AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu


RSFSR  ilə  Azərbaycan  SSR  arasında  müqavilə



Yüklə 5,7 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/37
tarix03.02.2017
ölçüsü5,7 Mb.
#7305
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37

RSFSR  ilə  Azərbaycan  SSR  arasında  müqavilə.  Gənc  respublikanın  

gərgin  daxili  və  xaric i  vəziyyəti  bütün  sovet  respublika ları  ilə,  ilk  növbədə 

RSFSR-lə dostluq münasibətləri və iqtisadi əlaqələ r yaradılmasın ı tələb ed irdi.  

KeçmiĢ  çar  Rusiyasının  ucqarlarında  yaĢayan  bütün  xalqlar  kimi, 

Azərbaycan  xalq ı  da  ü mid  edirdi  ki,  təzə  quruluĢ  Ģəraitində  onların  arasında 

tamamilə  yeni  münasibətlərin  baĢlanğıcı  qoyulacaq,  rus  xalqı  ilə  keçmiĢdə 

Rusiyanın əsarətində olan xalq lar arasında tam azadlıq və  müstəqillik  zəmin ində 

bərabər  hüquqlu  münasibətlər  yaranacaq.  V.Ġ.Len in  yazırd ı:  "Rus  olmayan 

millətlərin  hamısına  biz  onların  ö zünə  məxsus  respublikalar  və  ya  mu xtar 


53 

 

vilayətlər  vermiĢik"



79

Ancaq 



bu 

"qeyri-rus 

millətlər"  əslində  "öz 

respublikaların ın" yalnız "sovet" atributlarının sahibi olaraq qa ldılar. 

1920-c i  il  mayın  20-də  RK(b)P  MK-nın  qəbul  etdiyi  qərarda  deyilirdi: 

G.Çiçerinə  tapĢırılsın  ki,  qarĢılıq lı  münasibətləri  müəyyənləĢdirmək  üçün 

danıĢıqlara  baĢlamaq  təklifi  ilə  A zərbaycan  sovet  hökumətinə  mü raciət  etsin. 

Cavab  alındıqdan  sonra  Krestinski,  Çiçerin  yoldaĢlardan,  AXTġ-n in  və  hərbi 

idarənin  nümayəndələrindən  ibarət  komissiya  təyin  olunsun.  Xalq  Milli  ĠĢlər 

Ko missarlığının nü mayəndəsi yol.  Ka minskiyə  ko missiyada iĢtirak et məyə ica zə  

verilsin. 

RSFSR höku məti Xalq Xarici ĠĢlər Ko missarı  G.V.Çiçerin öz  imzası ilə 

Azərbaycan SSR höku mətinin baĢçısı N.N.Nərimanova  xüsusi nota göndərərək, 

"ümu mi  məqsədlərə  nail  olmaq  naminə  öz  müntəzəm  əməkdaĢlığı  yolunda  hər 

iki  Respublikanın  b irgə  fəa liyyətini  asanlaĢdıran  daimi  qarĢılıqlı  münasibət 

formaları  yaratmaq  haqqında"  danıĢıqlara  baĢlamağ ı  təklif  etdi

80

.  Notada 



danıĢıqlar  aparmaq  üçün  Moskvaya  respublikadan  daimi  nümayəndə 

göndərməyin vacibliyi göstərilirdi. Notada deyilird i: " Rusiyanın sovet hökuməti 

zənn  edir  ki,  məqsədlərimizin  birliyi  və  fəhlə -kəndli  quruluĢunun  həmrəy liy i, 

təbii,  hər  iki  qardaĢ  respublikan ı  -  Rusiya  və  Azərbaycan  respublikalarını 

rəsmiləĢdirilmiĢ  sarsılmaz  əlaqələr  yaradılmasına  gətirib  çıxara  bilər  və  bu 

əlaqələr ü mu mi sovet siyasəti yolunda daimi əməkdaĢlığı asanlaĢdırar 

81



G.V.Çiçerinin notası tezliklə qə zetlər vasitəsilə bəyan edildi.  1920-c i il 



iyulun  13-də  isə  AK(b)P  MK  bürosu siyasi,  hərbi  və  iqtisadi  xara kterli  bir  sıra 

məsələ ləri  aydınlaĢdırmaq  üçün  Azərbaycan  SSR-in  nümayəndəsi  kimi 

Moskvaya  -  RSFSR  Xa lq  Ko mis rla rı  Sovetinə  gedəcək  B.A.ġahta xtınskin in 

məruzəsi  haqqında  məsələni  mü zakirə  etdi.  Azərbaycan  SSR  ilə  RSFSR 

arasında  qarĢılıq lı  münasibətlər  və  B.A.ġahtaxtınskiyə  veriləcək  direktivlər 

barəsində  məsələlər  iyulun  15-də  AK(b)P  M K  bürosunda  yenidən  ınüzakirə 

olundu  və  büro  xüsusi  ko missiyaya  təklif  etdi  ki,  Azərbaycan  SSR-in  RSFSR-

dəki  nü mayəndəsi  B.A.ġahtaxtınski  üçün  direktivlərin  müddəaların ı  iĢləyib 

hazırlasın 

82



1920-c i  il  iyulun  15-də  Azərbaycan  Ġnqilab  Ko mitəsi  xalq  ədliyyə 

ko missarı B.A.ġahtaxtınskin i fövqəladə səlahiyyətli nü mayəndə təyin etdi və ona 

"RSFSR  höku məti  ilə  bütün  məsələlər,  istər  siyasi,  istərsə  də  iqtisadi  məsələlər 

barədə danıĢıqlar aparmaq və sonradan təsdiq olunmaq Ģərti ilə, Azərbaycan SSR 

adından hər cür müqavilə və öhdəliklər imzalamaq üçün" mandat verdi. 

1920-c i  il  iyunun  axırında  Azərbaycan  SSR-in  xa lq  xaric i  iĢlə r 

ko missarı  M.D.Hüseynov  da  Sovet  Rusiyası  və  Sovet  Azərbaycanının  qarĢılıqlı 

münasibətləri  məsələlərini aydınlaĢdırmaq, onların arasında sıx  ittifaq yaratmaq, 

habelə  beynəlxalq  məsələlər  barədə  fəaliyyət  planını  razılaĢdırmaq  və  iĢləyib  


54 

 

hazırlamaq  məqsədilə  Moskvaya  getdi.  M.D.Hüseynov  bütün  bu  məsələlər 



barəsində V.Ġ.Len in və G.V.Çiçerinlə ətraflı söhbət etmiĢdi

83



V.Ġ.Lenin in  iĢtirakı  ilə  1920-ci  il  avqustun  5-də  RK(b)P  M K  plenu mu  

Azərbaycan  SSR  və  RSFSR  arasında  qarĢılıq lı  münasibətlər  haqqında  məsələni 

mü zakirə  etdi  və  G.V.Çiçerin  baĢda  olmaqla  ko missiyaya  müvafiq  layihə 

hazırlamağı tapĢırdı

84



Azərbaycan  SSR  ilə  RSFSR  arasında  qarĢılıqlı  münasibətlər  haqqında 



məsələ  sentyabrın  6-da  AK(b)P  MK  və  BK-nın  birləĢ miĢ  iclasında,  məsul 

iĢçilərin  iĢtirakı  ilə  həmkarlar  ittifaqların ın  rəyasət  heyətlərində  də  müzakirə 

olundu

85



V.Ġ.Lenin in 

rəhbərliy i 

və 

A.A.Andreyevin, 



F.E.Dzerjinskin in, 

M.Ġ.Kalinin in,  Ġ.V.Stalin in  iĢtirakı  ilə  1920-ci  il  sentyabrın  20-də  RK(b )P  M K 

plenumu  A zərbaycan  SSR-lə  müqavilənin  Xalq  Xarici  ĠĢlər  Ko missarlığ ının  

təqdim  etdiy i  layihəsini  mü zakirə  etdi.  Plenu m  "Azərbaycan  Respublikası  ilə 

müqavilə  XKS-yə  təqdim  edilənə  qədər  gözdən  keçirilmək  və  Azərbaycan 

haqqında bizim siyasətimizin  xarakterinə dair partiya qərarın ı həmin  müqaviləyə 

əlavə 

 

et mək üçün" komissiya yaratmağı qəra ra a ldı 



86

Azərbaycan 



SSR-in 

fövqəladə 

və 

səlahiyyətli 



nümayəndəsi 

B.A.ġahtaxtınski  müqavilənin  hazırlan masında  fəal  iĢtirak  edirdi.  Müqavilənin 

layihəsi Azərbaycanda da müzakirə olunmuĢdu. 

RSFSR  ilə  Azərbaycan  SSR  arasında  müqavilə  haqqında  məsələnin  həlli 

prosesi  bilavasitə  partiya  rəhbərliyi  altında  gedirdi.  1920-ci  il  sentyabrın  29-da 

V.Ġ.Leninin sədrliyi ilə  RK(b)P MK plenumu Azərbaycan SSR ilə RSFSR arasında 

bağlanacaq müqaviləni təsdiq etdi. 

Müqavilə 1920-ci il sentyabrın 30-da Moskvada imzalandı. 

Ümu mən  sovet  respublikaları  arasında qarĢılıqlı  münasibətlərin  yaranması 

prosesinə,  o  cümlədən  RSFSR  ilə  Azərbaycan  SSR  arasında  bağlanan  müqavilə 

layihəsinin  hazırlan masına  Stalinin,  Q.K.Orconikidze  və  A.Ġ.Mikoyanın 

müdaxiləsi  nəticəsində  əsil  beynəlxalq  müqavilə  deyil,  zahirən  ona  oxĢar  olan 

yarımçıq bir müqavilə imzalandı. 

Müqavilədə  göstərilirdi  ki,  bir  tərəfdən,  Azərbaycan  SSR  hökuməti  və 

digər  tərəfdən  isə  RSFSR  hökuməti  "Azərbaycan  və  Rusiyanın  zəhmətkeĢ 

kütlələrinin  tam  mənafe  birliyinin  dərk  olunmasını  əsas tutaraq  və  ancaq  hər  iki 

respublikanın  bütün  qüvvələrini  tam  birləĢdirməklə  ü mumi  düĢmənə  -  imperialist 

burjuaziyaya  qarĢı  ağır  mübarizədə  onların  müvəffəqiyyət  qazanma ların ın  təmin 

oluna biləcəyini nəzərə alaraq, bu müqaviləni bağlamağı qərara almıĢlar". 

Müqavilənin  birinci  maddəsində  deyilirdi:  "Azərbaycan  və  Rusiya  öz 

aralarında sıx hərbi və maliyyə-iqtisadi ittifaq bağlayırlar"

87



55 

 

Ġkinci  maddədə  göstərilirdi  ki,  hər  iki  respublika  hərbi  orqanlarını,  xalq 



təsərrüfatı,  xarici  ticarət,  təchizat,  dəmiryol  və  su  nəqliyyatı,  maliyyə,  poçt  və 

teleqraf orqanlarını ən qısa müddətdə birləĢdirməlidirlər. 

RSFSR  və  Azərbaycan  SSR  eyni  zamanda,  müqaviləyə  əlavə  olaraq, 

ərzaq  siyasətinin,  poçtun,  teleqrafın  birləĢdirilməsinə  və  maliyyə,  xarici  ticarət, 

iqtisadi  siyasət  məsələlərinə  dair  saziĢlər  bağladılar.  Azərbaycan  SSR-in  dəmir 

yollarının "Azərbaycan  dəmir  yolları"  adı  alt ında  RSFSR-in  dəmiryol  Ģəbəkəsinə 

daxil edilməsi haqqında saziĢ isə hələ 1920-ci ilin  avqustunadək imzalanmıĢdı. 

Ərzaq  siyasətinin  birləĢdirilməsinə  dair  saziĢdə  göstərilirdi  ki, 

"Azərbaycan SSR-in ərzaq siyasətinin əsasını RSFSR-də həyata keçirilən baĢlıca 

prinsiplər  təĢkil  edir.  RSFSR  Xalq  Ərzaq  Komissarlığı  ASSR  əhalisini  fasiləsiz 

surətdə  və  tam  vaxtında  təchiz  etmək  üçün  özündən  asılı  olan  bütün  tədbirləri 

görür"


88

Poçt  və  teleqrafın  idarə  olunmasının  b irləĢdirilməsi  haqqında  saziĢ 



RSFSR-də çıxmıĢ müvafıq qanun və qərarların Azərbaycan SSR ə razisində tətbiq 

edilməsin i nəzərdə tuturdu. SaziĢdə xalq poçt və teleqraf komissarlıqlarının birbaĢa 

birləĢdirilməsi göstərilmir, yalnız bildirilirdi  ki,  Rusiya Respublikas ından gedən əsas 

rabitələr, Azərbaycan  ərazisindəki  güclü  radiostans iyalar,  habelə beynəlxa lq  poçt-

teleqraf  rabitəsi  bilavasitə  RSFSR  Xalq  Poçt  və  Teleqraf  Ko missarlığının  

tabeliyindədir

89



Maliyyə  məsələləri  haqqında  saziĢdə  deyilirdi  ki,  RSFSR  Xalq  Maliyyə 



Komissarlığı  Azərbaycan  SSR  Xalq  Komissarları  Soveti  yanında  özünün  həlledici 

səsə  malik  səlahiyyətli  nümayəndəsini  təyin  edir.  SaziĢdə  birləĢmiĢ  və 

birləĢdirilmiĢ  xalq  ko missarlıqları  üzrə  smetaların  təsdiqolunma  qaydası  da 

müəyyənləĢdirilmiĢdi. 

Xarici  ticarət  məsələlərinə  dair  saziĢə  əsasən,  Azərbaycan  SSR  baĢqa 

ölkələrlə  iqtisadi  əlaqələr  yaratmağı  və  onlarla  müqavilələr  bağlamağı  yalnız 

RSFSR  Xalq  Xarici  ĠĢlər  Komissarlığı  vasitəsilə  həll  edə  bilərdi.  Bu  baxımdan  

aĢağıdakı  fakt  maraq  doğurur:  1920-ci  il  iyulun  15-də  AK(b)P  MK  bürosu  mal 

mübadiləsi barədə müqavilə bağlamaq haqqında Gürcüstanın menĢevik hökumətinin 

təklifıni (neftlə  mübadilə etmək üçün parça, ayaqqabı, kağız və s.  təklif o lunurdu) 

mü zakirə edərək, belə bir ticarət müqaviləsi bağlamağı qorara almıĢ və bunu onunla 

əsaslandırmıĢdı  ki,  Azərbaycanın    Rusiya  ilə  ümumi  iqtisadi  siyasəti  var  (neft 

məsələsi  ümumi  məsələdir,  onu birgə  həll  etmək  lazımdır);  siyasi  məsələ  iqtisadi 

məsələ ilə sıx bağlıdır. 

1920-ci il noyabrın 5-də AK(b)P MK Siyasi Bürosu xaric i ticarət haqqında 

məsələni  müzakirə  edərək  qərara  aldı:  "Azərxarici  ticarəti  Rusiyanın 

Azərbaycanda, Ġranda və Türkiyədəki xarici ticarət idarələri ilə birləĢdirmək prinsip 

etibarilə zəruri sayılsın"

90



56 

 

1920-ci  ilin  dekabrında  RSFSR  Xalq  Poçt  və  Teleqraf  Komissarlığı  ilə 



Azərbaycan  SSR  Xalq  Poçt  və  Teleqraf  Komissarlığı  arasında  rabitənin  bütün 

növlərinin inkiĢaf etdirilməsi və istismarı haqqında saziĢ təsdiq olundu

91



RSFSR  ilə  Azərbaycan  SSR  arasında  vahid  iqtisadi  siyasət  yeridilməsi  



haqqında   saziĢə    əsasən,   Azərbaycan   Xalq  Təsərrüfatı  ġurası  özünün  istehsal 

planını  RSFSR-in  ü mu mi  istehsal  planı  ilə  u zlaĢdırmaqla  təsdiq  edirdi. 

"Azərbaycan  Xalq  Təsərrüfatı  ġurası  ilə  saziĢə  əsasən  Ümu mrusiya  XTġ 

Azərbaycanın sənayesini və ayrı-ayrı  müəssisələrini  maliyyələĢdirmək vəzifəsini 

öz ü zərinə götürürdü

92



1921-c i  ilin  noyabrında  Azərbaycan  SSR-də  RSFSR-in  baĢ  konsulluğu 

fəaliyyətə baĢladı

93



Beləliklə,  1920-1921 -ci  illərdə  iki  respublika  -  RSFSR və A zərbaycan 



SSR arasında müqavilə münasibətlərinə əsaslanan federativ əlaqələr yarandı.  

RSFSR  ilə  Azərbaycan  SSR  arasında  yaranmıĢ  münasibətlər 

federasiyanın mü xtə lif növlərindən biri id i.  V.Ġ.Lenin Ko minternin II konqresinə 

milli  və  müstəmləkəçilik  məsələləri  ü zrə  tezislərində  mü xtəlif  millətlərin  

zəh mətkeĢlərinin  tam  birliy inə  keçid  kimi  federasiyanın  əhəmiyyətini 

vurğulayaraq  yazırd ı:  "Federasiya  həm  RSFSR-in  baĢqa  sovet  respublikalarına 

(keçmiĢdə  Macarıstan,  Finlandiya,  Latviya  respublikalarına,  hazırda  isə 

Azərbaycan,  Ukrayna  respublikalarına)  münasibətlərində,  həm  də  RSFSR 

daxilində... ö z məqsədəuyğunluğunu əməli iĢd ə göstərmiĢdir" 

94



Azərbaycan  SSR-in  və  RSFSR-in  hərb i-iqtisadi  əməkdaĢlığı  əhali 

tərəfindən razılıq la qarĢılandı.  Xalq bunda öz gələcək iqtisadi və mədəni  inkiĢafı 

üçün  təminat  görürdü.  O  vaxt  "Azərbaycan  füqərası"  qəzeti  yazırd ı:  "Biz  ö z 

qardaĢlarımızla  -  Rusiya fəhlələri və kəndliləri ilə b irlikdə dünya fəhlələrinin  iĢi 

uğrunda çarpıĢacaq və birlikdə, yalnız birlikdə qalib gələcəyik" 

95



1920-c i  ilin  de kabrında  A zərbaycan  SSR  VIII  Ümu mrusiya  Sovetlər 

qurultayının iĢində iĢtirak etmək üçün partiya və dövlət  xad imlərindən, fəhlə və 

kəndlilərin nü mayəndələrindən ibarət böyük heyət göndərdi. 

Ancaq Azərbaycan zəhmətkeĢlərinin ü midləri özünü doğrultmadı. Hətta 

1920-c i ildə RSFSR  ilə  Azərbaycan SSR arasında bağlanmıĢ yarımçıq  müqavilə  

də  əslində  Mərkəzin  Azərbaycana  münasibətdə  imperiya  siyasətini  pərdələmək 

vasitəsi oldu. 

Bununla  yanaĢı,  qeyd  etmək  lazımd ır  ki,  əməkçi  Rusiya  gənc 

Azərbaycan Respublikasına iqtisadi və mədəni kö mək göstərirdi. ġübhəsiz ki, bu 

kö mək  ilk  növbədə  bütün  sovet  ölkəsinin  iqtisadiyyatını  dirçəltmək  üçün  çox 

böyük əhəmiyyəti o lan neft sənayesinə  daha çox göstərilird i.  Əmək və Müdafiə 

ġurası neft  mədənlərinin ərzaq la təchizatı haqqında  məsələni dəfələrlə  mü zakirə 

etmiĢdi.  1920-ci  il  mayın  21-də  ƏMġ  "adamların  sayını,  oraya  ərzaq 


57 

 

göndərilməsi  və  bunun  yoxlan ılması  qaydasını  dərhal  aydın laĢdırmaq  üçün"  



96

 

xüsusi  ko missiya  yaratmıĢdı.  Elə  həmin  gün  ƏMġ  V.Ġ.Lenin in  imzası  ilə  qərar 



qəbul etmiĢdi: " RHĠġ və Qafqaz Əmək  Ordusu ġurasına tapĢırılsın ki, Petrovskə 

gedən ərzaq yüklərinin qorunması üçün təcili tədbirlər görün"

97

. May ayı ərzində 



Petrovskə  Ba kıya  aparılmaq  üçün  306  vaqon  ta xıl  gö ndərilmiĢ,  iyunun  birinci 

yarısında bunun 273 vaqonu Bakıya gətirilmiĢdi

98



Azərbaycanın  istehsal  etdiyi  taxıl  heç  vaxt  özünə  bəs  etmirdi  və  ona 



görə  də  həmiĢə,  əsasən,  ġimali  Qafqazdan  taxıl  alırdı.  Taxılçılıq  rayonlarında 

orta  səviyyədə  məhsuldarlıq  zamanı  A zərbaycana  kənardan  gətirilən  taxıla  illik 

tələbat təxminən 6-8 milyon pud olurdu. 

N.N.Nərimanov  1920-ci  il  may ın  25-də  V.Ġ.Len inə  məktubla  müraciət 

etmiĢdi:  "Əziz  Len in  yoldaĢ!  ĠĢlərimiz  yaxĢı  gedir,  lakin  ərzaq  məsələsi  ço x 

çətinlik  törədir.  Hazırda  biz  düzgün  ərzaq  siyasəti  yeridə  bilmirik.  Olmazmı  ki, 

ərzaq  toplamaq  üçün  ġimali  Qafqazda  bizdən  ötrü  müəyyən  sahə  ayırasınız.  O 

zaman  hər  bir  iĢi  möhkəm  surətdə  yerinə  yetirmək  olar.  Vəziyyət  haqqında 

kuryerlə ətraflı mə ruzə  göndərəcəyəm"  

99



V.Ġ.Lenin in  sədrliyi  ilə  RSFSR  Xalq  Ko missarları  Soveti  1920-ci  il 

avqustun  3-də  Ba kı  mədənlə ri  fəhlə lərinin  ə rzaqla  təchizatı  haqqında  məsələni 

xüsusi  olaraq  mü zakirə  etmiĢdi

100


.  RK(b)P  MK  Siyasi  Bürosuna  1920-ci  il  27 

noyabr  tarixli  qərarında  deyilirdi:  " Bakını  norman ın  100%-i  həcmində  hökmən 

və  müntəzəm  surətdə  ərzaqla  təchiz  etmək,  on  mühüm  siyasi  və  iqtisadi  vəzifə 

olaraq, Xalq Ərzaq Ko missarlığına tapĢırılsın

101



Sovet  Rusiyasının  sənayesinə,  nəqliyyatına  yanacaq  son  dərəcə  lazım 



idi.  Ona  görə  də  RSFSR  höku məti  yanında  Azərbaycan  SSR-i  bütün  zəruri 

Ģeylərlə  təchiz  etməyə  dair  xüsusi  idarə  yaradılmıĢdı.  RSFSR  höku məti  q ızıl 

pulla  150  min  manatlıq  mü xtə lif  ma llar  göndərilməsini  təsdiq  etmiĢdi.  Bu  

məb ləğdən Azərbaycan SSR  1920-ci  ilin sentyabrından 1922-ci ilin aprelinədək 

təxminən  100  min  manatlıq 

 

mü xtəlif  mallar  almıĢdı  ki,  bunların  da  ço xu  kənd 



təsərrüfatı üçün nəzərdə tutulmuĢdu

101a


. Respublikanın Xa lq Maarif Ko mis sarlığı 

sovet Rusiyasından pulsuz olaraq mədəni quruculuq məqsədləri üçün mallar, habelə 

paltar, ayaqqabı, məktəblər üçün parta və stollar alırdı 

102


Təkcə 1920-ci  ilin sentyabrından 1921-ci ilin aprelinədək Azərbaycan SSR 

RSFSR Xalq Ərzaq Komissarlığından 1 milyon 750 min pud taxıl,  34  min pud yağ, 

63  min  pud  Ģəkər,  43  min  puddan  çox  tütün  və  2  milyon  500  min  metr  parça 

almıĢdı

103


Azərbaycan neftçiləri isə heç nəyin müqabilində borclu qalma mıĢ, dövrün 

məĢəqqətlərlə  dolu  çətin  Ģəraitində  həqiqətən  əzablı  və  gərgin  əmək  sayəsində 

əldə  etdikləri  3  milyon  tonadək  nefti  1920-ci  ilin  sonunadək  sovet  Rusiyasına 



58 

 

göndərmiĢ 



104

,  beləliklə,  onun  iqtisadiyyatının  dirçəlməsinə,  müdafiəsinin  təmin 

edilməsinə əsaslı zəmin yaratmıĢdır. 

Azərbaycandan gəlmiĢ böyük nümayəndə heyətinin hərarətlə qarĢılandığı 

VIII  Ümu mrusiya  Sovetlər  qurultayında  V.Ġ.Lenin  demiĢdi:  "Ġndi,  Azərbaycan 

respublikasında  fəhlələrin  göstərdiyi  böyük  coĢqunluq  Ģəraitində  bizd ə  yaranmıĢ 

olan  dostluq  münasibətləri  Ģəraitində,  Xalq  Təsərrüfatı  ġurasının  verdiyi  bacarıqlı 

rəhbərlərlə  neft  iĢi  yaxĢı  gedir  və  yanacaq  məsələsində  də  iĢimiz  yaxĢılaĢ mağa 

baĢlayır"

105


VIII  Ümumrusiya  Sovetlər  qurultayı  əmək  hünərinə  görə  Azərbaycan 

neftçilərini ilk Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif etməy i qərara ald ı. 

Sovet  Rusiyasının  fəhlə  və  kəndlilərinə  Azərbaycan  özünün  ənənəvi 

istehlak  məhsullarını göndərird i.  Yalnız  1920-ci il  may ın 1 -dən sentyabrın 1-dək 

sovet Rusiyasına 3 milyon puda qədər quru yük göndərilmiĢdi

106



Azərbaycan  zəhmətkeĢləri  vətəndaĢ  müharibəsi  illərində  Rusiya  fəhlə  və 



kəndliləri  kimi  arxada  çalıĢarkən  və  cəbhələrdə  döyüĢərkən  hesab  edirdilər  ki, 

özlərinin  "sosialist  inqilabı"  nailiyyətlərini  qoruyurlar. Antanta  imperialistləri  PolĢa 

panlarından  və general  Vrangeldən  istifadə  edərək  1920-ci  ilin   yazında  "sovetlər 

ölkəsinə"  qarĢı  daha bir  müdaxilə  cəhdi  göstərdikdə,  sovet  Azərbaycanı  cəbhəyə 

göndərmək  üçün  döyüĢ  dəstələri  yaratmağa,  ölkəni  və  ordunu  yanacaqla  təchiz 

etməkdən ötrü özünün qüvvələrini səylə səfərbərliyə almağa baĢladı. 

Tarixin  bu  faktları  Azərbaycan  və  Rusiya  arasında  münasibətlərin, 

əməkdaĢlığın və qarĢılıqlı əlaqələrin keçmiĢ sovet dövrünün ilk 

 

səhifələrinə Ģəhadət 



verir. 

ġərq  xalqlarının  birinci  qurultayı.  Yaxın  və  Orta  ġərqin  qovuĢuğunda 

yeni bir  dövlətin  - əhalisi  əsasən  müsəlmanlardan  ibarət  olan  Azərbaycan  SSR-in 

yaranması  bu  regiondakı  ölkələrin  qarĢılıqlı  münasibətlərinə  və  ictimai-siyasi 

vəziyyətə təsir göstərməyə bilməzd i. 

Ġran  xalqlarının  ingilis  imperialistlərinə  qarĢı  mübarizəsi  gücləndi.  Bu 

mübarizənin  mərkəzi  Cənubi  Azərbaycan  idi.  ġeyx  Məhəmməd  Xiyabaninin 

rəhbərliyi  altında  Demokrat  partiyasının  baĢçılıq  etdiyi  demokratik  milli  azadlıq 

hərəkatı təhqiramiz Ġngiltərə - Ġran müqaviləsinin ləğvini, azad seçkilər keçirilməsini 

və  respublika  quruluĢunun  yaradılmasını  tələb  edirdi.  Güclən məkdə  olan 

demokratik  milli  a zadlıq  hərəkatının  təzyiqi  altında  1920-ci  ilin  iyununda  Ġranın 

ingilispərəst  hökuməti  istefa  verməyə  məcbur  oldu.  1920-c i  il  iyunun  24-də 

Təbrizdə Xiyabaninin baĢçılığı ilə milli-demokratik höku mət təĢkil ed ild i. 

Elə həmin vaxt  Gilan Respublikası elan olundu. Bu münasibətlə  1920-ci il 

iyunun  4-də  RəĢtdə  böyük  mitinq  keçirildi.  Cənubi  Azərbaycandakı,  Gilan  və 

Mazandarandakı  üsyanların təsiri  altında  Tehranda, Ġsfahanda, Xorasanda və Ġranın 

baĢqa vilayətlərində  ingilis  imperialistlərinə  qarĢı  mübarizə  gücləndi.  1920-ci  ilin 



59 

 

axırında  Ənzəlidə  keçirilən  təsis  qurultayı  "Ədalət"  təĢkilatlarını  Ġran  Kommun ist 



Partiyası bayrağı altında birləĢirdi. 

1920-c i  ildə  Türkiyə  xalq ı  öz  vətəninin  müstəqilliyi  uğrunda,  imperialist 

qəsbkarlara qarĢı qəhrəmancasına mübarizə aparırdı. Mustafa Kamal baĢda olmaqla 

Türkiyənin inqilabi hökuməti sovet Rusiyası ilə dostluq əlaqələri yaratmıĢdı. 1920-

ci  il  aprelin  26-da  Türkiyə  Böyük  Millət  Məclisi,  Mustafa  Kamalın  imzası  ilə  

V.Ġ.Leninə  məktub  göndərərək,  imperialist  qüvvələrə  qarĢı  mübarizəyə  yardım 

göstərilməsini  xahiĢ  etdi.  Xüsusən Azərbaycan  SSR  elan  olunduqdan sonra  Sovet 

Rusiyasının yardımı gücləndi, hətta bəyan edildi  ki, Azərbaycana gələn Qızıl ordu 

Türkiyə  xalqının  milli azadlıq hərəkatına yardım üçün gedir. Həmin dövrdə Bakıda 

öz  orqanını  -  "Yeni  dünya"  qəzetini  nəĢr  edən  Türkiyə  kommunistləri  bu  iĢdə 

xüsusi  rol  oynayırdılar.  On ların  1920-ci  il  sentyabrın10-da  Bakıda  keçirilən  

birinci  qurultayı  qətnamə  qəbul  edərək  Türkiyə  xalqının   imperializmə  qarĢı  milli 

azadlıq mübarizəsini gücləndirməyə çağ ırdı. 

Kamalçılar  hökumətinin  nümayəndələri,  mü xtəlif  diplo matik  missiyaları 

Moskvaya  Bakıdan  keçib gedirdilər.  Onlar  bir  qayda  olaraq burada Azərbaycanın 

hökumət  baĢçısı,  digər  dövlət,  ictimai-siyasi  xadimləri  ilə  qardaĢcasına  görüĢür, 

dövrün  mürəkkəb  coğrafı-siyasi  Ģəraitində  ikitərəfli  münasibətlərə  dair  ümdə 

məsələlər barəsində məsləhətləĢmələr, fikir mübadiləsi aparırd ılar. 

Atatürk  Azərbaycan  Respublikasının  səfırini  qəbul  edərkən  demiĢdi: 

"Rum  eli  və  Anadolu  xalqı  azəri  qardaĢlarının  qəlblərinin  öz  qəlbləri  kimi 

çırpındığını bilirlər.  Bunun üçün gətirdiyiniz salam töhfəsinin nə qədər dərin və ali 

hissdən xəlq olduğunu qiymətləndirir və bu salamı alarkən Azərbaycan türklərinin  

də  bir  daha  əsarətə düĢməmələri  və  hüquqlarının  paymal  edilməməsi  istəyini  və 

arzusunu  izhar  eyləyirlər.  Azərbaycan  türklərinin  dərdləri  öz  dərdlərimiz  və 

sevincləri öz sevinclərimiz olduğıı üçün, onların muradlarına nail olmaları, azad və 

müstəqil olaraq yaĢamaları bizi artıq dərəcədə sevindirir

107



V.Ġ.Lenin  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyətinin  qurulmasına  böyük 



əhəmiyyət 

verirdi. 

O, 

ölkənin 


beynəlxalq 

və 


daxili 

vəziyyətinin 

möhkəmlən məsində, 

ġərqdə  sosialist 

ideyalarının 

yayılmasında  sovet 

Azərbaycanının  rolunu  dəfələrlə  vurğulamıĢdı.  Əlamətdar  haldır  ki,  Azərbaycan 

SSR-in  yaranmasından  dərhal sonra  Əfqanıstan,  Ġran,  Türkiyə və  digər  müsəlman 

ölkələrinin  nümayəndələri  Bakıya  gəlməyə  baĢlamıĢdı.  Tezliklə  Bakıda  hind 

bölməsi  təĢkil  edildi  və  o,  yerli  mətbəədə  urdu  dilində "Azad  Hindistan  Əxbarı" 

qəzetinin nəĢrinə baĢladı. 

