  qancha  o’simliklarda    plasentallar  tugun 

bo’shlig’iga  judda  bo’rtib  chiqadi  va  soxta  to’siqqa  o’xshab  qoladi  ( 

qovoqgullilar  ko’knorgullilar  va  boshqalarda).    Tugundagi  parakarp 

ginetseyda  ham  tugun  ichki  devorining  o’simtalaridan  soxta  to’siq  yuzaga 

kela  oladi,  masalan,  butgullilarda  parietal  plasentalar  meva  bargchalari 

chetlarinning  birikkan  joyini  ko’rsatadi.  Parakarp  ginetsey  tugunidagi 

urug’kurtaklar  soni  reduksiya  natijasida  ba’zi  oilalarda  bittagacha  kamayadi 

(murakkabgullilar, boshoqli o’simliklar va boshqalarda). 

Bitta  meva  bargchadan  hosil  bo’lgan  ko’p  urug’kurtakli  bir  uyali 

gultugunlarida  ham  parietal  plasentalar  bo’ladi  (masalan,  dukaklilar, 

peongullilar, zimovni va boshqalarda) 

Kamdan-kam  ba’zi  evolutsya  qatorlarida  sinkarp  ginetseydan  lizikarp 

deyiladigan  ginetsey  ham  paydo  bo’lgan.  Bu  yerda  meva  bargchalarinning 

ichkariga qarab o’ralib, ontogenezning eng ilk devorlarida bir-biriga qo’shilib 

ketgan  chetlari  kelgusida  qo’shilmay  qolib,  tugunda  to’siq  hosil  qilmagan, 

shunning uchun  ham  gul  tuguni bir uyali  bo’lib  qolgan.  Plasenta gul  tuguni 




 

23 


tagidan  go’yo  gul  o’rnidan  o’sib  chiqqan  ustundeb  bo’lib  ko’tariladi. 

Haqiqatda  esa  bu  yerda  ham  plasenta  meva  bargchalari  chetlarinning 

birikishidan  hosil  bo’ladi.  Bazi    o’simliklarda    gul  o’rni  gu  tugunining 

markaziga,  meva  barglari  uchlarining  orasiga  o’sib  chiqsa  ham  ajab  emas, 

lekin  shunda  ham  uning  chetki  qisimlari  meva  bargchalari  to’qimalari  bilan 

qoplangan  bo’ladi.  Bunday  plasenta  o’qli,  soxta  o’qli,  erkin  markazli, 

ustinsimon  plasenta  deb  ataladi.  Navro’zgullilar,  ba’zi  chinnigullilar, 

torongullilar      va  ba’zi  boshqa  o’simliklarda  shunday  plansenta  bor 

(torongullilarda urug’kurtaklar soni bittagacha qolmaydi). 

Gul tugunidagi urug’kurtaklarnin g miqdori har xil o’simliklarda bittadan 

boshlab bir necha minggacha boradi. 

Bitta meva bargchadan uzaga keladigan va bir uyali tugunining har birida 

urug’kurtaklari  ko’p  bo’lgan  apokarp  ginetsey  hammadan  soddasi  deb 

hisoblanadi.  Evolutiya  prossesiga  undagi  meva  bargchalarinning  soni  3-2 

tagacha  va  nihoyat,  bittagacha  kamaygan  (gulida    onaligi  ko’p  

ayitovongullilarda,  qarg’atuyoqlar,  gulida  onaligi  bitta  olxo’ri,  olcha    va 

boshqalarda). Ikkinchi  tomondan, evolutsiya prosesiga apokarp  ginetseydan  

sinkarp    ginetsey,    shu    ginetseydan    esa  porakarp    va    lizakarp    ginetseylar 

kelib chiqqan. Shu senokorp (birikkan bargli)  ginetseylarda  ham evolutsiya , 

aosan,  yana  meva    bargchalari    sonining  ikkitaga,    urug’kurtaklar  sonining 

bittaga  kamayishi  tomoniga  qarab  brogan.  Masalan,  arxisgullilar  tugunidagi 

bir talay urug’kurtaklar  hajmining kichrayishi  va ajdodlarida oldin kamroq 

bo’lgan urug’kurtaklarning ko’payishi natijasida  ytuzaga kelgan bo’lsa  ajab 

emas.    Ginetsey    va  plansentalar    tiplari    evolutsiyasini  o’rganishda    sovet  

botanigi  A.L.Taxtatdjyan  ko’p ishlar qildi. 

