Њзбекистон республикаси олий ва њрта

2.8-chizma.


Bunyodkor g‘oyalar

Ozodlik		Mustaqillik
Tinchlik		Adolat
Tenglik		Hamkorlik
Do‘stlik		Birdamlik
Hurfikrlik		Ma'rifatparvarlik
Bag‘rikenglik		Xalqparvarlik
Vatanparvarlik		Insonparvarlik

Bunyodkor g‘oyalar taraqqiyotga xizmat qiladi,
jamiyat va insonni ezgulikka undaydi.


2.9-chizma
Insoniyat tarixi Foyalar tarixidir


Foya - inson tafakkuri mahsuli

Bunyodkor g‘oyalar		Vayronkor g‘oyalar
xalqparvarlik, tinchlik, ozodlik, hurfikrlilik, do‘stlik, birodarlik, tenglik, bag‘rikenglik, taraqqiyot va h.k.		aqidaparastlik, diniy fanatizm, terrorizm, bosqinchilik, fashizm, shovinizm, jaholatparastlik, bolshevizm va h.k.

Masalan, A.Makedonskiyning ustozi, o‘zining bu jahongir shogirdi Osiyoni mahv etgach, unga yuborilgan «Avesto» kitobini chuqur o‘rgangan Yunon faylasufi va qomusiy olimi Arastu (Aristotel, mil. av. 384-322 yy.) o‘z g‘oyaviy qarashlarida ustozi Aflotun (Platon, mil. av. 427-348 yy.) g‘oyalarini boyitdi va unga muhim o‘zgartishlar kiritdi. U jamiyatda bo‘lib o‘tayotgan barcha voqyeliklar tabiatga xos deb biladi. Bu bilan jamiyatni tubdan o‘zgartirish g‘oyalariga qarshi chiqadi va jamiyat rivoji tabiiy jarayonlar tarzida kechishi kerak, deb hisoblaydi.
Suqrotning shogirdi Aflotun esa g‘oyalar umumiy tushunchalar sifatida odam aqliga bog‘liq emas, balki u ilohiy tushunchalar deb izohlagan edi. Uning asosiy g‘oyasi - ezgulik yoki yagonalik edi. Bunda oliy g‘oya ko‘pincha xudoga tenglashtiriladi.
Xitoy va hind mutafakkirlarining jamiyat rivoji haqidagi qarashlari va bunyodkorlik g‘oyalari ham Osiyoning «sharqona» ma'naviyatida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Jumladan, buyuk Xitoy mutafakkiri Konfutsiy (mil. av. 551-479) g‘oyalari hanuzgacha Xitoy xalqi mafkurasida yetakchilik qilib kelmoqda. Bu g‘oyaning asosi jamiyatni har qanday ijtimoiy larzalardan asrab qolish va insonlar manfaatini yuqori qo‘yishga qaratilgan. Allomaning maqsadi xalqni mavjud tartib-qoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalash bo‘lgan. Bu g‘oyaga ko‘ra, insonlar jamiyatning tabiiy taraqqiyotiga qarshi chiqmasligi, ya'ni inqilobiy yo‘lni tanlamasligi kerak. Konfutsiy insoniyat haqida fikr yuritar ekan, odamlar ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqyei orqali emas, balki odamiylik, adolatparvarlik, haqgo‘ylik, samimiyat, farzandlik izzat-hurmati kabi yuksak ma'naviy fazilatlarga erishish tufayli kamolatga yetishuvi mumkin deb, hisoblaydi. Bunday «sharqona demokratiya»ning tamoyillarini o‘zida aks ettirgan g‘oyalar butun-butun davlatlarning uzoq yillar davomida barqaror yashab qolishiga sabab bo‘lgani, Sharq xalqlarining tarixiy, ijtimoiy, siyosiy taraqqiyotiga o‘z ijobiy ta'sirini ko‘rsatgani shubhasiz.
Sharqda, ya'ni Turon zaminda esa jamiyat rivoji va bunyodkorlik g‘oyalari xususida Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Alisher Navoiy qarashlari o‘ziga xos o‘rin tutadi. «Al-muallim as-Soniy» («Ikkinchi muallim»), Sharq Aristoteli deb nom olgan Abu Nasr Forobiy (873-990 yy.) o‘zining «Fozil odamlar shahri», «Fuqarolik siyosati», «Baxt saodatga erishuv haqida» kabi asarlarida olijanob jamiyat, adolatli tuzum haqidagi o‘z fikr-mulohazalarini bayon qilib, o‘z davri uchun izchil ta'limot yaratdi. U har tomonlama yetuk, barcha aholini baxt-saodatga, ilm-ma'rifatga olib boruvchi ideal jamoa haqidagi g‘oyalarni olg‘a surdi.
O‘sha davrning buyuk mutafakkirlari Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sinoning bu boradagi qarashlari ham o‘ziga xosdir. Ular har bir narsani kuzatish va tajriba asosida o‘rganishga, keyin xulosa chiqarishga intilganlar, barcha bunyodkorlik insonning mehnatiga bog‘liqligini ta'kidlaganlar. Buyuk o‘zbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi Alisher Navoiy esa o‘z asarlari bilan jamiyat taraqqiyotining zamonasiga xos fazilatlarini yoritishga harakat qilgan. U she'rlari va dostonlarida razolatga, beqarorlikka, urushu janjallarga, ma'rifatsizlikka qarshi kurash g‘oyalarini ulug‘laydi. Insonlarni mehnatga, yaratuvchanlikka, adolatga chaqiradi. Ma'rifatga asoslangan jamiyat yaratishni orzu qiladi. Uning bu orzulari «Farxod va Shirin», «Saddi Iskandariy» kabi dostonlarida o‘z ifodasini topgan. Shoirning bevosita o‘zi ham qator bunyodkorlik ishlariga bosh-qosh bo‘lgan.
Ko‘hna Turon o‘z boshidan buyuk tarixiy voqyealar ichida Amir Temurning bunyodkorlik g‘oyalari va amaliy faoliyati katta ahamiyatga ega. U garchi fotihlar qatoridan o‘rin olib, behisob jangu-jadallarni boshidan kechirgan bo‘lsa-da, asosiy maqsadi bunyodkorlik va yaratuvchilik bo‘lgan. Jumladan, u «Temur tuzuklari»da: «Agar fuqarodan birining uy-imorati buzilib, tuzatishga qurbi yetmasa, kerakli uskunalarni yetkazib berib, unga yordam berilsin», deb ko‘rsatma beradi. Shu o‘rinda, yurtboshimizning Amir Temur o‘z davlatini aql-zakovat va huquqiy asos bilan idora etgan, desak, adolatdan bo‘ladi, degan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir. Zero Sohibqironning Movarounnahr, Xuroson va boshqa joylarda bunyod etgan inshootlari, uning o‘zi va temuriylar sulolasi davridagi madaniyat, fan, adabiyot sohasidagi yutuqlar bunga misol bo‘la oladi.
Hind xalqining buyuk farzandi Mahatma Gandi (1869-1948) o‘z ma'naviyati, g‘oyalari va ilg‘or qarashlari bilan XX asrning buyuk shaxslaridan biriga aylangan. U mustamlakachilarga qarshi kurashning timsoli edi. U hindlar bilan musulmonlarning o‘zaro do‘stligini mustahkamlashga intildi. Gandi din bilan siyosatni bir-biriga bog‘lashga harakat qildi. Unga xalq «Mahatma» - «Buyuk qalb» deb nom bergani ham shundan bo‘lsa, ajab emas. R.Tagor fikriga ko‘ra: «Gandi muvaffaqiyatining siri uning jo‘shqin ma'naviy kuchida va behad darajada o‘z manfaatlaridan voz kechishidadir. U o‘zining olihimmatliligi bilan noyobdir. Gandi hayotining o‘zi fidoyilik timsolidir».
Milliy davlatchilik g‘oyasi va uning xalqlar taraqqiyotiga ijobiy ta'sirini mustaqil O‘zbekiston misolida ham yaqqol ko‘rish mumkin. O‘zbekistonning xalqaro hamkorlik, mintaqaviy tinchlik, millatlararo totuvlik borasida olib borayotgan siyosati barqarorlik hukm surishiga asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
Bunday jarayon bugungi dunyoda amaliyot falsafasi deb tan olingan pragmatizm (yunon. sub'ektiv-idealistik falsafiy ta'limot, voqyelikni tajriba «ong oqimi» deb talqin etadi), hayot falsafasi bo‘lgan ekzistensializm (lat. mavjudlik falsafasi, erkinlikka erishish ma'nosida) kabi dunyoviy va diniy g‘oyalardan oziqlangan ta'limotlar misolida ham ko‘zga tashlanmoqda.
Ilmiy kashfiyotlar mafkura rivojiga katta ta'sir o‘tkazadi. Zamonaviy fan yutuqlari, jumladan, kosmonavtika, kibernetika sohasidagi olamshumul yangiliklar, klonlashtirish (yunon. irsiy jihatdan bir xil organizm), insonning gen-nasl xaritasini aniqlash kabi buyuk kashfiyotlar odamlar tasavvurini keskin o‘zgartirmoqda.
Ayni vaqtda yuksak ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, globallashuv jarayonlari, bir tomondan, inson aql-idrokining imkoniyatlariga, kelajakka ishonchni orttirayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, Xirosima, Nagasaki, Chernobil fojialari, ommaviy qirg‘in qurollari, ekologik halokatlar, ma'naviy tanazzul kabi umumbashariy muammolarni ham keltirib chiqarmoqda.
Shunday ekan, ilm-fan va madaniyat borasidagi yutuqlardan oqilona foydalanish uchun ham jamiyatga sog‘lom g‘oya, sog‘lom mafkura kerak.
Foya va mafkura gumanizm va taraqqiyot tamoyillarini, xalq taqdiridagi yuksalish zaruratini o‘zida aks ettirmasa, aksincha, bu intilishlarni rad etsa, mohiyatiga ko‘ra ularga zid bo‘lsa, u jamiyat tanazzuliga sabab bo‘ladi.
Ana shunday mafkuralardan biri - hokimiyatni qurol kuchi bilan egallab olgan sobiq kommunistik tuzum mafkurasidir. Dunyoning 6 dan 1 qismini egallagan ulkan saltanat va sotsialistik lager hududida hukm surgan bu mafkura o‘zining g‘ayriinsoniy va g‘ayrimilliy mohiyati, mustabid tabiati tufayli tanazzulga yuz tutdi.
Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, ba'zi buzg‘unchi mafkura o‘zining soxta jozibasi, aldov va makr bilan omma ongini zaharlab, jamiyatda hukmron mavqyeini egallab olishi ham mumkin. Masalan, XX asr 30-yillarida Italiya va Germaniyada fashizmning g‘alaba qozonishi nafaqat italyan va nemis xalqining, balki dunyodagi millionlab insonlarning boshiga cheksiz kulfat solgani tarixning achchiq saboqlaridan biridir. Bugungi kunda butun dunyodagi taraqqiyparvar va gumanistik kuchlar bunday fojiali va noxush holatlar takrorlanmasligi uchun hamjihatlik bilan kurash olib bormoqda.
Prezident Islom Karimov ta'kidlaganidek, insoniyatning azal-azaldan g‘oyaga qarshi g‘oya, fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi ma'rifat bilan kurashib kelishi - tarixning o‘zgarmas qonuniyatidir.