RK(b)P MK ġərq  xalq larının qurultayını çağırmaq barədə Komintərinin  

icraiyyə  komitəsinin  təklifın i

108


  müza kirə  edərək,  ġərq  xa lqla rın ın  birinci 

qurultayını  Bakıda  -  ilk  müsəlman  sovet  respublikasının  paytaxtında  çağır mağı 

qərara  aldı.  1920-ci  il  iyunun  18-də  RK(b)P  MK  Siyasi  Bürosu  III 


60 

 

Ġnternasionalın Bakıda "ġərq  xalqlarının qurultayını" keçirməsini prinsip etibarilə 



bəyəndi  və  qərara  aldı  ki,  bu  məsələ  barədə  N.N.Nərimanovun  və  Ġ.V.Stalinin  

rəyləri  soruĢulsun

109

.  Müsbət  cavab  alan  Siyasi  Büro  Bakıda qurultayın  çağırılması 



haqqında  məsələni  iyunun  29-da  mü zakirə  etdi  və  qurultayın  təĢkili  üzrə  büro 

yaratdı


110

.  Kominternin  icraiyyə  komitəsi  II  konqresdən sonra "Ġran,  Ermənistan və 

Türkiyənin əsarətdə qalan xalq kütlələrinə" məktubla müraciət etdi'". 

Kominternin icraiyyə komitəsi ġərqin fəhlə və kəndlilərinə  müraciətində 

bildirirdi  ki,  o,  Bakıda  qurultayı ümumi  düĢmənlə-imperializmlə  mübarizədə  ġərq 

zəhmətkeĢləri  və  Avropa  proletariatının  səylərinin  birləĢdirilməsi  məsələlərin i 

birlikdə müzakirə etmək üçün çağırır. 

ġərq  ölkələrinin  kommunist,  demokratik  və  mütərəqqi  təĢkilatları  III 

Ġnternasionalın icraiyyə komitəsinin müraciətinə cavab olaraq, Bakıda ġərq xalqları 

qurultayının  çağırılması  uğrunda  təĢviqata  baĢladılar

112

.  1920-ci  ilin  avqustundan 



etibarən  Azərbaycanda  bütün  əməkçi  əhalinin  iĢtirakı  ilə  ġərq  xalqlarının  birinci 

qurultayına seçkilər baĢlanmıĢdı

113



Partiya  iĢini  gücləndirmək,  ə mə k  haqqının bir  hissəsini  Avropa  və  ġərq 



ölkələrində  tətil  edən  proletariata  yardım  üçün  köçürmək  və  müsəlman  fəhlələri 

partiya sıralarına  cəlb  etmək  məqsədilə  Bakıda  qurultay  çağırılması  münasibətilə 

"ġərq Ġnternasionalı" təĢkil etmək qərara alındı. 

Azərbaycanın  partiya, sovet və  ictimai  təĢkilatları  ġərq  xalqlarının  birinci 

qurultayının  çağırılması,  nümayəndələrin  iĢinin  təĢkili  ilə  bağlı  böyük  hazırlıq 

görmüĢdülər.  1920-ci  il  avqustun  30-da  Dövlət opera teatrının  binasında qurultay 

nümayəndələri üçün konsert-mitinq  oldu, ertəsi  gün  isə  Bakı  fəhlə,  qızıl  əsgər  və 

matros  deputatları  sovetinin  və  Azərbaycan  həmkarlar  ittifaqlarının  qurultay 

nümayəndələrinin  iĢtirakı  ilə  təntənəli  iclası  keçirildi.  Həmin  iclasda 

N.N.Nərimanov,  habelə  Bela  Kun  (Macarıstan),  Tomas  Kvelç  (Ġngiltərə),  Con 

Rid  (A Bġ),  Q.  Zinovyev,  K.  Radek  və  b.  ġərq  xalqlarına  təbriklə  müraciət 

etdilər


114

V.Ġ.Leninin  dediyi  kimi,  "ġərq  xalqlarının  Bakı  qurultayı"  1920-ci  il 



sentyabrın  1-7-də  keçirildi.  Bakıya,  qurultaya  1891  nümayəndə  -  Qafqaz,  Orta 

Asiya,  Əfqanıstan,  Misir,  Hindistan,  Çin,  Koreya,  Suriya,  Türkiyə,  Yaponiya  və 

digər  ölkələrdən  37  millətin  nümayəndəsi gəlmiĢdi 

115


.  Qurultayda  bir sıra Avropa 

ölkələrinin və Amerika kommunist partiyalarının nümayəndələri - Bela Kun, Tomas 

Kvelç,  Con Rid və baĢqaları da iĢtirak edird ilər. Nü mayəndələrin 55 nəfəri qadın  

idi. 


ġərq  xalqlarının  birinci  qurultayı  aĢağıdakı  məsələləri  müzakirə  etdi: 

beynəlxalq  vəziyyət  və  ġərqin  zəhmətkeĢ  kütlələrinin  vəzifələri,  milli  məsələ, 

müstəmləkə  məsələsi, aqrar  məsələ,  ġərq ölkə lərində sovet quruculuğu haqqında 

və s. 


61 

 

Qurultayı  Ko minternin  icraiyyə  ko mitəsi  adından  N.N.Nərimanov  açdı. 



18  nəfərdən  ibarət  Rəyasət  Heyətinə  partiyanın  və  bitərəf  fraksiyaların 

nümayəndələri  seçildi,  habelə  katiblik  təĢkil  olundu.  ġərq  qadınlarının  azadlıq 

uğrunda  mübarizə  ilə  həmrəylik  timsalı  kimi  daha  üç  qadın,  o  cümlədən 

Azərbaycandan X.ġ.ġabanova da Rəyasət Heyətinə seçildi. Ġngiltərə, Fransa, ABġ, 

Bolqarıstan, Avstriya, Macarıstan və b.  ölkələrin nümayəndələri Rəyasət Heyətinin 

üzvü idilər. 

Qurultayda  aqrar  məsələyə,  milli  məsələyə  və  müstəmləkə  məsələsinə, 

sovet quruculuğu məsələsinə və təĢkilat məsələsinə dair bölmələ r təĢkil ed ild i. 

Azərbaycanın  nümayəndəsi  D.X.Bünyadzadə  qurultayda  beynəlxalq  

vəziyyət  və  ġərqin  zəhmətkeĢ  kütlələrin in  vəzifələri  haqqında  çıxıĢ  etdi.  O, 

Azərbaycanı  "ġərqdə  sovet  siyasətinin  astanası"  adlandırdı 

116


.  Müzakirələrdə 

Dağıstan, Türkiyə, Ġran, Türküstan, Ġngiltərə, Fransa, Hindistan nümayəndələri və 

baĢqaları  da  çıxıĢ  etdilər.  Amerika,  Yaponiya,  Ġspaniya,  Hollandiya  və  Avstriya 

nümayəndələri öz nitqlərini dərc olunmaq üçün yazılı Ģəkildə təqdim etdilər.  Con 

Rid  (ABġ)  yazılı  Ģəkildə  təqdim  olunmuĢ  məruzəsində  ġərq  xalqlarına,  xüsusən 

Amerika  imperializminin  hakimiyyətini  hələ  öz  üzərində  hiss  etməyənlərə 

müraciətlə  xəbərdarlıq  edirdi  ki,  qoy  düĢünməsinlər  ki,  "Azad  Amerika"  ingilis, 

yaxud fransız imperialistlərindən yaxĢıdır"

7



Qurultay  nümayəndələri  Len inin  milli  məsələyə  və  müstəmləkə 



məsələsinə dair  Kominternin  II  konqresində  təsdiq olunmuĢ  tezislərini  müzakirə 

etdilər.  Tezislərdə  "millətləri  zülmkar  və  məzlum  millətlərə  bölmək,  onları 

fərqləndirmək",  müstəmləkə  ölkələrindəki  milli azadlıq hərəkatlarını dəstəkləmək 

ideyası


118

  əsas  yer  tuturdu.  Qurultay  tezislərlə  həmrəy  olduğunu  bildirdi,  la kin 

onlara dair xüsusi qətnamə qəbul etməd i. 

Milli  məsələ və müstəmləkə  məsələsi barədə məruzə edən M. Pavloviç 

demiĢdi:  "  III  Ġnternasional  məzlu m  xalq ların  inqilabi  hərəkatı  ilə  sözdə  deyil, 

iĢdə  həmrəy  olur  və  bütün  ölkələrin,  xüsusən  əsarətdə  olanların  kommunist 

partiyalarının  qarĢısında  vəzifə  qoyur  -  milli-inqilabi  hərəkata  ən  fəal  yardım 

göstərsinlər"

119



Bela Kun ġərqdə sovet quruculuğu haqqında məruzə etdi və Sərqdə sovet 



hakimiyyəti uğrunda mübarizəni dəstəklədi

120


Aqrar  məsələyə  dair  məru zədə  deyilirdi  ki,  "torpaq  alınıb,  heç  bir 

ödəncsiz,  keçmiĢ  sahiblərinə  heç  bir  haqq  verilmədən,  zəhmətkeĢ  kəndlilərə 

paylanmalıd ır"

121



ġərq  xalqlarının  birinci  qurultayı  Kominternin  II  konqresinin  qərarlarına 



qoĢuldu  və  ġərqdə sovet  hakimiyyəti  və  aqrar  məsələ  haqqında  tezisləri  təsdiq 

etdi.  Quru ltay  iki  mü raciətnamə  qəbul  etdi:  "ġərq  xalqlarını  müstəmləkəçilərə 

qarĢı  mübarizəyə  çağırıĢ"  və  "ġərq  xalq larının  azadlıq  hərəkatını  dəstəkləmək"  


62 

 

barədə  Avropa,  Amerika  və  Yaponiya  zəhmətkeĢlərinə  müraciət.  Qurultayda  ilk 



dəfə  belə  bir  Ģüar  elan  edildi:  "Bütün  ölkələrin  proletarları  və  bütün  dünyanın 

məzlu m  xalqları,  birləĢin!"  Beləliklə,  vurğulandı  ki,  ko mmunistlər "yalnız  bütün 

ölkələrin  proletarlarının  nümayəndələri  kimi  deyil,  həm  də  məzlum  xalqların  

nümayəndələri kimi çıxıĢ edirlər". 

Qunıltayın son iclasında ġərq qadınlarının nümayəndələri alovlu nitqlər 

söyləyərək öz tələblərini  irəli sürdülər. Onlar bildirdilər  ki, qadın hərəkatını bütün 

dünyanın  məruz  qaldığı  inqilabi  hərəkatın  mühüm  və  zəruri  nəticəsi  kimi 

qiymətləndirmək lazımdır. 

ġərq xalqlarının qurultayı 48 nəfərdən ibarət (35 kommunist və 13 bitərəf) 

ġərq  xalqlarının  "Təbliğat  və  Fəaliyyət  ġurasını"  seçdi.  ġura  daimi  fəaliyyət 

göstərən  icra  orqanı  idi  və  "Kommunist  Ġnternasionalı  icraiyyə  komitəsi"nin 

rəhbərliyi altında iĢləməli idi. ġura ġərq xalqları arasında inqilabi təbliğat aparmağı, 

onların  azadlıq  hərəkatını  dəstəkləməyi  və  birləĢdirməyi  qarĢısına  vəzifə  qoydu. 

ġuranın daimi məkanı Bakı Ģəhəri idi. 

ġübhəsiz, ġərq  xalqlarının birinci qurultayı ġərq ölkələrində imperializmə 

və müstəmləkəçiliyə qarĢı mübarizə aparan inqilabi qüvvələrin yüksəliĢini, onların 

həmrəyliyinin artmasını nümayiĢ etdirdi. Təsadüfi deyil ki,  ġərq xalqlarının Bakıda 

keçirilən qurultayı Antanta imperialistlərini  karıxdırmĢdı. Onlar ġərq ölkələrindən 

qurultaya  nümayəndələr  gəlməsinə  hər  vasitə  ilə  mane  olmağa  çalıĢırdılar. 

Nümayəndələri  həbs  etmək  və  Bakıya  gəlmələrinə  imkan  verməmək  üçün  Ġngiltərə 

gəmiləri  Trabzon  sahillərində  daim  qarovul  çəkirdilər.  Onlar  Hindistanın 

sərhədlərində  və  limanlarında  da  bu  cür  əngəllər  yaratmıĢdılar.  Ġrandakı  ingilis 

müdaxiləçiləri Ənzəli  limanına basqın edərək, qurultay nü mayəndələrin in olduğu 

"Kursk"  gəmisini  bo mbard man  etmiĢdilər.  Nəticədə  iki  nəfər  ölmüĢ  və  bir  neçə 

adam  yaralanmıĢdı.  Onlarca  nümayəndə  imperialistlərin  təĢkil  etdiyi  blokadadan 

keçə bilməmiĢdi. 

Ġngiltərənin nüfuzlu  burjua  qəzeti "Mançester  Qardian"ın aĢağıdakı  etirafı 

ġərq  xalqları  qurultayının  imperialistləri,  müstəmləkəçiləri  necə  narahat  etdiyini 

göstərir:  "Ġndi  Rusiya  ġərqdə  həmiĢəkindən  daha  güclüdür...  BolĢeviklər 

Azərbaycanda  möhkəmlənmiĢlər,  onun paytaxtı  Bakı  Ġranda  və  Xəzər  dənizindən 

Ģərqə  doğru  vilayətlərdə  siyasi  təbliğatın  mərkəzi  olmuĢdur.  Nəhayət,  lap  bu 

yaxınlarda Bakıda bolĢeviklərin rəhbərliyi altında ġərq xalqlarının  birinci qurultayı 

keçirilmiĢ  və  o,  Qərbi  Avropaya  müqəddəs  müharibə  elan  etmiĢdir.  Bütün  ġərq 

partlayıĢ  ərəfəsindədir,  Ġranda  bolĢevik  hərəkatı  inkiĢaf  edir.  Mesopotamiyada 

üsyan  qalxmıĢdır,  bütün  Ģəhərlərdə  qarĢısı  çətinliklə  saxlanılan  inqilabi  hərəkat 

alovlanır"

122



Hətta Gürcüstanın menĢevik qəzetləri də Bakıda ġərq  xalqlarının birinci 



qurultayının iĢlədiyi vaxt Qərb mətbuatının avazı ilə qurultay barədə təhrif olunmuĢ 

63 

 

hesabatlar dərc edirdi. Gürcüstanın menĢevik hökuməti ġərq xalqlarının qurultayında 



iĢtirak etmiĢ gürcü nümayəndələrinin Gürcüstana qayıtmas ını qadağan etmiĢdi

123


ġərq  xalqları  qurultayının  Ġrandan  olan nümayəndələri  sərhədi  keçəndə 

həbs edilib jandarmlar tərəfindən öldürülmüĢdülər

124


1920-ci  il  sentyabrın  17-də  ġərq  xa lqları  birinci  qurultayının  Ġran, 

Hindistan,  Türküstan,  Xivə,  Buxara,  Qafqaz  və  s.  yerlərdən  olan  27  nəfərlik 

nümayəndə heyəti Bakıdan Moskvaya yola düĢdü

125



1920-ci il oktyabrın 9-da RK(b)P MK Siyasi Bürosu V.Ġ.Leninin iĢtirakı ilə 



ġərq  xalqları  birinci  qurultayı  iĢtirakçılarının  nümayəndə  heyəti  haqqında  məsələ 

müzakirə  etdi.  RK(b)P  MK  Siyasi  Bürosunun  iclasında  məruzələr  və  məlu matlar 

ġərq  xalqlarının  birinci  qurultayının  27  nəfər  nümayəndəsi  ilə  müzakirə 

olunduqdan  sonra,  V.Ġ.Lenin  (oktyabrın  13  və  ya  14-də)  ġərq  xalqlarının 

yaĢadıqları  yerlərdə  RK(b)P-nin  vəzifələri  haqqında  partiya  MK-sı  Siyasi 

bürosunun  qərar  layihəsini  yazdı.  1920-ci  il  oktyabrın  14-də  RK(b)P  MK  Siyasi 

bürosu Leninin yazdığı qərar layihəsini əlavələrlə bir likdə qəbul etdi. 

1920-ci  ilin  oktyabrında  Bakıda  ġərq  xalqları  "Təbliğat  və  Fəaliyyət 

ġurası"nın rus, türk, fars və ərəb dillərində "ġərq xalqları" jurnalı çıxdı. 

V.Ġ.Lenin  Kominternin  Ġkinci  konqresinin  və  ġərq  xalqlarının  birinci 

qurultayının  əhəmiyyətini  qiy mətləndirərək  deyirdi:  "Moskvada  kommunistlər 

qurultayının və Bakıda ġorq xalqlarının kommunist nümayəndələri qurultayının nə 

iĢ  gördüyünü  birdən-birə  ölçmək  olmaz,  bunu  bilavasitə  hesaba  almaq  mümkün 

deyildir,  lakin  bu,  baĢqa  hərbi  qələbələrdən  daha  böyük  əhəmiyyəti  olan  bir 

nailiyyətdir, çünki bu b izə göstərir  ki, bolĢeviklərin təcrübəsi,  onların fəaliyyəti, 

onların proqramı, onların kapitalistlərə və imperialistlərə qarĢı inqilabi  mübarizəyə 

çağırması  bütün dünyada  rəğbət  qazanmıĢdır  və  iyulda Moskvada, sentyabrda  isə 

Bakıda görülən iĢi dünyanın bütün ölkələrində fəhlələr və kəndlilər hələ uzun aylar 

boyu mənimsəyəcək və dərk edəcəklər"

126


Bununla  belə,  qeyd  etmək  la zımd ır  ki,  V.Ġ.Leninin  proqnozu  özünü 

doğrultmadı.  ġorq  xalqları  qurultayının  çağırılması  dünya  inqilabı,  ko mmunizm 

ideallarının 

bütün  dünyada  qələbəsinin  labüdlüyü  haqqında  "bolĢevik 

konsepsiyası"  ilə  ĢərtlənmiĢdi.  BolĢeviklərin  məqsədi  o  zaman  ġərq  ölkələrini 

bürümüĢ milli azadlıq hərəkatını qurultayın köməyilə beynəlxalq imperializmə qarĢı 

proletar  inqilabı  ilə  birləĢdirməyə  nail  olmaq  idi.  Əslində  bu,  ġərq  ölkələri 

barəsində  Rusiyanın  ənənəvi  imperiya  siyasətinin  davamı  idi,  ancaq  inqilabi 

Ģüarlarla, Ġnternasional pərdəsi altında ört-basdır edilirdi. 

Qurultay  nümayəndələrinin  tərkibi  mü xtəlif  idi  və  bütünlükdə  ġərq 

xalqlarının  əsl  inqilabi  qüvvələrini  təmsil  etmirdi.  Buna  baxmayaraq,  qurultay 

tarixdə ilk toplantı idi ki, istismar olunan və istismar edən millətlərin nümayəndələri 

burada  görüĢərək  yeni  Ģüar  "Bütün  ölkələrin  proletarları  və  məzlum  xalq ları, 



64 

 

birləĢin!"  Ģüarı  altında beynəlxalq  imperializmə  qarĢı  mübarizəni  davam  etdirməyi 



qərara almıĢdılar. Lakin bu, dünya inqilabı uğrunda mübarizə aparan "bolĢeviklərin 

ekspansiyaçı" siyasətinin ifadəsi və "bolĢevizm" ideyalarını ġərq xalqlarının əməkçi 

təbəqələrinin  Ģüuruna  süni  surətdə  yeritmək,  islamın  yaĢıl  bayrağını 

"internasionalın" qırmızı bayrağı ilə əvəz etmək cəhdi idi. 

Ermənistanda  və  Gürcüstanda  sovet  hakimiyyətinin  qurulması. 

Azərbaycan  SSR-in  elan  olunması  Ermənistanda və  Gürcüstanda siyasi  vəziyyətə 

güclü təsir göstərdi. Ermənistan və Gürcüstanın Ģəhərlərində Sovet Azərbaycanı ilə 

həmrəylik nümayiĢləri və mitinqləri keçirilirdi. Ermən i və gürcü fəhlələri Bir  may  

nümayiĢlərinə  "YaĢasın  Sovet  Rusiyası",  "YaĢasın  Sovet  Azərbaycanı",  "indiki 

hökumət  rədd  olsun!",  "Hakimiyyət  Sovetlərə",  "YaĢasın  Sovet  Ermənistanı", 

"YaĢasın 

Sovet 


Gürcüstam" 

Ģüarları 

ilə 

çıxmıĢdılar. 



Aleksandropol 

zəhmətkeĢlərinin  Bir  may  mitinqi  Azərbaycan  Ġnqilab  Komitəsinin  sədri  N. 

N.Nərimanova təbrik teleqramı qəbul etmiĢdi

127


Ermənistan  və  Gürcüstan  zəhmətkeĢlərinin  Bir  may  çıxıĢları  silahlı 

üsyanlara çevrildi. Sovet Azərbaycanı onlara kömək göstərirdi. Azərbaycan Ġnqilab 

Komitəsi Qazax-ġəmĢəddin qəzasının erməni partizan dəstələri üçün pul və ərzaq 

göndərmiĢdi.  Lakin  Qərb  imperialistlərinin  dəstəklədikləri  daĢnakların  və 

menĢeviklərin  üstün  qüvvələri  Ermənistanda  və  Gürcüstanda  may  üsyanlarını 

amansızlıqla  yatırtdılar.  Üsyanlarda  iĢtirak  edən  kommunistlərin  bir  çoxu 

daĢnakların  və  menĢeviklərin  ağ  tenorundan  xilas  olaraq  sovet  Azərbaycanında 

sığınacaq  tapdılar.  Azərbaycanın  sovet  hökuməti  erməni  daĢnaklarının  və  gürcü 

menĢeviklərinin ağ terroruna qarĢı qəti etirazını b ild ird i

128



1920-ci  il  iyulun  2-də  Tiflisdə  RSFSR-in  səlahiyyətli  nümayəndəsinin 



iĢtirakı  ilə  sovet  Azərbaycanı  və  Ermənistan  arasında  yaxın  vaxtlarda  Qazax 

Ģəhərində hər iki tərəfin nümayəndələrinin sülh konfransını çağırmaq haqqında saziĢ 

imzalandı

129


DaĢnak  terroru  ilə  əlaqədar  AK(b)P  MK  Siyasi  Bürosu  1920-ci  il 

avqustun  27-də  A zərbaycan  SSR-in  Ġrəvandakı  fövqəladə  nümayəndəsi 

Ġ.Ġ.Dovlatovun  Ermənistanda  vəziyyət  haqqında  məruzəsini dinlədi. Qərara alındı 

ki,  Ermənistan  KP  MK-nın  nümayəndələri  ilə  b irlikdə  aparat  yarad ılsın  və 

daĢnaklarla  mübarizə  planı  hazırlansın,  habelə  Ermənistanda  həbs  edilmiĢ 

kommunistlərin  əvəzinə  Azərbaycanda  daĢnakların  girov  elan  olunmaları  barədə 

G.V.Çiçerinlə  əlaqə  saxlansın

130

. Azərbaycan sovet  hökuməti  etiraz  əlaməti  olaraq, 



Ermənistana  öz    missiyasını    göndərməkdən    imtina  1920-ci  ilin  noyabrda 

Gürcüstanda olan Azərbaycan  SSR-in  xalq  xarici  iĢlər  ko missarı  M.D.Hüseynov 

N.Jordaniya  ilə  görüĢ müĢ  və  Gürcüstanda  kommun istlərin  həbs  edilməsi  ilə  

əlaqədar ona qəti etirazını b ildirmiĢdi

131



65 

 

Bakıda  Ermənistan  K(b)P  MK-nın  xarici  bürosu  və  RK(b)P  MK  Qafqaz 



bürosu yanında Gürcüstan K(b)P MK-nın xarici bürosu var idi. Onlar Ermənistanda 

və  Gürcüstanda  kommunistlərin  fəaliyyətinin  güclənməsində  mühüm  rol 

oynayırdılar.  Bakıda  "Ermənistan  KP  MK-nın əxbarı"  nəĢr  edilirdi.  Ermənistanın 

xarici  Ölkələrdəki  ko mmunist  təĢkilatlarının  sentyabrın  10-da  Bakıda  keçirilən 

konfransı  sovet  hakimiyyəti  uğrunda  mübarizəyə  hazırlıq  məsələlərini  mü zakirə 

etdi


132

1920-ci il sentyabrın 30-da Bakıda Gürcüstan kommunistlərinin  müĢavirəsi 



keçirildi. MüĢavirə gizli partiya aparatının, partiya sıralarının möhkəmləndirilməsinə, 

kənddə və orduda partiya iĢinin, partiya mətbuatının gücləndirilməsinə dair konkret 

tədbirlər qəbul etdi

133


Sovet  Azərbaycanı  Ermənistan  və  Gürcüstan  kommunistlərinə, 

zəhmətkeĢlərinə  pulla,  mü xtəlif  Ģ eylərlə  kö mək  edirdi.  Bakıdan  Ermənistana 

milliyyətcə erməni olan çoxlu məsul iĢçi göndərilmiĢdi

134



Sovet  Azərbaycanı  ərazisində  yaradılan  erməni  üsyançı  polku 



Ermənistanda  sovet  hakimiyyətinin  qurulması  və  möhkəmləndirilməsində  iĢtirak 

etmiĢdi


135

1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda daĢnak hökuməti devrildi və sovet 



hakimiyyəti  quruldu.  Ermənistanda sovet hakimiyyətinin qurulması  Ermənistan və 

Azərbaycan  xalqları  arasında  yeni  əlaqələrin  yaranacağından  xəbər  verirdi. 

Azərbaycan hökuməti erməni xalqına lazımi yardım etmək üçün konkret tədbirlər 

görürdü.  Bakının  bir sıra  müəssisələrinin  fəhlələri  bir  günlük  əmək  haqqını  qaçqın 

ermənilər üçün ayırmağı qərara almıĢdılar

136


Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin qərarı ilə sovet Ermənistanına qırx sistern 

neft, avtomaĢınlar

137


,  35 vaqon taxıl məhsulları, 5 vaqon ağ neft 

138


 göndərilmiĢdi. 

1921-ci  ilin  əvvəlində    Qızıl  ordu  hissələrinin  köməyi  ilə  Gürcüstanda 

baĢlayan  silahlı  çıxıĢlar  həmin  il  fevralın  25-də  menĢevik  hökumətinin  sovet 

hakimiyyəti ilə əvəz o lun ması ilə nəticələndi. 

Elə  həmin  gün  Azərbaycan  fəhlələri  gürcü  menĢeviklərinin  dağıtdıqları 

Poylu  körpüsünü  qısa  müddətdə  bərpa  etdilər,  Gürcüstanda  sovet  hakimiyyəti 

qurulması  münasibətilə  Bakı  sovetinin  bütün  fəhlə təĢkilatları  ilə  birgə  keçirdiyi 

iclasda bəyannamə qəbul olundu. Bəyannamədə deyilirdi: "Bakı proletariatı... gənc 

Gürcüstan  Sovct  Respublikasına  hər  cür  yardım  göstərəcəyini  vəd  edir"

139


.  Sovet 

Azərbaycanı 

hökumətinin 

baĢçısı 


N.N.Nərimanov 

Gürcüstanda 

sovet 

hakimiyyətinə həsr olunmuĢ nitqində "Gürcüstanın  fəhlə və kəndlilərinə ən geniĢ 



yardım göstərməyə" çağırmıĢdı

140


Sovet Azərbaycanı gürcü fəhlə və kəndlilərinə yardım olaraq ərzaq, neft 

məhsulları göndərirdi. Təkcə 1921-ci  il fevralın 25-dən martın 15-dək  Gürcüstana 

140  min  puddan  çox  neft və təxminən  1600 pud ağ neft

141

,  habelə  40 vaqon taxıl



142

 


66 

 

yollanmıĢdı.  1921-ci  il  martın  25-də  Tiflisə  gələn  Bakı  fəhlələrinin  nümayəndə 



heyəti  Gürcüstan  fəhlələrinə  kömək  olaraq  45  sistern  ağ  neft  və  benzin 

gətirmiĢdi

143



Gürcüstanda sovet hakimiyyətinin qurulması ilə Zaqafqaziyanın  "bolĢevik 



bayrağı"  altında  istilası  sona  yetdi  və  onun  xalqları  qarĢısında  tarixin  yeni 

mərhələsi baĢlandı. 



Azərbaycan  siyasi  mühacirəti.  Azərbaycan  xalqının  görkəmli 

Ģəxsiyyətləri:  dövlət  məmurları  və  ictimai-siyasi  xadimlər,  nüfuzlu  sahibkarlar, 

ədəbiyyat,  mədəniyyət  və  elm  adamları  doğma  Vətənlərini  tərk  edib  mühacir 

həyatına düçar oldular. Onların əksəriyyəti "Qızıl ordu"nun qəddar "Xüsusi siyasi 

Ģöbəsi"nin  qanlı  təqiblərindən  xilas  olmaq  üçün  dərhal  qonĢu  Gürcüstana  keçib 

gizlən mək məcburiyyətində qaldılar. 

Fətəli Xan Xoyski, Mustafa Vəkilov, ġəfı Rüstəmbəyli, Nağı ġeyxzamanlı 

aprelin  ortalarından  Zaqafqaziya  Respublikalarının  Konfransına  gəlmiĢ,  lakin 

vətənə  qayıtmağa  imkanı  qalmayan  nümayəndə  heyətinin  rəhbəri,  ADR 

Parlamentinin  sədr  müavini  Həsən  bəy  Ağayev  və  digər  nümayəndələri 

Azərbaycan  xalqın ın  Gürcüstandakı  ilk  mühacir  dəstəsini  təmsil  etdilər.  Onlar 

Azərbaycan QurtuluĢ Komitəsi təĢkil edərək, "Qızıl ordu"nun iĢğalına qarĢı öz qəti 

etirazlarını dünyaya bəyan etdilər. H. Ağayevin imzası ilə yayılan "Bəyannamədə" 

deyilirdi: "... Öz  istiqlaliyyəti naminə böyük qurbanlar verən, qazandığı azadlığı iki 

il  ərzində  bütün  qüvvəsilə  qoruyan  və  əziz  bilən  Azərbaycan  xalqı  ona  zorakı 

yolla qəbul etdirilən yeni qayda-qanun ilə barıĢa bilməz"

144



Dərhal Azərbaycan siyasi mühacirətinin  ilk faciəsi baĢladı. A.rtıq 1920-



ci  ilin  iyununda Azərbaycan dövlətçiliyinin  liderlərindən  Fətəli  Xan  Xoyski  və  H. 

Ağayev  Tiflisdə  erməni  terrorunun  qurbanı  oldular.  N.  Usubbəyov  Gürcüstana 

gedərkən  Quruçay dərəsində, "Müsavat"  partiyasının  Bakı  komitəsinin üzvü  Yusif 

Ġbrahimi isə Gürcüstanın Siqnax Ģəhərində qətlə yetirildilər

145



Azərbaycan  mühacirləri  "Qızıl  ordu"nun  gəlməsilə  tezliklə  Gürcüstanı 



tərk  etməli  və  Türkiyəyə  keçib  orada  cəmləĢməli  oldular.  Çünki  Azərbaycandan 

xaricə, ələlxüsus Avropa ölkələrinə getmək üçün Türkiyə daha əlveriĢli idi. Həmçinin 

burada hələ XX əsrin əvvəllərində məskunlaĢmıĢ  xeyli Azərbaycan mühaciri, Ģəxs i 

və qohumluq əlaqələri olan azərbaycanlı ailələr yaĢayırdı. Odur ki,  Azərbaycandan 

gedən  mühacirlərin  çoxu  Türkiyədə  nəinki  mənəvi,  eləcə  də  maddi  yardım  ala 

bilirdilər.  Əli  bəy  Hüseynzadə  ilə  ailəsi  siyasi  mühacirlərin  ümid  yeri  və  arxası 

olmuĢdu.  Azərbaycan  Cümhuriyyətində  daxili  iĢlər  nazirinin  müavini  iĢləmiĢ, 

keçmiĢ  Rusiya  generalı,  sonralar  məĢhur  ĢərqĢünas  olmuĢ  Məmməd  Sadıq  bəy 

Ağazadə  1920-1921-ci  illərdə  qohumları  Əli  bəy  Hüseynzadənin  ailəsində 

yaĢamıĢdı

146



67 

 

Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  sabiq  daxili  iĢlər  naziri  Behbud  bəy 



CavanĢir 1921-ci ilin yayında N.Nərimanovun məsləhəti ilə Almaniyaya gedərkən, 

yolüstü  Ġstanbulda  zövcəsi  ilə  Əhməd  bəy  Ağayevin  evində qalmıĢdı.  Ermənilərin 

qara  siyahısında  olan  Behbud  bəy  milliyyətcə  rus  olan  arvadının  təkidi  ilə 

"Perepalas"  hotelinə  köçən  gecə  -  iyulun  19-da  alçaq  erməni  daĢnakı  tərəfındən 

öldürülmüĢdü

147


Azərbaycan    Cümhuriyyətinin    təhlükəsizlik  orqanına  rəhbərlik  etmiĢ 

Nağı  bəy  ġeyxzamanlı  xatirələrində  yazırdı:  "Azərbaycanımızın  iĢğalı  ilə  əlaqədar 

qarabağlı  balaları  kimi  bütün  dünyaya  səpələndik.  Biz  ana  vətən  hesab  edərək 

Türkiyəyə  mühacirət  etdikdə  özümüzü  vətənsiz  hesab  etmədik.  Türkiyə  vətəndaĢı 

olduq"


148

Azərbaycanda sovet  hakimiyyəti elan  olunandan sonra  ona qarĢı  çıxan  və 



onu  qəbul  etməyənlərdən,  fövqəladə  komissiyanın  qanlı  təqiblərindən  canını 

qurtaran  milli  ziyalılardan,  görkəmli  xadimlərdən,  qaçqınlardan  ibarət  Azərbaycan 

mühacirəti  Türkiyədə  yarandı.  Türkiyədə  məskunlaĢmıĢ  Xosrov  Sultanov  əsasən 

Samsunda,  trabzonda  yerləĢmiĢ    azərbaycanlı    qaçqınlara  yardım    göstərən 

cəmiyyətə  baĢçılıq  edirdi.  Müsavat,  Ġttihad  və  s.  siyasi  partiyaların  Azərbaycan 

Demokratik  Respublikasının sabiq  rəsmi  xadimləri  Ġstanbulda qaldılar.  Azərbaycan 

mühacir  təĢkilatlarına  ilk  vaxtlar  Xəlil  bəy  Xasməmmədov  rəhbərlik  edirdi. 

Azərbaycan  zabitlərindən  çoxu  Türkiyə  təbəəliyini  qəbul  edərək,  Əhməd  bəy 

Ağayevin (Ağaoğlunun) köməyi ilə orduda xidmətə götürüldülər. 

Azərbaycan siyasi mühacirlərinin digər bir qrupunu isə hələ 1919-cu ildə 

parlament  tərəfindən  Əlimərdan  bəy  TopçubaĢovun  rəhbərliyi  ilə  Paris  sülh 

konfransına  göndərilmiĢ  nümayəndə  heyəti  (Mir  Yaqub  Mehdiyev,  Ceyhun  

Hacıbəyli,  Məmməd  Məhərrəmov,  Əkbərağa  ġeyxülislamov,  Abbas  bəy 

Ataməliyev) təĢkil edirdi. 

Bu  vətənpərvərlər  xaricdə  qalıb  xalqa  xid mətlərini  davam  etdirmək 

qərarına gəldilər və Azərbaycan Cümhuriyyətinin sovet  Rusiyası silahlı qüvvələri 

tərəfindən iĢğalını beynəlxalq aləmə çatdırmaq üçün çoxlu səy göstərdilər. 1920-ci 

il  sentyabrın  8-də  Millətlər  Cəmiyyətinə  müraciətdə  deyilirdi:  "Azərbaycan 

milləti...  Cenevrədə  birləĢmiĢ  olan  millətlərin  təmsilçilərinə  müraciət  edərək, 

Azərbaycan  xalq ının  məru z  qaldığ ı  ələm  və  nəqabilə  nəzəri-d iqqətinizi  cəlb  

etmək istəyir. 

... 1920-ci  ilin aprelində rus bolĢevikləri Azərbaycanı istila etdi  və qeyri-

bərabər  hərbdən  sonra  Qızıl  ordu  məmləkəti  əsgəri  iĢğalı  altına  aldı.  O  vaxtdan 

bəri Azərbaycanda üsyanlar davam edir. 

... Millətlər Cəmiyyəti Ali Məclisinin Azərbaycan millətinə və onun haqlı 

tələblərinə mənəvi himayə göstərəcəyinə ümid edirik"

149



68 

 

Parisdə  olan  siyasi  mühacirlər,  xüsusilə  Əlimərdan  bəy  TopçubaĢov 



Azərbaycan  həqiqətlərini  dünya  ictimaiyyətinə  çatdırmaq  üçün  ardıcıl  və  ciddi 

çalıĢmıĢdı.  O,  1920-ci  ilin  noyabrında  Cenevrədə Millətlər  Cəmiyyətində,  1922-ci 

ildə  London,  Genuya,  1923-cü  ildə  Lozanna  konfranslarında  çıxıĢ  edərək, 

Azərbaycanın milli hüquqlarının pozulması və dövlət müstəqilliyinə olan təcavüzü 

aĢkarlamağa nail o lmuĢdu. 

Ə.TopçubaĢov,  X.  Xasməmmodov  və  Paris  Sülh  Konfransında  iĢtirak 

etmiĢ  digər  nümayəndələr  Gürcüstanın,  Ermənistanın,  ġimali  Qafqaz 

respublikalarının 

keçmiĢ 

hökumətlərinin 



nümayəndələri 

ilə 


Qafqaz 

respublikalarının  federasiyasını  yaratmaq,  Qafqaz  xalqlarının  müstəqilliyi  uğrunda 

"bolĢevik"  rejiminə  qarĢı  mübarizə  aparmaq  məqsədilə  öz  aralarında  danıĢıqlar 

aparmıĢ,  müqavilə  bağlamıĢdılar

150

.  1922-ci  ildə  Genuya  konfransı  ərəfəsində  Ə. 



TopçubaĢov,  Gürcüstan və  Ermənistan nümay əndələri  Parisdən  Londona getdilər 

və  qarĢıdakı  beynəlxalq  forumda  Qafqazın  mənafeyinin  qorunması  barədə 

ingilislərin nazirlər kabinəsinin üzvləri ilə danıĢıqlar apardılar

151


Ə.TopçubaĢov  Parisdə və  baĢqa  yerlərdə yerləĢən bütün  mühacirləri  bir 

Mərkəzdə  birləĢdirmək  ideyasını,  Qafqaz  Konfederasiyası  mövqeyini 

dəstəkləyirdi. 

M.Ə.Rəsulzadənin  Ġstanbula  gəliĢindən  sonra  onun  təĢəbbüsü  və 

rəhbərliyi ilə Müsavat partiyasının Xarici Bürosu təĢkil olundu. O, Türkiyədə olan 

siyasi  mühacirlərin  fəaliyyətini  məqsədyönlü  istiqamətləndirir,  eləcə  də 

Azərbaycandakı  təĢkilatlarla  əlaqə  yaradırdı.  1923-cü  ildən  " Yeni  Qafqaziya", 

"Azəri-Türk",  "Odlu  yurd",  "BildiriĢ",  "Ġstiqlal",  "Azərbaycan  Yurd  Bilg isi", 

"QurtuluĢ", "Azərbaycan" adlı və b. qəzet, dərgi və jurnallar nəĢr olunmuĢdu. 

1923-cü ildə Ġstanbulda M. Ə. Rəsulzadənin "Azərbaycan Cümhuriyyəti", 

1927-ci  ildə  Mirzə  Bala  Məmmədzadənin  "Azərbaycan  misaqi  millisi;  28  mayis 

istiqlal  Bəyannaməsinin  təhlili",  1938-ci  ildə  isə  Berlində  "Milli  Azərbaycan 

hərəkatı, "Milli Az. "Müsavat" Halq Firqəsi Tarixi" kitabları çapdan çıxmıĢdı. 

M.Ə.Rəsulzadə Ġstanbulda nəĢr olunmuĢ "Əsrimizin SəyavuĢu"  publisistik 

əsərində demokratiya və sosial islahatlar ideyasını əsaslandırırdı.  20-ci illərin sonu 

-  30-cu  illərin  əvvəllə rində  o,  Azərbaycan  xalqının  və  Qafqazın digər  xalqlarının 

müstəqillik  uğrunda  mübarizə  problemlərinə  həsr  olunmuĢ  yeni  publisistik 

məqalələr yazmıĢdı. 

M.Ə.Rəsulzadə  "Rusiya  köləliyi"ni,  onun  məkrli,  yaltaq  erməni 

havadarlarını ifĢa edərək qeyd edirdi: "Biz rus xalqına bir  xalq  kimi heç bir ədavət 

bəsləmirik,  əksinə  biz  ona  münasibətdə  ən yaxĢı  arzular diləyirik.  Lakin  bununla 

belə  biz  həqiqətən  də  zor  və  qəsbkarlıqla  bizi  öz  cəng  arabasına  bağlayıb, 

həyatımızı qurmağa və mədəniyyətimizi ö z istədiyimiz formada inkiĢaf etdirməyə 

mane olacaq rus imperializminin də düĢməniy ik". 


69 

 

M.Ə.Rəsulzadə  ―ağ  rus"  mühacirlərinə  xas  olan  hakimiyyətçi  ġovinizm 



ideologiyasına qarĢı da çıxıĢ edirdi. O, "Odlu yurd" qəzetində "Kerenskilərə cavab" 

məqaləsində  Sovet  Ġttifaqında  türk  respublikalarına,  ələlxüsus  Azərbaycana  zidd 

mövqe tutan "kerenski" qrupunu kəskin tənqid atəĢinə tutmuĢdu. 

Qafqaz  Konfederasiyası  ideyasını  müdafiə  edən  M.Ə.Rəsulzadə  demiĢdi: 

"Müstəqil  Qafqaz  təkcə  onun  xalqlarının  səadətinin  təminatı  deyil,  həm  də 

xalqlararası  sülhün  ciddi  amilidir.  ġübhə  yoxdur  ki,  Ümu mqafqaz  dövlətçiliyi 

sahəsində  bizim  həqiqətən  real  fəaliyyətimizdə  əldə  etdiyimiz  nailiyyətlər  bizim 

cənub qonĢularımızda bizə və bizim iĢimizə lazımi hörmət və inam yaradar". 

Xaricdəki  Azərbaycan  mühacir  nümayəndələrinin  publisist  və  təbliğat 

fəaliyyəti,  onların  liderlərinin  siyasi  çıxıĢları  "Sovetlər  ölkəsinin"  rəhbərliyini  çox 

narahat  edirdi.  M.Ə.Rəsulzadənin  1923-cü  ildə  çapdan  çıxan  "Azərbaycan 

Cümhuriyyəti" kitabı barədə Stalin 1923-cü il sentyabrın 16-da "R.Zadənin mürtəce 

kitabçası  barədə"  baĢlığı  altında  "Yol.  Musabəyova,  Mirzəyana,  Axundova, 

Kirova  və  OrixelaĢviliyə  mənim  məsləhətim"  qeydi  ilə  məktub  göndərmiĢdi. 

Q.Musabəyov dərhal  inqilab  mu zeyinin  rəhbərliyinə  (Rotqauzerə)  " Yol.  Stalinin  

tezislərinə  uyğun  broĢür  (kitabça)  tərtib  etmək  üçün"  lazımi  materialların  ona 

təqdim cdilməsi göstəriĢini vermiĢdi. 