Gul  tuguni    gulning  boshqa  qisimlarida    nisbattan    olgan  holatiga    qarib, 

ustki, pastki va o’rta bo’lishi  mumkin. Bo’rtgan, tassi  yoki botiq  gul o’rnida  

erkin  joylashgan  tugun  deyiladi,  uning  devorlaari  faqat  meva  bargchalaridan 




 

24 


hosil  bo’ladi.  Agar  shunday  tugun  gul  o’rnining  uchiga  joylashgan  bo’lib, 

gulning  boshqa  a’zolari  uning  tagida  tursa,  bunday  gul  tugundan  pastki  gul 

deb ataladi. Ustki tugunning ikkinchi xili ham bor, bunda tugun gul o’rnining 

ko’zachaga  o’xshash  botiq  tubida  erkin  joylashgan  bo’ladi,  (masalan, 

na’matak,  olcha,  olxo’ri,  shaftoli,  o’rik,  tangagul  va  boshqalar)  Ko’zachaga 

o’xshaydigan shu botiq yo masalan na’matakdagi kabi bitta botiq gul o’rnidan 

yuzaga  kelgan  yoki  pastki  qismi  botiq  gul  o’rnidan,  yuqori  qismi  esa 

gulqo’rg’on barglari va otaliklarning bir-biriga qo’shilib ketgan asosidan hosil 

bo’lgan.  Bunday  gul  tugun  ko’pincha    o’rta  tugun  deb  ataladi.  Bu    holda  

ko’zachaning yuqori chetiga birikkan boshqa gul a’zolari gul tuguni uchining 

davomidan(  lekin  uning    ustida  emas)    joy  oladi  va  gul  o’rtatuguli  gul  deb 

ataladi. 

Uchida  gulqo’rg’on  joylashgan  tugun  pastki  tugun  deb  ataladfi,  bunda 

gulqo’rg’on    oldingi  holidagidek  tuguncha  qo’shilmay  qolgan  gul  o’rni 

uchidan  chiqmasdan,  tugun  uchidan  chiqadi.  Bunday  gul  tugun  usti  gul  deb 

ataladi. 

O’rta  gul  tuguni  o’zining  pastki  qismi  bilangina  gul  o’rniga  yoki 

gulqo’rg’on  va  otaliklarda  qo’shilganbo’lsa  yuqori  qismi  esa  erkin  holda 

qoladi, bu holda gulqo’rg’on gul tugunining o’rtasidan chiqqan bo’ladi va gul 

o’rta gul deb ataladi ( marjon daraxti, uchqat, toshyorrarlarda). 

Ustki va pastki gul tugunlari judda ko’p uchrasa,  o’rta tugunlar kamdan-

kam o’simliklarda uchraydi. Gul tugunlarining tiplari doimiy bo’lib, nasldan-

naslga o’tadi va sistematikada judda katta ahamiyatga ega  bo’ladi. 

Gul  tugunining  yuqorida  ko’rsatilgan  mana  shu  barcha  tiplari  o’rtasida 

oraliq shakllar ham bor.Solishtirma marfoologiya nuqtai nazaidan qaraganda, 

pastki  va  o’rta  tugunlar  ustki  tugunga  raso  gomologik  bo’lolmaydi,  chunki 




 

25 


ularning  hosil  bo’lishida  meva  bargchalarining  tashqari  gul  o’rni  yoki 

gulqo’rg’onning barglari va otaliklar ishtirok etadi.  

Filogenetik  jihatdan  ustki  gul  tuguni  pastki  gul  tugunidan  qadimgiroqdir. 

Pastki gul tuguni  yuqorida ko’rsatilganidek,  turli  yo’llar  bilan  kelib  chiqishi 

mumkin.  Yopiq  urug’li  o’simliklarning  evolutsiyasi  davomida  pastki  tugun 

ularning har xil filogenetik qatorlarida necha martalab va mustaqqil ravishda 

vujudga kelgan 


Yüklə 0,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin