Œзбекистон республикаси олий ва œрта

4.2. Gruntning deformatsiya modulini
zichlanish ko’rsatkichlari bo’yicha aniqlash

Gruntni odometrda sinash natijalari bo’yicha shuningdek, uning deformatsiya modulini ham aniqlash mumkin. Umumlashgan Guk qonuniga ko’ra, namunaning vertikal yo’nalishdagi nisbiy deformatsiyalanishi (hajmiy siqilish holati uchun):

_z = p / E -  ( p_x + p_y ) / E . (4.7)

(4.6)-ifodaga ko’ra, nisbiy deformatsiyalanish:

_z = m_v p . (4.8)

Odometrdagi grunt yonboshga deformatsiyalanmaydi (_x = _y = 0), shuningdek p_x = p_y. Ushbu holda:
p_x = p_y =  p / ( 1- ) . (4.9)

p_x ning bu qiymatini (4.7)-ifodaga qo’ysak:

_z = m_vp = p (1 - 2² / (1 - ) ) / E . (4.10)

(4.10)-ifodadan gruntning deformatsiya moduli:

E =  / m_v (4.11)

bu yerda  - gruntning yonboshga kengayish (Puasson) koeffitsienti  ga bog’liq bo’lgan o’lchovsiz parametr:

= (1 - 2²/(1 - ) .

«» parametrning qiymatlarini har xil gruntlar uchun quyidagicha qabul qilish mumkin: yirik bo’lakli gruntlar uchun  = 0,8; qumlar va qumok tuproqlar uchun  = 0,74; sog’ tuproqlar uchun  = 0,62; gil tuproqlar uchun  = 0,43.

4.3. Gruntlarning suv o’tkazuvchanligi

Gruntlarning suv o’tkazuvchanligi ularning tuzilishiga, g’ovaklarining miqdori, o’lchami va shakliga, hamda grunt tarkibidagi suvning turi va holatiga bog’liqdir. Suv o’tkazuvchanlikni o’rganishda filtratsiya va migratsiya xodisalarini bir-biridan farqlash lozim.

Suvning grunt tanasi bo’ylab mexanik ta‘sirlar (tashqi bosim yoki o’zining xususiy og’irligi) natijasida harakatlanishiga filtratsiya, fizikaviy-kimyoviy tabiatga ega bo’lgan omillar (elektromolekulyar tortishish kuchlari, osmotik bosim va h.k.) sababli suv molekulalarining siljishiga migratsiya deyiladi. Gruntlar mexanikasida asosan filtratsiya hodisasi o’rganiladi.
Gruntlar o’zlarining tuzilishiga bog’liq holda suvni g’ovaklari (sochiluvchan va gilli gruntlarda) yoki yoriqlari (qoya gruntlarda) orqali o’tkazishi mumkin. Meliorativ qurilish uchun sochiluvchan va gilli gruntlarning suv o’tkazuvchanlik qonuniyatlarini bilish muhimroqdir. Shu sababli, bundan keyin faqat ushbu gruntlarning xususiyatlari haqida so’z yuritiladi.
Tajribalarning ko’rsatishicha, filtratsiya xodisasida asosan gravitatsion erkin suv qatnashadi va bunda, uning harakatlanishi laminar filtratsiya qonuniga bo’ysunadi. Sochiluvchan gruntlar uchun ushbu qonunning matematik ifodasi, 1885 yilda frantsuz olimi Darsi tomonidan quyidagi ko’rinishda taklif etilgan:

v_ф = к_ф i , (4.12)

bu yerda v_ф – filtratsiya tezligi; к_ф – filtratsiya koeffitsienti; i – gidravlik gradient.

(4.12)-bog’lanishning grafik ko’rinishi 4.4-rasmdagi 1–chiziq bilan tasvirlangan.
Filtratsiya yo’lida suv bosimining yo’qotilishini tavsiflovchi gidravlik gradient quyidagi nisbat bo’yicha aniqlanadi:

i =  H/L , (4.13)

bunda  H = H₂ - H₁ – naporlarning farqi; L – filtratsiya yo’lining uzunligi.

4.3 – rasm. Filtratsiya koeffitsien- 4.4 – rasm. Filtratsiya bog’lanishi:
tini aniqlovchi qurilma sxemasi 1 – qumlarda; 2 – gilli gruntlarda

Darsi formulasidan filtratsiya koeffitsienti: к_ф = v_ф / i - ya‘ni uning miqdori gidravlik gradient birga teng bo’lgandagi filtratsiya tezligiga teng. Filtratsiya koeffitsienti odatda m/sutka yoki sm/s larda baholanadi. Uning qiymati har xil gruntlar uchun katta oraliqlarda o’zgaruvchan bo’lib, qumlar uchun r10-1... r10-4 sm/s; qumoq tuproqlar uchun r10-3... r10-6 sm/s; sog’ tuproqlar uchun r10-5... r10-8 sm/s; gil tuproq uchun r10^-7... r 10-10 sm/s (bunda r – 1 dan 10 gacha bo’lgan va tajriba asosida o’rnatiladigan son).

Dala sharoitida, filtratsiya koeffitsientini maxsus qazilgan chuqurchalardan suv o’tkazish yo’li bilan aniqlash mumkin. Laboratoriya (tajriba) ustaxonalarida esa bu koeffitsient Darsi qurilmasi, Tim asbobi, Kamenskiy quvurchasi, Dolmatov asbobi, Znamenskiy tomonidan taklif etilgan KFZ asbobi va boshqalar yordamida o’rganiladi. 4.3-rasmda filtratsiya koeffitsientini aniqlashda ishlatiladigan eng oddiy qurilmalardan birining sxemasi ko’rsatilgan.
Tajribalarda grunt namunasidan sizib o’tadigan suvning tezligi, gidravlika va fizikadan ma‘lum bo’lgan quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
v_ф = V/(A t) , (4.14)

bu yerda V – sizib o’tgan suv hajmi; A – grunt namunasining filtratsiya yo’nalishiga tik bo’lgan ko’ndalang kesim yuzasi; t –sizish vaqti.

(4.12)– va (4.14)–ifodalarni taqqoslashdan, filtratsiya koeffitsientini aniqlashning tajribalarda keng qo’llaniladigan quyidagi bog’lanishi kelib chiqadi:

к_ф = V / (A t i) . (4.15)

S.A.Roza, B.F.Reltov , E.M.Dibrov va boshqalarning mayda g’ovakli va tuzilishi zich bo’lgan gilli gruntlar bilan o’tkazgan tajribalari, Darsi qonuniga biroz o’zgartirish kiritish lozimligini ko’rsatdi. Bunday gruntlarda suv harakati, ma‘lum bir boshlangich gradient i₀ ni yengib o’tgandan so’ng boshlanar ekan. 4.4-rasmning 2-chizig’i bilan tasvirlangan ushbu bog’lanishning VS oralig’ida, filtratsiya tezligi tekis harakat qonuniyatiga buysunadi. Shu sababli, zich gilli gruntlarning filtratsiya koeffitsientini aniqlash ifodasi:

к_ф = v_ф/(i - i₀) = V/(A t (i - i₀)) . (4.16)

Boshlang’ich gradient kuzatiladigan gruntlardagi filtratsiya jarayonida, erkin suvdan tashqari, g’ovak bog’langan suv ham qatnashishi mumkin.

Filtratsiya jarayonida grunt g’ovaklari bo’ylab harakatlanayotgan suv har xil maxalliy qarshiliklarni yengib o’tadi. Bunda suvning xuddi har xil diametrli quvurlar tizimidan okib o’tishidagi singari, filtratsiya yo’li uzunligining oshib borishi bilan, suv sarfi va mos ravishda gidravlik gradient qiymatlari kamayib boradi. Ushbu xodisani ilk bor o’rgangan N.Ye.Jukovskiy suv tomonidan grunt qattiq zarrachalariga ko’rsatiladigan gidrodinamik bosim maxalliy qarshiliklar yig’indisiga teng ekanligini isbotlab berdi. Gidrodinamik bosim quyidagi ifoda bo’yicha aniqlanadi:

p_ = _ i , (4.17)

bu yerda _ - suvning solishtirma og’irligi.

Suvning solishtirma og’irligi o’zgarmas qiymat bo’lgani uchun, (4.17)-ifodadan, gidrodinamik bosim bevosita gidravlik gradientga bog’liq ekanligi ko’rinib turibdi. Agar suv oqmayotgan bo’lsa (i = 0), gidrodinamik bosim nolga teng bo’ladi.
Gidrodinamik bosim miqdori grunt zarrachalari orasidagi bog’lanish kuchlaridan katta bo’lsa, zarrachalarning suv bilan asta-sekin siljishi (suffoziya) yoki filtratsion yuvilish sodir bo’ladi.
Gruntlarning suffoziyaga va filtratsion yuvilishga ustivorligini kritik gidravlik gradient (i_cr) va filtratsiyaning kritik tezligi (v_ф,,сr) orqali baholash mumkin. Ularning qiymatlari amaldagi qurilish me‘yorlari va qoidalarida (QMQ da) keltirilgan.