Stalin M.Ə.Rəsulzadəni "reneqatçılıqda  (o, əvvəl  bolĢevik olub)", "Türkiyə 

xa lqının    mənafeyinə    xəyanətkarlıqda"  (o  və  onun  partiyası  Türkiyə  xalq ına 

köməyə  gedən  Qızıl  ordunun  Azərbaycana  gəlməsinə  müqavimət  göstərirdilər...) 

"Azərbaycan xalqının mənafeyinə... " və baĢqa sahələrdə cəmi a ltı te zisinə uyğun 

"Rəsulzadəyə  hücuma  keçməyə,  onu  "ittiham  etməyə"  çağırırdı.  Bundan  sonra 

SSRĠ  Xalq  Xarici  ĠĢlər  Komissarı  G.V.Çiçerinin  IV  Ümuma zərbaycan  Sovetlər 

qurultayındakı  (1925-ci  il  mart)  çıxıĢı  da  təsadüfi  deyildi.  O  göstərirdi  ki,  "Son 

zaman lar  müsavatçıların  Türkiyədəki  fəaliyyəti  xüsusilə  artmıĢdır.  Biz  dəfələrlə 

Türkiyə  hökumətinə  müraciət  edərək  Sovet  hökuməti  əleyhinə aparılan  intriqalara 

protest etmiĢ və buna son qoyulmasını tələb etmiĢik. Müsavatçıların tələbatı xüsusilə 

bu  son  günlərdə  tüğyan  edir.  Müsəlmanlara  Azərbaycanda  təzyiq  göstərildiyinə 

dair  köhnə  fəryadlar  təkrar  olunur,  müsəlman  əhalisi  tərəfindən  təkrar  Ģikayətlər 

gəlir, güzəĢtlər tələb o lunur"

152



Hətta  Çiçerin  A zərbaycanı  müsavatçılara  cavab  verməklə,  "nümunə 



olacaq bir Sovet Cümhuriyyəti" etməyə çağırmıĢdı.  

Partiya 


və  dövlət  rəhbərliyindən  M.D.Hüseynov,  Ə.H.Qarayev, 

D.Bünyadzadə,  M.Quliyev,  S.M.Əfəndiyev  və  tədqiqatçılardan  A.Rayevski, 

Y.A.Ratqauzer,  N.Pçelin,  S.Sef,  A.Steklov  və  b.  siyasi  mühacirlərin  fəaliyyətini 

"ifĢa" edən kitabçalar və mü xtəlif yazılarla çıxıĢ etməyə baĢladılar. Əlbəttə, baĢqa 

cür də ola bilməzdi. 


70 

 

"Azərbaycan  fövqəladə  komissiyası‖nın  sədri  M.C.Bağırov  "ÇK"-nın 



yaranmasının beĢilliyi  münasibətilə "Kommunist" qəzetinin 1925-ci il 3  iyul tarixli 

sayında  yazırdı:  "...  DüĢmənlərimizin  baĢında, Ģübhəsiz, "Müsavat"  partiyası durur. 

M.Ə.Rəsulzadə  Avropaya  qaçdıqdan  sonra  Azərbaycan  inqilabının  əleyhdarları 

onun ətrafına toplanaraq öz irt ica fəaliyyətlərinə baĢladılar.  Fürsət tap dıqca fəhlə-

kəndli  hökumətinə  zərbə  endirməyə  çalıĢırlar.  Xaricdə  M.Ə.Rəsulzadənin  baĢına 

toplanan  milliyyətçilərin  içəridəki  tərəfdarların ı  əzmək  lazımd ır".  Ġzaha  ehtiyac 

qalmır! 

Azərbaycan siyasi mühacirəti 1920-ci  ildən - 1930-cu illərə kimi, əsasən 

Türkiyədə,  Ġkinci  dünya  müharibəsi  və  ondan sonrakı  dövrdə  Qərbi  Avropanın və 

Asiyanın  baĢqa  ölkələrində  qərarlaĢıb  fəaliyyət  göstərmək  məcburiyyətində 

qalmıĢdı.  Ancaq  azərbaycanlı  soydaĢlarımız  bəzi  çətinliklərlə,  məhru miyyətlərlə 

üzləĢsələr də, ictimai-siyasi, elmi və mədəni sahələrdə iĢlərini davam etdirirdilər. 

Azərbaycan  mühacirlərinin  ilk  Assosiasiyası  Fransada  meydana  gəlmiĢdi. 

Onun  əsas  nüvəsi  Əlimərdan  bəy  TopçubaĢovun  rəhbərlik  etdiyi  Azərbaycan 

diplomatları:  Əkbər  ġeyxülislamov,  Ceyhun  bəy  Hacıbəyli,  Miryaqub  Mehdiyev, 

Məmməd  bəy  Məhərrəmov  və  b.  idi.  Onlar  1919-cu  ilin  mayından  1920-ci  ilin  

aprelinə  kimi  "Azərbaycan"  bülleteninin  on bir  nömrəsini,  üç  kitab,  Azərbaycanın 

ilk rəngli xəritəsini və onlarca məqalələr çap etdirmiĢdilər

153



Azərbaycan  dövlətçiliy i  və  müstəqilliyinin  keĢiyində  durmuĢ,  1967-ci 



ildə  Türkiyədə  vəfat  etmiĢ  Gəncəli  Nağı  Keykur  (ġey xzamanlı)  xatirələrində 

yazırdı:  "Mühacirət  həyatının  min  bir  məhru miyyət  və  iztirabı  içində  səfalət  və 

zərurətlərin  pəncəsində  inlərkən  öz  maddi  imkanlarımız  daxilində  nəĢr  etdiyimiz 

qəzetlər, dərgilər, kitabçalar və kitablar sayəsində mübarizəmizi dimdik ayaqda tutduq. 

Ġstiqlal  mübarizəsin in dastanlarını əbədiləĢdirmiĢ olan mühacirətdəki bu 

nəĢriyyat  Azərbaycanın  istilasından  iki  il  sonra  baĢlamıĢ  -  1932-ci  ilə  qədər 

Ġstanbulda  və  1932-1939-cu  illərdə  isə  Berlin  və  Parisdə  öz  fəaliyyətini  davam 

etdirmiĢdir.  Azərbaycan  Milli  Mübarizəsinin  böyük  lideri 

mərhum 

Məmmədəmin  Rəsulzadənin  qurduğu  bu  nəĢr  sistemi  günümü zə  qədər  davam 



etməkdədir. Bu mətbuat mübarizəsinin arasında "Yeni Qafqasiya", "Azəri-Türk", 

"Odlu yurdu", "BildiriĢ", "Ġstiqlal" və "Azərbaycan" kimi qə zet və dərgilə rindən 

baĢqa türkcə, farsca, almanca, polyakca, fransızca,  ingiliscə və rusca çap olunan 

çoxlu sayda kitabça və kitablar böyük bir kitab xana təĢkil edir". 

Azərbaycan  mühacirləri  Qafqazdan  və  Türküstandan,  Rusiyadan, 

xüsusilə  tatar-baĢqırd  mühacirlərlə,  Ukraynadan  olan  mühacirlərlə,  onların  

təĢkilatları, mətbuat orqanları ilə sıx əlaqədə olmuĢ dular. 

Türkiyədə  yaĢayan  Azərbaycan  mühacirləri  onun  daxilində  gedən 

ictima i-siyasi,  mədəni  proseslərdə  yaxından  iĢtirak  et miĢ  və  qardaĢ  Türkiyə  

xalq ının tərəqqisində əlamətdar rol oynamıĢlar. 



71 

 

Türkiyədə  mühacirətdə  olan  azərbaycanlı  ailələrinin  üzləĢdikləri 



məhru miyyətləri  təsəvvür  etmək  üçün  valideynlərini  itirib  yetim  qalan, 

pansionata verilən DilĢad adlı bir çocuğun "Türkiyə taleyi" səciyyəvi bir faktdır. 

DilĢad  yaxĢı  o xuyur,  daha  çox  təbiət  elmlərinə  maraq  göstərirmiĢ.  30-cu  illərin 

bir günündə ölkənin prezidenti M. K. Atatürk pansionata gəlir və Respublikan ın 

ilk  prezidentin i  təbrik  etmək  DilĢada  nəsib  olur.  Qızcığazın  cəsarətinə  heyran 

qalan  prezident  onun  azərbaycanlı  yetim  olduğunu  biləndə  ona  öz  adından 

təqaüd təyin  edir.  Sonralar  da  daim  onunla  maraqlan ır  və  onu  xaricə  o xu mağa 

göndərir.  Təhsilini  müvəffəqiyyətlə  baĢa  vuran  DilĢad  atom  fizikasından 

dissertasiya müdafiə edib, alim o lur və bir  müddət məxfı laboratoriyada tədqiqat 

aparır. 


Daha sonra müəllim  iĢləyən DilĢad qohumların ı axtarmağa baĢlayır. O, 

yarmarkada  SSRĠ  pavilyonunda  Ġstanbulda  təsadüfən  tanıĢ  olduğu  bakılı  bir 

soydaĢının  kö məyi  ilə  qohumları  ilə  əlaqə  yarada  bilir.  Onun  Bakıya  gəlmə k 

üçün  dəfələrlə  göstərdiyi  təĢəbbüslər  baĢ  tutmur.  Görünür  hakimiyyət  atomçu 

alimi buraxmay ıb. Sonralar  məlu m olur ki,  DilĢad həsrətində olduğu vətənini və 

qohumlarını görmədən yetmiĢinci illərin əvvəllərində dünyasını dəyiĢmiĢdir. 

Azərbaycan  mühacirlərindən  çoxlu  dəyərli  insanlar  Türkiyə  torpağında 

əbədiyyətə qovuĢmuĢlar. 

1931-c i  ildə  a zərbaycanlı  siyasi  mühacirlər,  "Sovct  Ġttifaqının"  təzy iqi 

nəticəsində,  Türkiyəni  tərk  et mə li  o ldular.  Onların  mühacirlik  həyatının  ağır 

dövrü  baĢladı.  Azərbaycan  siyasi  mühacirətində  bu  illərdə  daxildə  kəskin 

ziddiyyətlər,  "liderlik"  uğrunda  çəkiĢmələr,  ciddi  ixtilaflar  da  müĢahidə 

olunurdu. Hətta mühacirətin daxilində bir-birinə  mü xalif  mövqedə dayanan açıq 

qruplar peyda olmuĢdu. 

1936-c ı  ilin  avqustunda  VarĢavada  "Müsavat"  partiyasının  qurultay 

səlahiyyətli  konfransı  oldu.  M.  Ə.  Rəsulzadə  konfransı  açarkən  söylədiyi 

nitqində  müsavatın  keçdiyi  tarixi  yolu  xarakterizə  etdi,  Nizamnaməyə  bir  sıra 

düzəliĢlər və əlavələr edild i, yeddi nəfərdən ibarət partiya Divanı formalaĢdırıld ı, 

Azərbaycandakı  vəziyyətlə  bağlı  firqənin  taktikası  müəyyənləĢdirild i  və 

müsavatın Yeni Proqramının əsasları qəbul edildi. 



 

 

 

 

 

 

 

 

72 

 

III FƏS ĠL 

 

AZƏRBAYCANIN ĠQTĠSADĠ VƏ SOSĠAL HƏYATI 

1921-1927-ci illərdə  

 


Yüklə 5,7 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin