AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

«Azərbaycan  davası»nın  ağrıları.  Türkiyədəki  həyatı  və  apardığı 
«Azərbaycan  davası»  sakitliklə  keçmirdi.  Azərbaycanlıların  heç  də  hamısı  onun 
fikir  və  ideyalarını,  mövqeyini  sakit  qarşılamırdı.  Hələ  otuzuncu  illərdə  ona  qarşı 
çıxan  qüvvələr  vardı.  Bəziləri  hökuməti  bolşeviklərə  sakit  verməkdə  onu 
günahlandırırdılar. Bir neçə adam irad tuturdu ki, bolşeviklər Bakını tutandan sonra 
hökuməti Gəncəyə köçürüb orda mübarizəni davam etdirmək lazım idi. 
Bir  qrup  azərbaycanlı  isə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  zəif  fəaliyyət 
göstərdiyini  tənqid  atəşinə  tuturdular.  Hələ  30-cu  illərdə  ünvanına  kəskin  tənqidi 
sözlər  deyilməyə  başlandı.  Elə  həmin  vaxtlar  İstanbulda  iki  nəfər  azərbaycanlı 
«Yıxılan  dütlər»  adlı  kitab  buraxıb  onun  mövqeyini  pislədi.  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadəni  bir  şeydə  də  günahlandırırdılar.  Guya  başçılıq  etdiyi  «Müsavat» 
partiyası milli mübarizədən kənarda dayanıb və onun üzvləri arasında  çəkişmələr 
gedir. 
Bu  azərbaycanlılar  nahaqcasına  günahlandırırdılar  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadəni  və  ona  əsassız  olaraq  irad  tuturdular  ki,  vətənimiz  Azərbaycanı  bir 
ovuc  bolşeviklərə  parlamentdə  hədiyyə  etdiniz.  Bəs  bu  adamlar  hansı  fikri  irəli 
sürür  və  Məmməd  Əmin  Rəsulzadədən  o  zaman  necə  mövqe  tutmağını  tələb 
edirdilər?  Birincisi,  bolşeviklərə  qarşı  müqavimət  göstərmək  lazım  idi.  Onda 
tökülən qanlar bahasına düşməni məhv etmək olardı. İkincisi,  əgər düşmənə ciddi 
müqavimət  göstərsəydi,  düşmən  arxasında  olan  Şimali  Qafqazdakı  qardaşlarımız 
ayağa  qalxacaqdılar.  Və  nəhayət,  sonuncusu:  az  sonra  marşal  Pilsudskinin 
zərbəsinə  məruz  qalan  Qızıl  Moskva  bütün  Qafqasiyadan  çəkilməyə  məcbur 
olacaqdı. Moskva bütün Qafqasiyadan çəkilməyə məcbur olacaqdı. 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  başçılıq  etdiyi  «Müsavat»ın  Polşadakı 
fəaliyyət  dövrü  də  haqsız  tənqid  olunurdu.  Göstərilirdi  ki,  Polşa  hökumətinin 
maddi  yardımına  baxmayaraq  müsavatçılar  müsbət  iş  görmədilər,  müharibə 
başlananda  azərbaycanlı  mühacirlərdən  ibarət  olan  milli  bir  təşkilat  yaradıb 
köməyimizə çatdırmadılar. Müharibə zamanı isə guya azərbaycanlılar arasında fərq 

192 
 
qoyulurdu:  bolşevik  əsiri  olanlar  və  milli  ruhlu  olanlar.  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadənin  yaratdığı  Milli  Azərbaycan  Mərkəzinin  işini  də  tənqid  atəşinə 
tuturdular  ki,  guya  düşərgələrdəki  əsirlərə  köməklik  göstərmirdi.  (Əlbəttə,  bu 
adamların  çoxu  siyasi  dünyagörüşünün  zəifliyi  üzündən  bu  iradları  tuturdular  və 
bəziləri onun Hitlerlə Azərbaycan müstəqilliyi davasından xəbərsiz idilər. Bu sözü 
yazanların  bəziləri  Stalin  rejimində  böyüyüb,  Rəsulzadənin  azad  Azərbaycan 
ideyasından xəbərsiz adamlardı.) 
...Bu  adamlar  bir  nahaq  irad  da  tuturdular  Rəsulzadəyə:  demaqogiya 
məqalələri ilə Kremli yıxmaq olmaz. Göstərirdilər ki, bunun üçün ciddi təşkilatlar 
yaratmaq lazımdır. 
Münhen şəhəri, 1952-ci ilin dekabr ayı.  Azərbaycan milli birliyinin orqanı 
olan  «Azərbaycan»  məcmuəsi.  Almaniyadakı  bir  qrup  azərbaycanlı  məcmuəyə 
açıq  məktub  göndəriblər.  Açıq  məktubda  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəni 
günahlandırırlar. Hansı dəlillərlə? 
Açıq məktubdan bəzi fikirlər : 
«Müsavatçı»ların bu qorxaqlığı baxımsızlıq uğrunda axıdılan bütün qanları, 
çəkilən  bütün  zəhmətləri  heçə  çıxardı,  bütün  Qafqasiyanın  qapılarını  Moskvaya 
açdı.  Millətimizi  misli  görünməmiş  min  bir  işgəncələrlə  dolu,  hələ  də  bütün 
şiddətiylə  davam  edən  əsarətə  soxdu.  Əgər  müqavimət  göstərilsəydi  ilk  gündən 
bolşeviklər tərəfindən güllələnənlərin qanı ilə belə düşməni məhv və Azərbaycanı 
qorumaq olardı...» 
Göründüyü  kimi  bu  adamlar  parlamentin  hökuməti  döyüşsüz  bolşeviklərə 
verməkdə yalnız Rəsulzadənin başçılıq etdiyi müsavat partiyasını günahlandırırlar. 
Halbuki,  həmin  vaxt  cümhuriyyət  hökumətində  çoxlu  partiyalar  vardı  və  aprelin 
27-də  o  faciəli  gündə  bütün  partiyalar  hökumətin  döyüşsüz  bolşeviklərə 
verilməyini  müdafiə  etdi.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  bildirdi  ki,  belə  halda  onun 
başçılıq  etdiyi  müsavat  partiyası  məsuliyyəti  üzərinə  götürüb  təkbaşına 
bolşeviklərlə döyüşə bilməz. 
Azərbaycanlı  mühacirlər açıq  məktublarında Məmməd Əmin Rəsulzadənin 
ünvanına tənqidi daha da sərtləşdirirdilər: 
«...1943-cü  ilin  noyabrına  kimi,  yəni  qurultaya  qədər  ömür  sürən  M.  Ə. 
Rəsulzadə  komitəsi  başında  Rozenberqin  dayandığı  «Şərq  Nazirliyi»  hesabına 
Adlon  mehmanxanasında  yaşayırdı.  Hitler  Almaniyasından  heç  bir  iş  görmədən, 
heç bir cəbhədə çarpışmadan para çəkən M. Ə. Rəsulzadə və onun müridləri oldu. 
Alman  radiosunda:  «Azərbaycanlılar  böyük  xilaskar  Hitlerin  tərəfinə  keçiniz»—
deyə qışqıran M. Ə. Rəsulzadə komitəsinin katibi Hilal Münşi idi. 
On altı  nəfər azərbaycanlının imzaladığı bu açıq  məktub həqiqətdən kənar 
idi, çox kənar idi. Bunu yalnız hissə qapılıb yazılmış məktub adlandırmaq olar. 
Almaniyada  çıxan  «Azərbaycan»  jurnalında  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin 
ünvanına  daha  bir  tənqidi  yazı  çap  olunmuşdu.  Bu  məqaləni  imzalayanlar  daha 
yüksək səviyyəli azərbaycanlılar idi. 

193 
 
1952-ci ildə Münhendə, Azərbaycan jurnalında çap olunmuş, kollektiv ərizə 
şəklində yazılmış «Acı həqiqətlər» məqaləsi də təəssüf doğurur. Həmin  məqalədən 
bəzi qeydlər: 
«...1934-cü  ildən  heç  bir  müsavat  təşkilatı  yoxdur.  Müsavat  partiyasının 
keçmiş lideri Məmməd Əmin Rəsulzadə şəxsən öz adından çıxış edə bilər, amma 
olmayan partiya adından deklarasiya buraxmaq, ictimai fikri aldatmaq deməkdir. 
Bununla  əlaqədar  olaraq  cənab  Rəsulzadə  bizim  keçmiş  tariximizi  təhrif 
edir.  Heç  bir  hüququ  və  səlahiyyəti  olmadan  özünü  «Azərbaycan  milli  şurasının 
nümayəndəsi»  adlandırır...  Təəccüblüdür  ki,  cənab  Rəsulzadə  hansı  haqla  özünü 
«milli şuranın sədri» adlandırır? 
Amma  pərəstişkarları  onu  «Azərbaycan  milli  respublikasının»  prezidenti 
adlandırır və o bunu nə qadağan, nə də inkar edir, əksinə, daha da xoşuna gəlir. 
Çox  yaxşı  olardı  ki,  cənab  Rəsulzadə  Azərbaycanın  siyasi  rəhbəri  adı  ilə 
özünə  qanunsuz  rütbələri  mənimsətməsin  və  bir  jurnalist  kimi  sağlam  düşüncəli 
həmvətənlərinin birliyinə çalışsın...» 
Kollektiv məqaləni   yazanlar: 
Polkovnik C. Kazım bəy, 1920-ci  ildə  Gəncədə  bolşeviklərə  qarşı üsyanın 
rəhbəri və üçüncü Gəncə polkunun komandiri: 
İdris Yaybulaq. Azərbaycan ordusunun keçmiş zabiti; 
Doktor Həsən Əli, keçmiş prokuror; 
Sultan Vəkilli, hüquqşünas; 
Xosrov  Mirzə  Qacar,  keçmiş  süvari  diviziyanın  komandiri  və  Gəncə 
üsyanının iştirakçısı; 
Əli Şəmşirli, Gəncə şəhərinin keçmiş başçısı; 
Şəfi Aran (Rüstəmbəyli), parlamentin keçmiş üzvü, nazirliyin məsləhətçisi, 
«Azərbaycan» (rusca) qəzetinin redaktoru  və  «müsavat»  partiyasının  keçmiş büro 
üzvü. 
Almaniyadan göndərilən «Azərbaycan»   jurnalındakı bu yazıları ürək ağrısı 
ilə  oxudu.  Adına,  ünvanına  haqsız  tənqidlər  yazılmışdı.  Amma  bu  adamların  heç 
birindən  incimirdi.  Onların  vəziyyətini,  belə  qızğın  ehtiraslarının  səbəbini  yaxşı 
başa  düşürdü.  Bu  adamlar  vətənlərini  itirmişdilər.  Doğma  el-obadan  kim  bilir, 
bəlkə də həmişəlik ayrı düşmüşdülər. Vətəni itirmək ağrısına hamı tab gətirə bilmir 
axı.  Bir  də  bu  adamların  çoxu  Hitlerin  müharibədə  qalib  gəlib  Azərbaycanı  azad 
edəcəyinə ümid bəsləyirdilər. İnanırdılar ki, bu mütləq olacaq və yenidən amansız 
bolşeviklərdən  təmizlənmiş  vətənə  qayıdacaqlar.  Amma  müharibə  Hitlerin 
məğlubiyyəti  ilə  başa  çatdı  və  Sovetlər  Birliyində  kommunist  rejimi,  Stalin 
diktatorluğu  daha  da  nüfuzlanıb  möhkəmləndi.  Vətənin  qapıları  mühacirlərin 
üzünə  daha  da  möhkəm  bağlandı.  İkinci  tərəfdən  dünyanın  ən  böyük  dövlətləri 
artıq Stalin hökuməti ilə hesablaşırlar. Bu halda mühacirlər əsəbi hal keçirir, psikir, 
bəziləri  isə  ruhdan  düşür.  Vətənə  qayıtmaq  ümidini  itirirdilər.  Belə  halda  yenə 
acığını  özününkündən  çıxmağa  çalışır  və  onu  günahlandırırlar.  Yox,  o  bu 

194 
 
adamların heç birindən incimirdi. Onların halını başa düşür və haqsız tənqidlərinin 
çox  da  dərinliyinə  getmirdi.  (Bəlkə  elə  buna  görədir  ki,  Rəsulzadənin  mühacirət 
dövründəki onlarla yazılarının içində bir dənə də olsun mühacir həmyerlisinin adı 
çəkilən, tənqidi söz deyilən məqaləsi yoxdur). Yox, o belə işlərdən uzaq adam idi. 
Onun  mübarizəsi  xırda  intriqalardan,  umu-küsülərdən  uzaqdı.  Onu  yalnız  bir 
məsələ düşündürüb narahat edirdi: Azərbaycan davası!  Azərbaycan  istiqlaliyyəti! 
Bir  əlavə.  Türkiyədə  olanda  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  dostları  ilə 
görüşüb  bu  söhbətə  də  münasibətlərini  soruşdum.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin 
yaxın dostlarından olan doktor Məhəmməd Kəngərli dedi: 
—Bu  adamların  hamısı  axırda  gəlib  Emin  bəyin  ətrafında  toplaşırdılar. 
Görürdülər ki, onun apardığı mübarizə düzgün istiqamətlidir. 
Stalin  öldü,  lakin  imperiya  qalır.  Stalinin  ölüm  xəbərini  Türkiyədəki 
azərbaycanlı  mühacirlər  böyük  sevinclə  qarşıladılar.  Hamı  şadlıq  içində 
düşünürdü: yəqin Azərbaycan azad olacaq. Mütləq bir şey olmalıdır. Belə davam 
etməz.  Hətta  o  zaman  bu  qanlı  diktatorun  ölümünə  sevinib  şer  yazanlar  da 
olmuşdu: 
Stalin öldü, indi cəhənnəm yolundadır... 
Mühacir  azərbaycanlı  gənclərdən  bir  qrupu  onun  yanına  gəlmişdi.  Hamısı 
xoşbəxtliklə gülümsünürdülər. Fərəhli bir halda soruşdular:—Hə, Emin bəy, Stalin 
öldü, Azərbaycan azad olacaq, eləmi? 
O acı-acı gülümsünüb vətən həsrəti ilə yanan bu cavanlara baxdı: 
—Yox,—  dedi,  —  Azərbaycan  azad  olmayacaq  hələ.  Stalin  ölsə  də, 
imperiya  sağdır,  yaşayır.  Bu  imperiya  dağılmayınca  Azərbaycan  azadlıq  qazana 
bilməyəcək.  Bu  imperiya  tezliklə  də  dağılmayacaq.  Ona  görə  ki,  hələ  yenidir, 
güclüdür.  İmperiyanın  dağılmasından  ötrü  onun  içəridən  çürüməsi,  ovulub  yerə 
tökülməsi gərəkdir. Bunu isə bir qədər gözləmək lazımdır. 
1953-cü  ildə  Türkiyədəki  mühacirlər  arasında  bir  canlanma,  hərəkət  oldu. 
Siyasi coşğunluq hər yerdə özünü göstərirdi. 
Elə  həmin  ili  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  hələ  1922-ci  ildə  yaradılmış 
Azərbaycan  milli  mərkəzini  yenidən  təşkil  etdi.  25  nəfərlik  bir  mərkəz  qurdu. 
Mərkəzin işinə çoxlu cavanları cəlb etdi. Bu yeniləşmə, cavanların işə gətirilməyi 
milli  mərkəzin  canlanmağına  səbəb  oldu.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  cavanları 
milli  mərkəzin  işinə  cəlb  etməklə  sanki  yeni  nəslə  mübarizə  estafetini  təqdim 
edirdi. 
Ömrün  70-ci  ilində.  Daha  qocalıq  öz  işini  görmüşdü.  Əvvəlki  qaynarlığı, 
coşğunluğu  indi  azalmış,  hərəkətləri  ağırlaşmışdı.  Çoxdan  əzab  çəkdiyi  şəkər 
xəstəliyi  də  onu  haldan  salırdı.  Amma  içərisindəki  «Azərbaycan  davası»  ehtirası 
sönməmişdi.  O  bu  mübarizəsini  davam  etdirirdi.  Hərdən  xarici  ölkələrə  gedir, 
xarici radio verilişlərində çıxış edir. Hər ilin 28 mayında isə mütləq doğma xalqına 
müraciət edər, o ötən günü — istiqlal bayramını yada salardı. Vətənindən məlumat 
alırdı.  Ən  çox  xəbər  çatdıran  dostu  Fuad  bəy  idi.  Fuad  bəy  Ankara  radiosunda 

195 
 
işləyir,  Almaniya  və  başqa  ölkələrin  təbliğat  vasitələri  ilə  əlaqə  saxlayırdı. 
Azərbaycan  haqqında  öyrəndiyi  məlumatları  ona  çatdırırdı.  Vətənində  eşitdiyi 
xəbərlər  ürəkaçan  deyildi.  Orda  həyat  başqalaşmış,  adamlar  dəyişmişdi.  O 
Azərbaycanın  adamlarından  çox  az  bir  qismi  yəqin  ki,  sağ  qalardı.  Qalanlarını 
öldürüb məhv etmişdilər. İndi adamlar özgə əhval-ruhiyyədə idi. Hamı başını aşağı 
salıb  sakitcə  həyatını  yaşayırdı.  Onun  və  dostlarının  mübarizə  apardıqları  azad 
Azərbaycan  yəqin  ki,  indi  heç  ordakıları  düşündürmürdü  də.  Onların    yalnız  bir 
vətəni vardı: Sovetlər birliyi. Onların çoxuna milli hökumət qurmaq, ayrıca dövlət 
olmaq  fikrini  demək  də,  anlatmaq  da  şübhəsiz  çətin  idi.  Çünki  bu  adamlar  elə 
hisslərdən məhrumdur. Hamısı «ümumi kommunizm evi»nin sakinləridir. Onlarda 
günah yoxdur. Təbliğat öz işini görmüşdü. Adamların düşüncəsini elə dəmir qəfəsə 
salmışdı  ki,  onu  açıb  çıxarmaq,  sağlam  fikir  anlatmaq  qeyri-mümkün  idi.  Köhnə 
mübarizə  dostu  Stalin  istəyini  həyata  keçirib  köçmüşdü  bu  dünyadan.  Nə  idi  bu 
istək? Xalqı kütləvi terrorla tərbiyə etmək. Və Stalin xalqı «tərbiyə etmişdi». Hamı 
başıaşağı,  sakit,  milli  hissi  ölmüş  vəziyyətdə  idi.  Doğma  yurdu  işğalçılardan 
təmizləmək  cəsarəti  çəkilib  getmişdi,  hamı  olmuşdu  «Stalin  zəmanəsinə  layiq 
insan».  Elə  bu  tərbiyənin  təsiri  idi  ki,  ikinci  dünya  müharibəsində  özünü  «Stalin 
uğrunda» deyib tankın altına  atanlar, sinəsini güllə  qabağına  tutanlar olurdu.  Gör 
kimin  yolunda  canlarını  qurban  verirdilər?  O  quldurun,  mal,  pul  oğurlayanın, 
minlərlə günahsızın qanını axıdanın yolunda ölümə gedirdilər. Əlbəttə, adamlarda 
nə günah? Gör neçə il xalq döyüşdü, mübarizə apardı, nə qədər üsyanlar qopardı? 
Amma  məğlub oldular, bacarmadılar. Çünki  həm düşmən  qüvvətli idi,  həm də öz 
içərisindən  xainlər çox oldu.  Əgər öz içərisindəkilər  satmasaydı, düşməni  məğlub 
etmək  olardı.  O  satanların  da  aqibəti  acı  oldu.  Stalinin  tələsindən  yaxa  qurtara 
bilmədilər.  «Xalq  düşməni»  adı  ilə  qətlə  yetirildilər.  Bəs  onlar  bilmirdimi  ki, 
müdafiə  etdikləri  bu  qanlı  quruluşun  terror  maşını  bir  gün  də  onların  özünə  qarşı 
çevriləcək. Saxta quruluşun aqibəti də puçluqla qurtarır. Budur, indi danışıq gedir 
ki, Stalinin adamlarını «təmizləyirlər». Belə də olmalıdır. Hər gələn adam özündən 
əvvəlkini didib parçalayacaq. Və axırda, lap sonda imperiya yıxılacaq. Bu mütləq 
olacaq. 
...Vətəni  haqqındakı  məlumatlardan  bir  şeyi  də  öyrənirdi.  Xalqın  düşməni 
Şaumyanın,  Kirovun  adını  məktəblərə,  idarələrə  veriblər.  Belə  olanda  acı-acı 
vətənin istiqlaliyyəti yolunda canlarını qurban etmiş  «o Azərbaycanın» adamlarını 
düşünürdü.  Fikirləşirdi  ki,  indi  yəqin  Fətəli  xanın,  Yusif  bəyin,  minlərlə  başqa 
vətən oğlunun sümükləri soyuq məzarda sızlayır. Doğma yurdun bu halına dözmək 
olarmı? 
Ailəsini, uşaqlarını, qohumlarını xatırlamaq da ona çətin idi. Ümumiyyətlə, 
bu  haqda  söhbət  etməyi  xoşlamırdı.  Kim  bir  söz  soruşurdusa,  ailəsindən  söhbət 
açmaq  istəyirdisə  tez  əsəbiləşib  deyirdi:  «Qapayın,  qapayın  o  söhbəti».  Bir  xarici 
jurnalist  ondan  müsahibə  götürəndə  əl  çəkməmiş,  dönə-dönə  sual  verib  ailəsi, 
uşaqları  haqqında  soruşmuşdu.  Məcbur  olub  kədərli  bir  halda  jurnalistə  demişdi: 

196 
 
«Bilirəm ki, onları da on minlərlə azərbaycanlı kimi Sibirə göndəriblər». Başqa heç 
nə deməmişdi jurnalistə. 
Bəli,  o  bu  haqda  danışmağı  xoşlamırdı.  Bu  onun  ən  yaralı  yeri  idi.  O  bu 
söhbətlərdən  həmişə  uzaq  qaçırdı.  Sevimli  həyat  yoldaşını,  dörd  istəkli  balasını 
yada  salmaq  çətin  idi,  çox  çətin  idi  ona.  Onların  sağ  qalmağına  da  ümidi  az  idi. 
Çünki  o  cəhənnəm  dünyasına—Sibirə  gedənlər  nadir  halda  sağ  qayıda  bilərdi.  O 
zaman  ailəsini  də  İstanbula—yanına  aparmaq  istəmişdi.  Lakin  evdən  etiraz 
etmişdilər. Həyat yoldaşı çox mehriban qadın idi. Həm də onun doğmaca əmisi qızı 
idi.  Hərdən  acı-acı  onu  da  bir  daha  görməyəcəyini  düşünürdü.  Dörd  uşaqla  tək-
tənha qalmaq, onları saxlayıb böyütmək asanmı iş idi? Yox, o bunların heç birini 
xatırlamaq  istəmirdi.  Ona  görə  xatırlamaq  istəmirdi  ki,  ürəyi  parçalanırdı.  Bu  
qəlbinin yaralı  yeri  idi.  İndi  hər  şey  ötüb  keçmiş,    ailəsi  də,  sevimli    uşaqları    və 
nahaqdan  gülləyə  hədəf  tutulan  dostları,  həmvətənləri,  hamısı  «o  Azərbaycan»da 
qalmışdı. O xatirəni açıb tərpətmək istəmirdi. Bu onun üçün ağır idi, çox ağır. 
Amma  bir  xasiyyəti  də  vardı.  «O  Azərbaycan»ın  hökumət  başçılarının 
matəmində,  qətlə  yetirildiyi  gündə  Milli  Kültur  Dərnəyinə  gələr,  cavanları  başına 
toplayıb həmin adamlardan, onların xalqa gördüyü böyük işlərdən danışardı. 
Milli  Kültur  Dərnəyində  hamı  sevirdi  onu.  Mehriban  və  səmimi,  xeyirxah 
adam  idi.  Çoxları  söhbətlərinin  vurğunu  idi.  Dərin  zəkası,  güclü  məntiqi  vardı. 
Savadlı, bilikli insan kimi hamı ona pərəstiş edirdi. 
Ankaradakı  yaşayışı  çox  da  yüksək  səviyyədə  deyildi.  Ankara  milli 
kitabxanasında məmur işləyir, ayda 150 lirəyə qədər maaş alırdı. O pulun da 40-50 
lirəsini kirə haqqına verirdi. Evi Ankarada, Sakariyə caddəsində zirzəmiyə oxşayan 
bir  yerdə  yerləşirdi.  Evində  zəngin  şərait  də  yoxdu:  Bir  dəmir  çarpayı,  iki  kreslo, 
stol vardı.  O sadə  yaşamağa  adət etmişdi.  Otuz  ildən də  çox belə  «köçəri»  həyat 
yaşamışdı. 
...70  yaşı  tamam  olurdu.  Yetmiş  illik  ömründə  çox  hadisələrlə  üz-üzə 
gəlmiş,  neçə  təsadüflər  sayəsində  ölümdən  qurtarmışdı.  Budur,  hər  şey  arxada 
qalıb.  İndi  yetmişinci  ili  ömründən  yola  salır.  Ömrünün  yetmiş  birinci  ili  necə 
olacaq?  Onda  bir  dəyişikliklə  qarşılaşacaqmı?  Vətənində  adamlar  yaşadıqları 
qəfəsdən çıxmağa cəhd edəcəkmi? 
Anadan olmağının yetmiş illiyi münasibəti ilə ona saysız-hesabsız teleqram 
gəlir, məktublar yazılır. Hamı onu ürəkdən təbrik edir, uzun ömür arzulayır. 
Uzaq  Argentinadan  gələn  bir  təbrik  məktubu  da  maraqlıdır.  «O 
Azərbaycan»ın bir zaman keşiyində dayanmış milli ordu əsgərləri onu unutmayıb, 
yada salıblar: 
«Hörmətli Məmməd Əmin Rəsulzadə! 
Əziz və möhtərəm ustadımız! 
Argentinadakı  «Qafqasiya  birliyi»nə  mənsub  azərbaycanlılar  70-ci  doğum 
ildönümünüz  münasibəti  ilə  sizə  səmimi  təbriklərini  göndərərkən  bütün  həyatınız 

197 
 
boyunca  istiqlal  uğrunda  çalışdığınız  əziz  vətənimiz  Azərbaycana  tezliklə 
qovuşmağınızı candan təmənna edər və sizə uzun ömürlər, səadətlər dilərlər. 
Dünyanın  ən  gözəl  ölkələrindən  biri  olan    Azərbaycanın  28  may  1918-ci 
ildə  olduğu  kimi,  təkrara  azərbaycanlılara  aid  olduğunu  bir  daha  elan    etmənizi 
görmək istərik. 
İmperialist  Rusiyanın  əsarəti  altında  yaşayan  Azərbaycanın  və  bütün 
Qafqasiyanın  ən  yaxın  bir  zamanda  düşmən  zülmündən  qurtarmasını  və  vətən 
səmalarına  təkrar  üç  rəngli  bayrağımızı  yüksəltmə  fürsətini  qazanmağınızı  Ulu 
Tanrıdan arzu edirik. 
Biz  Azərbaycan  əsgərləri,  vətənimiz  Azərbaycanın  və  Qafqasiyanın 
hürriyyəti  və  istiqlalı  uğrunda  yapdığınız  savaşa  son  damla  qanımıza  qədər  sadiq 
olacağımıza sizə söz veririk, möhtərəm Emin bəy! 
Argentinadakı azərbaycanlılar adından 
Vəli Yadigar. 
Musa Yusifzadə». 
Sonuncu  Novruz  bayramı.  Türk  elinə  xoş  qədəmli  Novruz  bayramı 
gəlmişdi.  Torpağın  rəngi  açılmış,  gülü,  çiçəyi  min  bir  ətir  qoxuyurdu.  Hər  yanda 
yaşıl səmənilər gülümsəyir, nəğməli quşlar səs-səsə verib ötüşürdülər. Yurda bahar 
gəlmişdi!  Əlində  bayram  xonçası,  noğulu,  şəkəri  ilə  azad  türk  elinin  qapısını 
açmışdı Novruz. 
 
Novruz  bayramını  çox  sevirdi.  Hələ  uşaqlıq  illərində  doğma  yurdu 
Novxanıda  bu  bayrama  böyük  hazırlıq  görərdilər.  Novruz  bayramını  doğma 
kəndində  hamı  sevinclə  qarşılardı.  O  zaman  qayğısız  dünyanın  qəmindən  uzaqda 
idi.  O  günlər  çoxdan,  lap  çoxdan  ömründən  ötüb  getmişdi.  O  günlər  bir  də 
qayıtmazdı geri... 
Yurdunda böyük məhəbbətlə qeyd olunan Novruz bayramı belə yaddaşında 
qalmışdı onun: 
«Bu  bayramda  hər  şey  yenilənir,  uşaqlara  mütləq  yeni  paltarlar  geydirilir; 
Uşaqlarını  sevindirmək  üçün  ən  kasıb  ailələr  belə  bütün  imkanlarını  sərf  edərlər. 
Türkiyədəki şəkər bayramı kimi Azərbaycandakı Novruz bayramı da üç gün davam 
edər.  Çərşənbə  günlərində  tonqal  deyilən  atəşlər  yaxılır  və  gənclər  bu  atəşlər 
üzərindən atılar, əylənərlər...» 
Beləcə həsrətli Novruz bayramını xatırlardı qürbət eldə. Novruz bayramında 
«Kos-kosa» oyunundan danışır və deyərdi ki, bayram günü uşaqlar dəstələr yaradıb 
ailədən-ailəyə gedərdilər.
 
Novruz  bayramını  otuz  üç  il  idi  ki,  qürbət  ellərdə  keçirirdi.  Novruz 
bayramında həmişə bir xoş hadisəni xatırlardı: 1919-cu ilin Novruz bayramını. O 
zamanı  xatırlardı  ki,  onda  Azərbaycan  azad  idi.  Vətən  azad  idi.  Həyatında, 
güzəranında  milli  Azəri  türkü  ruhunu  yaşadan  xalq  Novruz  bayramını  hər  cür 
qadağanlardan, qorxu-ürküdən uzaq bir bayram kimi qeyd edirdi. 

198 
 
O  xoşbəxt  günü  indi  ömrünün  yetmişinci  ilində  ürək  ağrısı  ilə  belə 
xatırlayırdı: 
«Müstəqil Azərbaycan hökuməti zamanında Novruz milli bir bayram olaraq 
rəsmən  qeyd  olunurdu.  O  gün  bütün  millətlə  bərabər  dövlət  müəssisələri  də 
çalışmazdı. Hökumətcə mərasim yapılaraq ordunun keçid rəsmi icra olunurdu. Bu 
münasibətlə  Azərbaycan  Kültur  Dərnəyinin  tərtib  etdiyi  21  mart  tarixli  toplantıda 
1920-də icra olunan Novruz rəsmi keçidinin bir xatirəsi anıldı». 
Hər  dəfə  Novruz  bayramı  qeyd  olunanda  vətəninin  indiki  halını  xatırlayır, 
oradakı adamların Novruz bayramını geniş və ürəkaçıqlığı ilə qarşılaya bilmədiyini 
düşünürdü. Və acı-acı deyirdi: 
«...Hürriyyət  və  istiqlal  aşiqi  çağdaş  azərbaycanlılar  da  bu  günun  Zöhhak 
rejimi,  yəni  «QPU»  idarəsinin  eyni  zülm  və  təqibatına  məruz  qalır.  Novruz 
bugünkü sovet əsiri Azərbaycanda dəxi məmnun günlərdəndir. Gözəl bir tətbiqi və 
təbii qurtuluş bayramı olduğu üçün novruz mənədilmişdir». 
Sonra  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  qəribə  müraciətlə  ömrünün  bu  qocalıq, 
ahıl  çağında  ulu  tanrıya  üz  tutur,  ondan  kömək  diləyir,  bu  Novruz  bayramı 
günündə ona arzusunu yetirir: 
«Ey  qəlbləri  və  gözləri  dəyişdirən,  ey  gecə  və  gündüzü  yaradan,  ey  hal  və 
şərtləri  başqalaşdıran  Allah,  bu  günkü  yaşayışımızı  daha  xoş  bir  dolanışığa  
çatdır!». 
Ankara.  1954-cü  il,  21  mart.  Bu  gün  Azərbaycan  Kültur  Dərnəyi  Yönətim 
Kurumunun  dəvəti  ilə  21  mart  Novruz  bayramı  münasibəti  ilə  Dərnək  binasında 
gözəl bir toplantı keçirilir. Salona çoxlu qonaqlar toplaşıb. 
Toplantını Abdul Vahab Yurdsevər açır. Novruz bayramının ruh və mənası 
haqqında geniş məlumat verir. 
Sonra  söz  Kültur  Dərnəyinin  fəxri  başqanı  Məmməd  Əmin  Rəsulzadəyə 
verilir.  Bu  onun  sonuncu  Novruz  bayramıdır.  O  bir  daha  bu  sevimli  bayramın 
havasını  udmayacaq.  Hələlik  hər  şeydən  xəbərsiz  və  amansız  əcəldən  uzaqda 
dayanıb  Novruz  bayramından,  onun  doğma  vətəni  Azərbaycanda  necə 
keçirilməyindən danışır. 
Lap axırda isə  Azərbaycan musiqisindən parçalar çalınır, rəqslər olur. Evə 
qayıdanda bütün yol boyu yurdunda keçirdiyi Novruz bayramını və bir də doğma 
Azərbaycanını düşünürdü. 
Ankara.  1954-cü  il,  27  aprel.  Bu  gün  matəm  günüdür.  Azəri  türklərinin 
matəmidir.  Elə  bu  qara  gündə  Vətənin  istiqlaliyyəti  məhv  edilib.  Yurdun  səadət 
qapıları  bağlanıb,  fəlakətli  günləri  başlanıb.  Xalq  hürriyyət  nurundan  məhrum 
edilib. 
Bu  gün  matəm  günüdür.  Azəri  türkləri  yas  içindədir.  İki  gün  əvvəl  isə 
Kültur Dərnəyinin təşəbbüsü ilə Azəri türklərindən bir qrupu Əsri məzarıstanlığına 
gedib istiqlal şəhidlərinin əziz ruhlarına fatihə oxutmuşlar. 

199 
 
Azərbaycanın  milli  matəm  günü  olan  27  apreldə  ona  çoxlu  başsağlığı 
məktubları və teleqramları   göndərilib: 
Çox hörmətli Emin bəy! 
Bundan  34  il  əvvəl  vətənimiz  Azərbaycanın  qızıl  ruslar  tərəfindən  işğal 
hadisəsini dərin ürək acısı ilə anarkən, təkrar istiqlala qovuşacağımıza inanırıq. 
Tehran, 27 aprel, 1954. 
Vətənsevər və istiqlalçı 
Azərilər adından. 
Hörmətli Məmməd Emin Rəsulzadə! 
Bu  anda  qəlblərimiz  hüzn  və  iztirab  içində  əzilərkən  yeganə  təsəllimiz  28 
maydır. Bu ümid və inamla əziz şəhidlərimizin mənəvi hüzurunda hörmətlə əyilir, 
sizə və dərnək arkadaşlarımıza başsağlığı göndəririk. 
Amasiya, 27 aprel, 1954. 
Yasin Keyhan. 
Hörmətli Məmməd Emin Rəsulzadə! 
27  aprelin  34-cü  ildönümünü  əziz  şəxsiyyətinizdə  bütün  vətəndaşlarıma 
təziyət edir, hörmətlərimi çatdırıram. 
İstanbul, 27 aprel 1954.  
Əli