Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Oımncu fəsil
H iidudsuz  -   ya  sonuna  gedib  çatılması  m üm kün  olm ayan dır, 
çünki o təbiətcə sonu olm ayan və keçilməzdir (səs görünməz  o ldu ğ u 
kimi),  ya  o d u r  ki,  keçilməsi  m üm kün  deyil  yaxud  keçib  so n u n a  
çatm aq  olmaz,  ya  da  hüdudu  olmalıdır,  ancaq  əslində  yoxdur. 
O n d an  başqa, b ir şey əlavə edilməklə və ya çıxılm aqla1 bağlı o la ra q  
yaxud  onların  h ər ikisinə  bırlikdə  m ünasibətdə  hüdudsuz  ola  bilər. 
Hissi  qavranılan  predmetləırdən  ayrılıqda  hüdudsuzluq  ola  bilm əz. 
Axı o  kəmiyyət və çoxluq deyilsə və hüdudsuzluğun özü  onun (hissi 
qavramlanın -  T.A .) mahiyyətdirsə və  təsadüfı  bir  şey deyilsə,  o n d a  
o bölünməz olacaqdır,  çiinki  bölünən  ya kəmiyyətdir ya da  çoxluq. 
A ncaq əgər o bölünməzdirsə,  onda o yalnız səsin  görünməz2 o lduğu 
anlam ında hüdudsuz deyildir.  Lakin  on lar3  hüdudsuz  h aqq ın d a b u  
anlam da  dam şm ırlar  və  biz  onu  sona  qədər  keçilməz  olan 
anlam m da axtarırıq.  Sorıra, əgər hüdudsuzluq xassəsinə m alik ədəd 
və kəmiyyət özlüyündə m övcud deyilsə hüdudsuzluq özlüyündə necə 
m övcud  ola  bilər?  Əgər  o  bir  təsadüfdürsə,  on d a  görünməz  olan 
nitqin  elementi  ola  bilmədiyi  kimi  -   halbuki,  səs  görünməzdir  -  
hüdudsuzluq  d a  perdm etin  elementi  ola  bilməz.  H üdudsuzluğun 
gerçəklikdə  m övcud  ola  bilmədiyi  isə  -   aydındır.  Çünki  əks 
təqdirdə on un  götürdüyümüz hər bir hissəsi də hüdudsuz olardı:  axı 
əgər  yalnız  hüdudsuz  m ahiyyətdirsə  və  hansısa  bir  substratdan 
xəbər  vermirsə,  onda  hüdudsıız  və  hüdudsuzluq  eynidir.  Belə  ki,  o 
ya  bölünməzdir,  ya da  əgər  hissələrə  bölünəndirsə  hüdudsuzluqlara 
bölünür.  Lakin  eyni  bir  şeyin  hüdudsuzluqlar  çoxluğundan  ibarət 
olması  m üm kün  deyil  (axı  havanm   hissəsi  hava  olduğu  kimi,  əgər 
hüdudsuzluq  m ahiyyət  və  başlanğıcdırsa,  onda  onun  hissəsi  də 
hüdudsuzluq  olacaq).  Deməli,  o  hissələrə  bölünmür  -   yəni 
bölünməzdir.  D igər  tərəfdən,  gerçəklikdə  mövcud  olan  hüdudsuz- 
luğun  bölünməz  olması  mümlcün  deyil  (çünki  bu  halda  o  hökm ən 
bir  kəmiyyət  olmalıdır).  Deməli,  hüdudsuzluq  şeyə  yalnız  təsadüfı 
məxsus  olur.  A ncaq,  əgər  belədirsə,  onda,  artıq  deyildiyi  kim i4,  o 
başlanğıc  ola  bilm əz və keçici  xassəyə  (hüdudsuzluğa  -  T.A.)  m alik 
olan [məsələn] h av a və ya cüt əcləd başlanğıc olacaq.  Bu baxış ümu- 
midir.  Hisslərlə  qavram lan  şeylərin  arasında  hüdudsuzun  olmadığı
238
bax,  nədən  aydm  olur.  Ə g ər  tərifə  görə  cisim  səthi  yönümdən 
m əhdudlaşandırsa,  onda  nə  hisslərlə  qavranılan,  n ə   də  ağılla  dərk 
edilən  hüdudsuz  cisim  ola  bilməz;  ayrıca  və  hü d u d su z  ədəd  də 
m övcud  ola bilməz, çünki ədəd  o d u r ki, sayı5 var,  sayılandır.  Ancaq 
əgər  təbiət  haqqında  təlim ə6 
sövkənsək,  b u n u   aşağıdakından 
görmək  olar.  H üdudsuz  nə  sadə,  nə  də m ürəkkəb  o la  bilməz.  Əgər 
elem entləri  [növləri]  kəm iyyətcə  m əhduddursa,  o n d a   hüdudsuz 
m ürəkkəb  cisim  ola  bilməz.  D o ğ ru d a n   da,  onu n   əks  [elementləri] 
bir  b irin ə   bərabər  o lm a h d ır  və  onlardan  heç  biri  hüdüdsuz 
olm am alıdır:  axı  əgər  iki  cisim dən7  birirıin  qabiliyyəti  az-acıq  da 
olsa  [o  birini  qabiliyytindən]  geri  qalarsa,  o nda  m əh d u d   olan  tərəf 
h üdudsuz  olan  tərəflə  m əhv  edilm iş  olar.  H ər  b ir  cism in  hüdudsuz 
olm ası  isə  m üm ükün  deyil,  cisim   bütün  istiqam ətlərdə  uzunluğa 
m alik  olduğundan  bu  cisim  bü tü n   istiqam ətlərdə  hüdudsuz  olacaq. 
A m m a  əgər,  bəzilərinin8  təsd iq   etdikləri  kimi,  h ü d u dsuz  özünün 
y aratd ığ ı  od və ya başq a  elem entlərlə yanaşı m övcuddursa,  onda o 
tək  və  sadə  də  ola  bilməz  (elementləri  ilə  y anaşı  m övcud  olan 
cisim lər  mövcud  deyil,  çünki  h ə r  bir  şey  nədən  ibarətd irsə  ona  da 
p a rç a la n ır,  sadə  cisimlərlə9  y an aşı  isə  belələri  yoxdur).  D oğrudan 
da  b u  elem entlərdən  hər hansı  birinin hüdudsuz olm adığı bir yana 
qalsın,  heç  onların  m əcm usu  d a ,  m əhdud  olsa  belə,  H eraklitin  hər 
şey  b ir  v axtda  od  olacaq  m üddəasım n  əksinə  o la ra q ,  bu  element- 
lərdən  h eç  biri  olm ası  m ü m k ü n   deyil.  B urada  d a  təb iət  haqqında 
fikir  yürüdənlərin  elem entlərlə  yanaşı.  hesab  etdikləri  təklə  bağlı 
dəlili  tə tb iq  etmək olar, çünki h ə r şey əks haldan [bu hala], məsələn, 
istilikdən soyuqluğa  çevrilir.
O n d a n   başqa,  hisslə  q a v ra m la n   cisim  h a ra d a s a   da  olur  və 
tam ın,  məsələn  to rpağın  və  [o n un  hər  bir]  hissəsinin  yeri  eynidir; 
o d u r  ki,  əgər belə cisim  [tam a]  oxşavırsa o  hərəkətsiz  olacaq  yaxud 
daim   b ir   yerdən  başqa  yerə  daşm acaq,  bu  isə  m üm kün  deyil 
(d o ğ ru d a n   da  niyə  o  yuxarıda  yox  aşağıda  yaxud  h ə r  hansı  başqa 
yerdə  olm asın?  M əsələn,  b u   to rp aq  kom asıdırsa  h a ra   hərəkət 
edəcək  və  ya  h arada  day an acaq ?  Axı  onunla  həm cins  olan  cisim 
hü dudsuzdur;  ona  görə  də  o   bütün  bu  yeri  [eyni  dərəcədəj 
tu ta c aq m ı?   T utacaqsa  necə?  B u   halda  onun  sükunəti  və  hərəkəti 
necə  olacaq ?  O  ya  hər  yerdə  sükunətdə  olacaq  -   deməli  hərəkət 
etm əyəcək   ya  da  hər  yerdə  hərəkətdə  olacaq  -d em ə li,  sükunətdə 
o lm a y a c a q ).10  A m m a əgər ta m   m üxtəlif xassələrə m alikdirsə,  onda 
o n la rm   yeri  də  m üxtəlifdir  və  birinci  tam   cisim  tək   olmayacaq,
239

yalmz  [öz  hissələrimnj  bir-brilə  əlaqəsi  vasitəsilə  tam   olacaq; 
ikincisi,  b u   cismin  hissələri  növcə  ya  m əhdud  ya  d a  hüdudsuz 
o lacaq .O n lar 
məhdud  ola  bilməzlər  (əks 
halda 
hüdudsuz 
o ld u ğ u n d an   hissələrindən  bəziləri  məsələn  od,  su  hüdusuz  olacaq, 
bəziləri  yox,  belə  [hüdudsuz  elcment]  isə  əks  [elementlərin]  məhvi 
olarda;  əgər  hissələr  -  [növcə]  hüdudsuz  və  sadədirləısə,  m əkan  da 
[ədədə  görə]11  m əhduddursa,  o n da  tamın  da  m əhdud  olması 
zəruridir.
Üm um iyyətlə  isə  əgər  hər  bir  hiss  ilə  q avram lan 12  cisim  ya 
ağır  ya  d a   yüngüldürsə,  o nda  büdudsuz  cismin  və  [eyni  zam anda] 
cisimlər  üçün  [müəyyən]  yerlərin  mövcud  olması  ümumiyyətlə 
m üm kün  deyil:  belə  cisim  ya  ortaya,  ya  d a  yuxarıya  keçərdi, 
halbuki,  hüdudsuzun  -   ya  bütövlükdə,  ya  da  onu n  yarısınm   -   bu 
hərəkətlərdən  birinə  m əruz  qalm ası  mümkün  deyil.  Sən  onu  necə 
bölə  bilərsən?  H üdudsuzun  biri  yuxarıda,  o  biri  aşağıda  yaxud 
y anda  və  o rta d a   necə  ola  bilər?  Sonra,  hər  bir  hiss  ilə  qavranılan 
cisim  hansısa  yerdə  olur,  belə yerin  də -  altı13  növü  vardır,  halbuki 
o n lan n   hüdudsuz  cisimdə  olması  m üm kün  deyil.  Ümumiyyətlə isə, 
əgər  h üdudsuz  yer  ola  bilməzsə,  o n d a   hüdudsuz  cisimlər  də  ola 
bilməz:  yer  tu ta n  cisim h arad asa olur,  bu da  onun  ya  yuxarıda,  ya 
aşağıda, y ax u d  başqa bir' istiqam ətdə  olması  dem əkdir və onlardan 
hər biri də b ir hüdudsuzlaqdur.
L akin, kəmiyyətə, hərəkətə və zam ana aid edilən  hüdudsuzluq 
vahid təbiət anlam ında eyni deyildir,  onlar əvvəlkinə m ünasibət va- 
sitəsil,  məsələn,  hərəkət  hərəkətin  yaxud  dəyişkənliyin  və  ya  bö- 
yümənin  kəmiyyətinə  m ünasibət  vasitəsilə,  zam an  isə-hərəkətdən 
asılı o laraq  [hüdudsuz kimi] göstərilir.
O n biirinci fəsil
D əyişən  şeylərdən  bəziləri  təsadüfən  dəyişilir,  məsələn,  savadlı 
adam m   gəzintiyə  çıxması  kimi,  bir  başqası  haqqında  isə  qeydsiz- 
şərtsiz təsdiq edirlər ki, o dəyişilir, ona görə ki,  onda  nəsə dəyişilir -  
məsələn,  hissələri  dəyişilən  hər  şey  (bədən  sağalır  ona  görə  ki, 
gözlər  sağalır);  həmçinin  özlüyündə,  əzəli  dəyişən  şeylər  də  vardır, 
belələrinə  öz-özünə dəyişilən  şeylər aiddir.  Hərəkətverici  şeylərlə  də 
msələ  eynilə  b u   cürdür;  yəni  hərəkətverici  ya  təsadüfən  hərəkət 
etdirir  y a  hissələrindən  hansısa  biri  ilə,  ya  da  öz-özünə  hərəkət 
etdirir.  Birinci  hərəkətverici  də  m övcuddur;  hərəkətə  gətirilən  də
240
vardır,  sonra,  hərəkət  e d ə n   hərəkət  etdiyi  z a m a n   hərəkət  o n d an  
başlanır  və  o n a   yönəlir.  H ərəkət  edənin  hərəkətinin  yönəldiyi 
form alar,  d u rum lar  və y e r  isə hərəkətsizdir,  m əsələn  bilik və istilik 
kimi:  istilik  hərəkət  y o x ,  istinmədir.  T əsad üfi  baş  verməyən 
dəyişiklik  hər  şeydə  yox,  əksliklərdə,  onların  a ra lıq   həlqəsində  və 
biri  digərinə  zidd  o la n d a   baş  verir.  B unun  belə  olduğu  m əlum at- 
larla  təsdiq edilir.
Dəyişikliyə  m əruz  q a la n   isə  bir  su b s tra td a n   digərinə  yaxud 
sub strat  olm ayandan  b a ş q a   sub strat  o lm a y a n a   yaxud  substrat 
olandan  substrat  o lm a y a n a   yaxud  su b strat  o lm ay an d an   substrat 
o lan a dəyişilir (su b stra t  deyəndə,  b u rad a  m ən  təsdiq  nitqi ilə  ifadə 
olunanı  düşünürəm ).  B elə  ki,  dəyişikliyin  üç  növü  zəruridir,  çünki 
su b strat  o lm ayandatı 
s u b s tra t  olm ayana 
dəyişiklik  dəyişiklik 
deyil:  b urada  nə  ək slik lər  v a r  nə  də ziddiyyət,  o n a   görə  ki,  b u rad a 
heç  bir  q arşıdurm a  y o x d u r.  Ziddiyyət  üzrə  su b s tra t  olm ayandan 
su b stra t olana  dəyişıklik  törənm ədir,  am m a ə g ə r dəyişiklik  m ütləq 
b a ş   verirsə  törənm ə  d ə   m ütləqdir,  yox  əgər  müəyyən  bir  şey 
dəyişilirsə,  yaranm a  d a   m üəyyən1  bir  şeydən 
ibarət  olacaq; 
su b stra td a n   su b stra t  o lm a y a n a   dəyişilmə  isə  m əh v  olmadır.  H əm  
d ə   dəyişiklik  mütləqı,  şə rtsiz   baş  verirsə,  m əhv  olm a  da  mütləqdir, 
a m m a   dəyişilən  m üəyyəndirsə,  o nda  m əhv  o la n   da  o  olacaq.  Belə 
k i,  əgər  qeyri-varlıq  h a q q ın d a   bir  neçə  a n la m d a   danışılırsa,  onda 
n ə   [fikirlərin]  düzgün  əlaqələndirilm əsi 
yaxu d   haçalanm ası 
üzündən,  nə  də  üm um iyyətlə  varlığa  əks  o la n ,  im kanda  [varlıq] 
an lam ın da qeyri-varlığın  hərəkəti  m üm kün  sayılm ır (doğrudur,  ağ- 
olm ayan  yaxud  xeyiır  o lm a y a n   da  təsadüfən  hərək ətə  gətirilə  bilər: 
axı  ağ-olm ayan-insan  o la   bilər;  ancaq  o  şey  ki,  heç  bir  anlam da 
m üəyyən  deyil,  o  heç  c ü r  hərəkətə  yol  verm ir,  çünki  [özlüyündə] 
qeyri-varlıq  hərəkətə  y o l  vermir).  Ə gər 
b u   belədirsə, 
onda 
yaran m a  da  hrəkət  o la   bilməz,  axı  y a ra n a n   [hələ]  mövcud 
olm ayandır:  o n u  təsad ü fi  yaranm a  saysalar  d a ,  hər  halda  belə
deyilməsi  düzgündür  ki,  m ütləq,  şərtsiz  a n la m d a   yaranana  qeyri- 
v arlıq  məxsusdur.  S ü k u n ə t  haqqında  da  b u n ları  eynilə demək  olar. 
B u çətinliklərə o d a  əlavə o lu n u r ki,  hərəkətdə o la n   hər şey  hansısa 
b ir  yerdə  olur,  q ey ri-v arlıq   isə  yer  tutm ur:  ax ı  əks  təqdirdə  o  bir 
yerdə  olardı.  Şübhəsizdir  ki,  məhv  olm a  d a   hərəkət  deyil,  çünki 
h ərəkətə  hərəkət  y a x u d   sükunət  əksdir,  h a lb u k i,  məhv  olm a 
y aran m ay a  əksdir.  A n c a q   hər  bir  h ərə k ə t  bir  dəyişkənlik 
olduğundan, 
dəyişikliyin 
isə  yuxarıda 
göstərilən 
iiç 
növü
241

o ld u ğ u n d an ,  bu   dəyişikliklər  arasın d a  yaranm a  və  məhv  olm aya 
aid  o la n la r  isə  hərəkət  o lm ad ığ m d an   b u   ziddiyyət  üzrə  baş  verən 
dəyişiklikdir.  Yalnız  bir  s u b s tra td a n   digər  sub strata  dəyişkənliyi 
hərəkət  kim i  qəbul  etm ək  zəru rid ir.  S ubstratlar  isə  ya  bir-birinə 
əksdirlər,  ya da  aralıq  m ərh ələd ir,  çünki  m əhram   olmanı,  məsələn: 
çılpaq,  k or, qaram  da əkslik a d la n d ırm a q  və təsdiq etm ək olar.
O n  ikinci fəsil
Ə g ə r  kateqoriyalar  m ahiyyətə, 
keyfiyyətə,  yerə  (m əkana), 
təsirə v ə  m əruz qalm aya,  m ün asibətə və kəmiyyətə bölünürsə,  onda 
üç  növ  hərəkət  olmalıdır:  keyfiyyət üçün,  kəmiyyət üçün  və m əkan 
üçün.  M ahiyyətə  m ünasib ətd ə  h ərək ət1  yoxc.ur,  çünki  m ahiyyətə 
əks  o la n   heç  nə  yoxdur;  m ü n asib ə t üçün  də  hərəkət yoxdur  (çünki 
iki  [əlaqələndirilm iş  hissələrdən]  birinin  dəyişilməsilə 
o  birinin 
dəyişilm əsi  gerçəkliyə  ta m   uyğun d u r,  çünki  onların  hərəkəti 
keçicidir2);  eləcə  də  nə  təsir  edən,  nə  m əruz  qalan,  nə  hərəkətə 
gətirən,  nə  hərəkətə  gətirilən  üçün  hərəkət  yoxdur,  çünki  nə 
hərək ətin   hərəkəti,  nə  y a ra n m a n m   yaranm ası,  nə  də  ümumiyyətlə 
dəyişkənliyin dəyişkənliyi v ar.  D o ğ ru d a n  da,  lıərəkətin hərəkəti  iki 
cür  o la   bilərdi:  [1]  hərəkət  y a   su b strat  kimi  (insan  ağbənizlikdən 
qarabuğdayılığa  dəyişildikdə  hərəkət  etdiyi  kimi)  götürülsəydi, 
çünki  b u   tərzdə  də  hərəkət  istid ən   yaxud  soyuqdan  ibarət  olardı, 
yaxud  yerini  dəyişər  yaxu d   böyüyərdi;  [2]  ya  hərəkətin  hərəkəti 
hansısa  b aşq a  b ir  su b stra tın   dəyişkənliyin  bir  növündən  başqa 
növünə  keçməsi  dem ək  o lard ı,  məsələn,  insanm   xəstəlikdən 
sağlam lığa  keçməsi  kimi.  A n c a q   təsadüfı  keçid  nəzərə  alınmazsa, 
bu  d a   m üm kün  deyil,  Ç ü nk i  hər  bir  hərəkət  bir  substratdan 
digərinə  dəyişilmədir  (y ara n m a   və  m əhv  olına  d a  eynilə  belədir; 
ancaq  o n la r nə cürsə  b ir-birin ə əks olan  dəyişkənliklər,  hərəkət  isə
-   b a ş q a   cür  dəyişkənlikdir3.  Deməli,  [bu  halda]4  insan  eyni  b ir 
vaxtd a  sağlam lıqdan  xəstəlik  d u ru m u n a,  xəstəlikdən  isə  sağlamlıq 
d u ru m u n a   keçərdi.  L akin,  ayd ın dır  ki,  əgər  insan  xəstələnərsə, 
o n d a  o   dəyişkənliyin  başqa  növünə  keçəcəkdir  (axı  sükunətdə  də 
qala  bilərdi)5,  həm   də  h ə r   dəfə  dəyişkənliyin  zəruri  növünə 
keçəcəkdir;  o dəyişkənlik  isə  nədənsə  b ir  başqa  nəyəsə  dəyişkənlik 
olacaq;  çünki  o əks  dəyişkənlik -  sağalm adan  ibarət olacaq,  am m a 
o  m əsələn, 
x atırlam adan   u n u tm ağ a  keçilməsi  kim i 
təsadüfı
242
olacaq,  ona  görə  k i,  bunun  baş  verdiyi  varlıqda  dəyişkənlik,  bəzən 
biliklə,  bəzən sağlam lıq la6 bağlı olaraq  b a ş verir.
Sonra, 
əg ə r 
dəyişkənliyin 
dəyişkənliyi 
və 
y a ra n m an m  
yaranm ası  o lsay d ı,  onda  bu  sonsuzluğadək  uzanardı.  Şübhəsizdir 
ki,  əgər  s o n ra d a n   y aran an   yaranırsa  ö ncə  yaranm ış  da  y a ra n a rd ı. 
Məsələn,  əgər  y a ra n m a   bir  zam an  m ü tlə q   yaranm ışdırsa,  o n d a   o 
zam an y a ra n a n   d a   mütləq  yaranardı,  çünki  o şey ki, m ütləq,  şərtsiz 
yaranır,  o  hələ  olm am ışdır,  yoxdur,  a n c a q   artıq   yaranm alı  olan 
[bu]  şey  kim i  qərarlaşm ışdır.  O  d a   [həmçinin]  nə  z a m a n sa  
yaranm ışdır,  çü n k i  o  zam an  o  hələ  belə  [qərarlaşm anuşdı].  A m m a 
sonsuzluq  s ıra sın d a   birinci 
olm adığından,  burada  d a   birinci 
olm ayacaq,  çü n k i  orıunla  yanaşı  olan  d a   olm ayacaq.  Beləliklə,  heç 
nə yaran a,  h ə rə k ə t  edə,  dəyişilə bilm əzdi.  O ndan  başqa,  [bu  halda] 
eyni  b ir  şey  h ə m   əks  hərəkətə,  sü kunətə,  eləcə  də  y a ra n m a y a   və 
m əhv olm ağa [eyni cür] m əruz qalacaq,  o n a  görə də yaran an   b ir  şey 
yarandığı  a n d a   m əh v   olardı:  axı  o  n ə  [ancaq]  yaranm ah  o ld u q d a , 
nə də so n ra d a n 7 m əh v  edilə bilməz, çü n k i yalnız mövcud  o la n   m əhv 
edilə  bilər8.  S o n ra  
yaranam n  və  dəyişilənin  əsasında 
m ateriy a 
durm alıdır.  B u  n ə   m ateriya  olacaq? 
Bədən  və  ruh  öz  keyfiy- 
yətlərində  dəyişildikləri  kimi  baş  verən   hərəkət  yaxud  y a ra n m a  
nədir?9 O n dan  b a ş q a  da,  bədən və ru h   nəyə doğru hərəkət ed ir? Axı 
hərəkət  [üm um iyyətlə]10  hərəkətdən  ib a rə t  yox,  bir  şeyin  nədən, 
nəyəsə  doğru  h ə rk ə ti  olmalıdır.  Bu  h ə rə k ə t  bəs  necə  olacaq?  Axı 
təlim in təlimi o lm ad ığ ı kimi  y a ran m an m  d a   yaranm ası y o x d u r.
H əm   də  m ahiyyətin,  əlaqənin,  təsirin  və  m əruz  q a lm a n ın  
hərəkəti  olm adığı üçün bircə  onu dem ək  q alır ki,  hərəkət keyfiyyət, 
kəm iyyət  və  « h a ra d a »   (məkan  -   T.A .)  üçündür  (çünki  o n ların   hər 
birinin  əksliyi  v a rd ıı); 
am m a  m ən   m ahiyyətə  məxsus  olan 
keyfıyyəti  nəzərd ə  tuturam   (axı  növ  fərqi  də  keyfiyyətdir),  o 
keyfiyyəti  nəzərdə  tu tu ram   ki,  dəyişilə  biləndir  (o  m ənada  d a   bir 
şeyin  m əruz  qalm asın d an   d an ışııiar)  və  ya  məruz  q a lm a  
keyfıyyətidir.
H ərəkətsiz  isə  -   odur  ki,  üm um iyyətlə  hərəkətə  gətirm ək 
m üm kün deyil,  h ə m  də odur ki,  təbiəti etibarı ilə  hərəkətə glən olsa 
da,  ancaq  təb iə tin d ə   olan  hərəkət  nə  o  zam a,  nə  orada,  nə  belə,  nə 
heç  yerdə,  nə  h eç  vaxt  və  heç  cürə  baş  verınir.  Y alnız  belə 
hərəkətsiz olanı,  m ərı sükunətdə o lan 11  adlandırıram ,  çünki  sük u n ət 
hərəkətə  əksdir,  sükunət  [hərəkət]  etm ək  qabiliyyəti  o lan ın  
hərəkətdən  m əh ru m   olmasıdır.  M ə k an d a   bilavasitə12  bir  yerdə
243

o lan la r  birlikdədir,  m üxtəlif  yerlərdə  olanlar  isə  -   ayıı  ayrıdırlar; 
aralıq   həlqə  isə  -   təbiətcə  dəyişilən  bir  şeyiıı  təbii  yolla  fasiləsiz 
dəyişilməsinin  sonunda  gəldiyi  h aldan  öncə  gəldiyi  haldır.  Yerə 
görə  əks  olan  -   düz  xətt  üzrə  [o  birindən]  ən  uzaqda  olandır; 
ardıcıllıq  üzrə  sonrakı  isə  -   odur  ki,  başlanğıcdan  sonra  gəlir  və 
halına  yaxud  növünə  görə,  ya  da  başqa  cür  ayrılaraq  özü  və 
özündən öncə o lan  arasında o cinsə məxsus heç nə yoxdur, məsələn: 
xətdən— sonra  gələn  xətt  yaxud  birdən  -   sonra  gələn  bir  və  ya 
evdən  -  sonra  gələn  ev  (ancaq  başqa  cinsə  məxsus  olan  b ir  şeyin 
aralıq  həlqə  olm ası  tam am ilə  m ümkündür).  Çünki  ardıcıllıq  üzrə 
sonrakı m üəyyən13  bir şeydən  sonra gələfndir:  axı  b ir ikidən  və təzə 
[hilal]  ay  aym  ikinci  dörddə  birindən  sonra  gəlmir.  Q arışıq  isə  -  
ardıcıllıqda  so n ra  gələn  və  [öncəki  ilə]  bitişik  olandır.  H ə r  cür 
dəyişkənlik isə  bir-birinə əks  olanlar arasında  baş  verdiyindən, bir 
birinə  əks  olan lar  isə  ziddiyyətdə  olduğundan,  bir  birinə  zidd 
olan lar  arasm da  olur.  Fasiləsiz  isə  əslində  yan-yana,  bitişik 
olm aqdır.  M ən  o  halda  fasiləsiz  h aqqında  danışıram   ki,  iki  şeyi 
bir  birinə  birləşdirən  və  bağlayan 
səıhəddə  eyni  olsun;  çünki 
aydındır  ki,  fasiləsizlik  bir  şeyin  bitişm ə  sayəsində  təbii  olaraq 
yarandığı  halda  baş  verir.  Bir  birinin  ardm ca  gələnlərin  birinci 
olması  isə  ay d m d ır (çünki  b ir birinin  ardm ca,  dalbadal  gələnlərin 
heç  də  hamısı  biri  birinə  bitişik  olm ur,  ancaq  bir  birinə  bitişik 
olanların  hamısı  dalbadal  gəlir  və  əgər  bir  şey  fasiləsizdirsə  o 
[başqası  ilə]14  bitişir,  ancaq  əgər 
bitişirsə,  onda  bu  hələ  onun 
fasiləsiz  olması  dem ək  deyil;  toxunm a  olm ayan  yerdə  isə  bitişiklik 
ola  bilməz).  O d u r  ki,  nöqtə  -   vahid  deyil,  çünki  nöqtəyə toxunm a 
xasdır,  vahidə  isə  yox,  o n lar  (birlər)  yalnız  bir-birinin  ardınca 
gəlirlər;  və  [iki]  nöqtə  arasında  da  a ra lıq 15  nəsə  var,  [iki]  vahidin 
arasında isə heç b ir aralıq yoxdur.
244
O N   İK İN C t KİTAB (L)
Birinci  fəsil
Bu  b axışm   predm eti  -   m ahiyyətd ir,  çünki  biz  m ahiyyətlərin 
başlanğıclarm ı  və  səbəblərini  axtarırıq .  Ə gər  hər  şey  məcmu 
halın da 
b ir 
tam dırsa, 
o n d a  
m ahiyyət 
b u 
tam ın  
birinci 
hissəsidir;am m a  əgəır  bütü n  şeylərin  m əcm usuna  ardıcıl  sıra1  kimi 
baxsaq,  o n d a   bu  halda  d a   m a h iy y ə t  -   biıincidir,  so n ra   keyfiyyət, 
o n d a n   sonra-kəm iyyət  gəlir.  X üsusən  ona  görə  ki,  ümumiyyətlə 
deyilərsə q alan ları [həqiqi  a n la m d a ] m övcudluq yox, keyfiyyətlər və 
hərək ətlərd ən  ib arətd ir  y a x u d   «ağ-olm ayan»  və  «diiz-olm ayan» 
m ö vcudluq  kim idirlər;  h ə r  h a ld a   biz  deyirik  ki,  o n la r  vardırlar, 
m əsələn,  deyirik  ki,  :q alan   şeylərdən  heç  nə  a y rıh q d a   m övcud  deyil.  B unu  əski  insanlar 
da öz işlərilə sübut etm işlər,  çü n k i  o n la r m ahiyyətin başlanğıclarını, 
elem entlərini  və  səbəblərini  ax tarm ışlar.  İndiki  filosoflar  dah a  çox 
üm um ini  m ahiyyət  kimi  q ə b u l  edirlər  (çünki  cinslər -  üm umidirlər, 
onların   rəyincə  isə  cinslər  d a h a   a rtıq   dərəcədə  başlanğıclar  və 
m ahiyyətlərdir;  axı  onlar  təriflərd ə n   çıxış  edərək  ax tarırlar);  əski 
insanlar  isə,  əksinə  təkcələri  m əsələn,  odu,  suyu  m ahiyyətlər  say- 
m ışlar, o n la r üçün ümumi o la n  -  cism i isə m ahiyyət saym am ışlar.
Ü ç  nö v   m ahiyyətlər  v a rd ır:  ilk  öncə  hisslərlə  qavranılan 
m ahiyyətlər  gəlir;  c n la rd a n   bəziləri  -   əbədi,  bəziləri-keçicidirlər 
(məsələn,  b itkilər  və  h ey v an lar),  b u   m ahiyyətlərin  b ir  yaxud  bir 
neçə 
elem entləri 
də 
göstərilm əlidir. 
S onra, 
mahiyyətlər 
hərəkətsizdirlər;  onların  h a q q ın d a   bəziləri2 deyirlər  ki,  onlar ayrıca 
m öv cuddurlar,  həm   də  o n la rın   bəziləri3  bu  m ahiyyətləri  iki  cinsə 
ayırırlar,  b aşq aları4  ey d o slard a  və  riyazi  predm etlərdə  bir  təbiətin 
m ahiyyətini  görürlər,  b ir  b a şq ala rı  isə  o n lard an   yalnız  riyazi 
predm etləri  qəbul  edirlər5.  H isslərlə  qavranılan  m ahiyyətlər  təbiət 
h a q q ın d a   təlim in  predm etini  təşkil  edirlər  (çünki  on lara  hərəkət 
xasdır), 
hərəkətsiz 
m ahiyyətlərin 
hisslərlə 
qavranılan 
m ahiyyətlərlə üm um i başlanğıcı yoxdur,  ona görə də  onlarla  başqa 
elm m əşğ ul olur.
H isslərlə  q a v ra ııla n   m ahiyyət  dəyişikliyə  m əruz  qalır.  Əgər 
dəyişkənlik  hər  cür  əks  o la n d a n   yox  (axı  səs  də  ağ-deyil),  biri 
digərinə  əks  olandan  yaxud  a ra lıq   həlqədən  irəli  gəlirsə,  onda  əks
245

h alda  dəyişilən  hansısa  su b strat  olmalıdır,  çünki  əks  o lan  
[özlüyündə] dəyişikliyə məruz qalm ır.
İkinci fəsil
O n d a n   b aşq a,  [dəyişiklikdə]  daim i  olan  vardır,  əks  olan  isə 
daim i  olm ur,  deməli,  əksliklərlə  yanaşı  bir  üçüncü,  yəni  m a te riy a 1 
m övcuddur. 
Əgər  dəyişkənliyin 
növləri 
dörddürsə 
-  
əsas 
dəyişkənlik,  keyfiyyət dəyişkənliyi, kəmiyyət dəyişkənliyi,  «harad a»  
baş  verm əsinə  görə  dəyişkənlik,-bir  şeyin  dəyişilməsi  isə  m ütləq 
y aranm a  və  m əhv  olm a,  kəm iyyətin  dəyişilməsi  artm a  və  azalm a, 
halın  dəyişilməsi  -   çevrilmə,  yerin  dəyişilməsi  -  yerdəyişmədirsə, 
onda  bu  dəyişkənliklərdən  hər  biri  uyğun  əksliyə  keçilm əsindən 
ibarətdir.  Beləliklə,  m ateriya  bu  və  ya  digər  əksliyə  keçm ə 
qabiliyyətinə  m alik  olm aqla  dəyişilməlidir.  M övcudluq  iki  m ənalı 
oldu ğ u ndan  
isə 
hər 
şey 
im kanda 
m övcudluqdan, 
gerçək 
m övcudluğa,  məsələn,  im kan  halm da  olan  ağdan  gerçək  ağa 
dəyişilir.  A rtm a   və  azalma,  böyümə  və  kiçilmə  ilə  də  məsələ  eynilə 
bu  cürdür.
Belə  ki,  qeyri-varlıqdan-təsadüfən-yaranış  nəinki  m övcud 
deyil,  həm   də  [demək  olar  ki,]  hər  şey  varlıqdan  yaranır,  am m a 
gerçək  m övcud  varlıqdan  deyil,  im kanda  mövcud  olan  v arlıqdan 
yaranır.  Bax  elə  bu  [im kanda  m övcud  olan]  A n ak saq o m n 2  dediyi 
təki  göstərir;  onun  «hər  şey  birlikdədir»,  Em pedoklun  və 
A nak sim an drın  qarışıq haqq ın d a,  yaxud  D em okritin  «bütün  şeylər 
im kanda  birlikdə  olmuşlar  gerçəklikdə  isə  yox»  kəlam ları  yaxşı 
kəlam lardır.  Çünki  hesab  etm ək  olar  ki,  onlar  müəyyən  dərəcədə 
m ateriya  h a q q ın d a   fıkrə  yaxınlaşm ışlar.  Dəyişilən  hər  şeyin  ayrı- 
ayrı  m ateriyası  var;  yaranm ayan,  m əkanda  hərəkət  edən  əbədi 
şeylərin  də  m ateriyası  vardır,  am m a  o  yaranış  üçün  deyil 
yerdəyişmə3 üçündür.
L akin   soruşm aq  olar,  yaran m a  hansı  qeyri-varlıqdan  baş 
verir:  axı  qeyri-varlığın  üç  anlam ı4  vardır.  Əgər  im kanda  [mövcud 
olan  an lam d a  qeyri-varlıqdan]  baş  verməsi  şübhəsizdirsə,  on d a  hər 
halda  istənilən  qeyri-varlıqdan  yox,  biri  bir  qeyıi-varlıqdan,  digəri 
başqa  qeyri-varlıqdan  baş  verir.  «Bütün  şeylər  birlikdədir» 
deyilməsi 
də 
yetərsizdir, 
çünki 
onlar  m ateriyalarına 
görə 
fərqlənirlər,  əks  təqdirdə  nə  üçün 
bir  şey  yox  sonsuz  sayda 
yaranm ışlar?  Axı  ağıl-birdir,  o d u r  ki,  m ateriya  d a  bir5  olsaydı,
246
o n d a   gerçəklikdə  y aln ız  im kanda  olan  y aran ard ı.  Beləliklə, 
səbəblər  üçdür,  b a şla n ğ ıcla r  da  üçdür,  o n la rd a n   ikisi  bir  tərəfı- 
müəyyənlik  yaxud  fo rm a ,  bir  tərəfi-m əhrum   olm adan  ibarət 
əksliklər, üçüncüsü isə m ateriyadır.
Üçüncü fəsil
Bundan  sonra  q e y d   etm ək  lazım dır  ki,  n ə   materiya,  nə  də 
fo rm a  yaram nır;  m ən  so n u n c u   m ateriyanı  və  sonuncu  fo rm a n ı1 
nəzərdə  tuturam .  Ç ünki  h ə r  bir  dəyişiklikdə  nəsə  dəyişilir,  nəyinsə 
sayəsində  və  nəyəsə  dəyişilir.  Dəyişilməni  y ara d a n   -   birinci 
hərəkətvericidir2;  dəyişilən-m ateriyadır;  o   nəyə  dəyişilirsə  o  -  
form adır.  Dem əli,  m is  tək cə  daiıəvi  form a  alm asaydı,  həm çinin 
dairəvi  və  ya  m is  də  yaransaydı  sonsuzluğa  gedilməli  olardı. 
D em əli,  dayanm aq z ə ru rid ir.3
B unun  ard ın c a   q e y d   etm ək  lazım dır  ki,  h ə r  bir  [mürəkkəb] 
m ahiyyət  o nunla  eyni  a d lı  mahiyyətlədən  y a ra n ır  (təbii  şeylər  və 
b ü tü n   digərləri  -  [belə]  mahiyyətlərdir).  Y əni:  şeylər  ya  sənətlə 
yaradılır,  ya  öz-özünə  y a ra n ır,  ya  təbii  yolla,  y a   d a  şəraitə  uyğun 
o la ra q   yaranırlar.  S ən ət  isə  başqasında  (sənətçidə-T.A.)  olan 
başlanğıcdır,  təbiət-şeyin  özündə olan b aşlan ğıcdır (axı insanı insan 
d o ğ u r)4,  qalan  səbəblər  isə  bu  ikisinin  in k arıd ır.  M ahiyyətlərə 
gəlincə  isə,  onların  üç  [növü]  vardır:  biıincisi,  xaıici  görünüşünə 
görə  müəyyən  bir  şey  o la n   m ateriyadır  (çünki  birləşmə  vasitəsilə 
deyil,  toxunm a  vasitəsilə  müəyyən  olan  m ate riy a   və  substratdır); 
ikincisi,  m ahiyyət  (physis)-  [materiya  nəyə  dəyişilirsə]  odur; 
üçüncüsü,  onların  h ə r  ikisindən  ibarət  o lan   təkcə  m ahiyyətdir, 
m əsələn  Sokrat  və  K alliy .  Bəzi  hallarda  m üəyyənlik  m ürəkkəb 
m ahiyyətlə yanaşı o lm u r,  məsələn, əgər sənəti5 nəzərə alm asaq  evin 
form ası  (belə  fo rm a la rd a   həmçinin  y a ra n m a   və  məhv  ohna  d a 
yoxdur,  ancaq  b a ş q a   anlam da  m ateriyasız  ev,  sağlamlıq  və 
sənətdən  asılı  olan  h ə r  şey  m övccuddur  və  m övcud  deyil);  əgər 
gerçəkdən  [form anııı  a y rıc a   mövcudluğu  varsa],  onda  bu  təbii 
şeylərdədir.6 O na  görə  d ə  P lato n  yaxşı dem işdir ki,  eydosların  sayı, 
təbiət şeylərinin [növlərinin]  sayı qədərdir,  lak in   əgər [ümumiyyətlə] 
o d d an ,  ətdən,  kəllədən7  və  s.  kimi  şeylərdən  fərqli  olan  eydoslar 
m övcuddurlarsa:  axı  b u n la rın   hamısı m ateriy ad ır,  həm  də d aha çox 
dərəcədə8  m ahiyyət 
h e sab   olunanın 
so n u n c u  
m ateriyasıdır. 
H ərəkətverici 
səbəblər 
onların 
vasitəsilə 
yarad ılanlan lardan
247

ö n c ə d ir,  form a  anlam ında  [hos  ho  loqos]  səbəblər  isə  onlarla eyni 
v a x td a   mövcuddur;  d o ğ ru d a n   da,  insan  sağlam  olanda  sağlamlıq 
d a   o lu r,  mis  kürənin  z a h iri  görünüşü  və  mis  kürə  eyni  vaxtda 
m ö v cu d   olur.  Amma  b u n d a n   sonra  baxılm ah  hansısa  bir  [forma] 
qalırm ı?  Bir  sıra  hallarda  b u n a   heç  nə  m ane  olmur;  məslən,  ruh 
bütünlüklə  yox,  ancaq  ağıl  o  cür9  deyilmi  (bütün  ru h u n   o  cür 
olm ası-m üm kün  deyil)?  Beləliklə,  aydın  oldu  ki,  hər  halda  bu 
ə sasd a  ideyaların  m övcud  olm ası  zəruri  deyil:  axı  insam   insan, 
təkcə  insan-hansısa  bir  in san ı  doğur;  sənət  sahəsində  də  məsələ 
eynilə  bu  cürdür:  h əkim lik   sənəti  form a  (ho  loqos)10  kimi 
sağlam lığm  [səbəbidir].
Dördüncü fəsil
Səbəblər  və  başlanğıclar  m ücxtəlif  predm etlərdə  bir  anlam da 
ayrı-ayrıdır,  digər anlam da  isə -  əgər  müxtəlif predm etlərdə ümumi 
və  o n la rm   arasında  u y ğ u nlu ğ u  nəzərə  alsaq  -   bütün  predm etlər 
üçün  o n lar  eynidir.  D o ğ ru n d a n   da,  soruşm aq  olar  ki,  hər  bir 
k a te q o riy a y a   aid  olan  başlanğ ıclar,  m ahiyyətlər  və  əlaqələrin 
elem entləri  müxtəlifdir  y o x sa   eynidir.  A ncaq  onların  bütün 
k a te q o riy a d a n  olan predm etlərdə eyni olması mənasız olardı.  Axı o 
h a ld a   əlaqələr və  m ahiyyətlər  eyni  bir  şeydən  yaranardı.  A ncaq  bu 
nə dem əkdir? Axı m ahiyyətlə və predikatın qalan cinsləri ilə yanaşı 
o n la r  üçün  başqa  bir  ü m u m i  yoxdur; 
bununla  belə,  element 
elem en ti  olduğu  şeydən  ö n cə  olm alıdır.  Həqiqətən  m ahiyyət  əlaqə 
üçün  elem ent  deyil,  əlaqələr  də  -   mahiyyət  üçün  element  deyil. 
O n d a n   başqa,  biitün  şeylərdə  elementlərin  eyni  olması  necə  ola 
bilər?  Axı  heç  bir  elem ent  elem entlərdən  təşkil  olunan  şeyin  eyni 
ola bilm əz,  məsələn:  B y a x u d   A   BA  deyildir (həımçinin,  ağlm  dərk 
etdiyi  heç  nə,  məsələn,  v a rlıq   və  ya  tək  əlbəttə  element  deyil:  axı 
o n la r  h ər  bir  m ürəkkəb  [tam a]  m əxsusdurlar).  Deməli,  heç  bir 
elem ent  nə  mahiyyət,  nə  d ə   əlaqə  ola  bilmz;  halbuki,  bu  zəruri 
o lard ı.  H ər  şey  üçün  eyni  elem entlər  yoxdur.  Yaxud,  təsdiq 
etdiyim iz  kimi  onlar  b ir  a n la m d a   eynidirlər.,  başqa  anlam da  isə 
yox;  m əsələn,  demək  o lar  k i,  hisslərlə  qavranılan  cisimlərdə  istilik 
fo rm a   kimi  elem entdir,  b a ş q a   an lam d a  isə  -  soyuqluq  [formadan] 
m əh ru m   olm a  kimi  elem entdir;  m ateriya  kimi-özlüyündə  birinci 
o lan   im k a n d a   onların  h ər  ik is i1  vardır.  O nlar  da,  onlardan  təşkil 
o lu n a n   da,  başlanğıcları  o lduğu  da  -   hamısı  mahiyyətlərdir,
248
həmçinin  istid ən   v ə  soyuqdan bir tək ,  m əsələn,  bədən və  ya  süm ük 
kimi  y a ra n a n   d a   m ahiyyətdir:  [tərkib  başlanğıclarm dan]  a lın a n   o 
başlanğıclardan  fərqli  olmalıdır.  Beləliklə,  bu2  m ahiyyətlərdə  -  
elementlər  və  başlan ğ ıclar  eynidir,  b a ş q a   hallarda3  isə  -   b aşqad ır; 
bu  an lam d a  b ü tü n   şeylərin  eyni  b ir  başlanğıcı  yoxdur  və  üç 
başlanğıc: 
f o rm a , 
[formadan] 
n iə h ru m  
olm a  və 
m ateriy a
m övcüddür  deyilm əsi  uyğun  olardı..  L a k in   bu  başlanğıclardan  hər 
biri  hər  b ir  a y rıc a   cinsdə  başqadır,  m əsələn:  boya  (rəng)  üçü n   bu 
ağdan,  q a ra d a n   və  səthdən  ib arətd ir,  işıqdan,  q a ra n lıq d a n   və 
havad an  isə g ü n d ü z  və gecə almır.
A n caq   sə b ə b lə r  təkcə  şeylərdə  o la n la r deyil,  xarici  səbəb lər də 
(məsələn  hərək ətv erici  səbəb) o ld u ğ u n d an  aydındır ki,  başlan ğ ıc və 
elem ent  -   m üxtəlifdir,  ancaq  o n la rın   hər  ikisi  səbəblərdir,4 
başlanğıclar  d a   b u   iki  cinsdən  ib a ıə td ir,  Hərəkətə  gətirən  yaxud 
sükunət  h a lın a   g ətirən   də  [həmçinin]  b ir   başlanğıc  və  m ahiyyətdir; 
çünki  əgər  a ra la n n d a k ı  uyğunluq  nəzərə  alm arsa  elem entlər  üçün 
səbəblər  və  başlan ğ ıclar  isə  -   d ö rdd ü r;  ancaq  onlar  m üxtəlif 
şeylərdə  m ü x tə lifd ir  və  ayrı-ayrı  şeylər  üçün  bilavasitə5  ayrı-ayrı 
hərəkətverici  səbəblərdir.  [Məsələn]  sağlam lıq,  xəstəlik,  bədən; 
hərəkətverici  səbəb-həkim lik  sənəti.  [Yaxud]  form a,  kərpiclər 
(nizamsızlıq);  hrəkətverici  səbəb-tikinti  sənəti,  bun lard an   ib a rə td in .  A m m a  təbiət  predm etlər  üçün  hrəkətverici 
səbəb-insan  üçün  [məsələn],  insan,  fikirlə  yaradılanda  isə  fo rm a   və 
ya  on a  əks  o la n d a n   ibarət  olduğundaıı,  bir anlam da  üç  səbəb,  bir 
anlam da  isə-d ö rd 6  səbəb  vardır.  A xı  tikinti  sənəti  evin  form ası 
olduğu kim i,  in sa n ı insan  doğduğu,  törətdiyi kimi həkim lik  sənəti 
də  müəyyən  m ə n a d a   sağlamlıqdır.  A m m a   bu  səbəblərlə y a n a şı  hər 
şey üçün birinci k im i hərəkət etdirən7 b ir səbəb də var.
Beşinci fosil
Bəziləri  a y rıc a   m övcuddur,  bəziləri  isə  yox;  ayrıca  m övcud 
olanlar  m ahiy y ətlərd ir,  ona  görə 
səbəbləri  də  eynidir,  çünki 
mahiyyətsiz x a ssə lə r və hərəkət yoxdur.  Bu [səbəblərə] ruh və bədən 
yaxud ağıl,  istək v ə bədən1 daxildir.
B undan 
b a ş q a   d a  səbəblər  gerçəklik  və  im kan 
kimi 
aralarındakı  u y ğ u n lu q   anlam ında  eyni  olur.  A ncaq  o n la r  d a 2 
m üxtəlif  şeylərdə 
m üxtəlifdir 
və  m iixtəlif  anlam a  m alikdir. 
D oğrudan  da,  b i r   sıra  hallarda  eyni  b ir  şey  gah  gerçəklik,  gah
249

im kan  olur,  məsələn,  şərab  yaxud  bədən  və  ya  insan  (bu 
[fərqləndirmə]  də  həmçiııin  göstərilən  səbəblərin  [fərqləndirilməsi] 
ilə üst-üstə düşür, çünki gerçəklikdəki varlıq form adır (əgər o  ayrıca 
m övcud  olm ağa  qabildirsə)  va  m ateriya  və  form adan  ibarət 
olandır,  həmçinin də forrnadan  m əhrum  olmadır,  məsələn,  qaranlıq 
yaxud  xəstə;  im kanda  isə  m ateriya  mövcuddur,  çtinkpi  m ateriya 
form ası  vasitəsilə  də,  form adan  məhrum   olm a  vasitəsilə  də 
[müəyyənlik]  əldə  etməyə  qabildir);3  əgər  şeylərdə  m ateriya  eyni 
deyilsə,  onda  gerçəklikda  və  iınkanda  olan  şeylər kimi  onlar  başqa 
cür  fərqləndirilirlər,  həm  də  bu  şeylərdə  form a  [da]  eyni  deyil, 
müxtəlifdir;  məsələn,  insanın  səbəbi  təkcə  m ateriya  kimi  oddan  və 
to rp a q d a n  ibarət  olan -   elementlər  deyildir,  həm  də  yalmz  o na xas 
o lan  form adır,  həm   də  bəzi  fcaşqa  xarici  səbəblərdir  (deyək  ki, 
atadır),  onlardan  başqa Günəş  və onu n  dairəvi  yoludur,4 am m a bu 
sonuncudur  [insamn]  nə  materiyası,  nə  forması,  nə  də  form adan  
m əhrum luğu  deyildir  və  [insanla]  eyni  növdən  də  olm ayıb 
hərəkətverici [səbəblərdir].
O ndan  başq a  qeyd  etrnək  zəruridir  ki,  bəzi  səbəblər  üm umi 
kim i  təsir  edə  bilər,  bəziləri  isə  yox.  O nlardan  birincilər5  bütün 
şeylərin  başlanğıcıdırlar  -   b unlar  gerçəklikdə  birinci  kimi  mövcüd 
olan müəyyən şeylərdir, cligəri də im kanda mövcud olandır.  Ümumi 
səbəblər isə -  onların barəsində söz getm işdir -  m övcud deyil, çünki 
təkcənin  başlanğıcı  -   təkcədir;  doğrudur,  insanın  başlanğıcı 
ümumiyyətlə  -  insandır,  ancaq  heç  b ir insan  ümumiyyətlə  mövcud 
deyil,  Axill  üçün  başlanğıc  isə  Peleydir,  sənin  üçün  başlanğıc  isə  -  
sənin  atandır,  bax  bu  B-də  -   bax  bu  BA  üçündür,  B-də 
ümumiyyətlə BA üçün danışıqsız başlanğıcdır.
Sonra,  əgər  mahiyyətlərın  başlanğıcları  hər  şeyin  baş- 
lanğıclarıdırsa,  o n d a  yenə  də,  deyildiyi  kimi,  m üxtəlif  şeylərin 
m üxtəlif səbəbləri  və  elementləri  vardır:  onlar  ınüxtəlifdirlər  təkcə 
ona  görə  yox  ki,  eyn  bir  cinsə,  məsələn,  boyalara,  səslərə, 
mahiyyətlərə,  kəmiyyətə  (yalnız  uyğunluq  anlam ında)  məxsus 
deyillər,  həm  də  müxtəlifdirlər  o n a   görə  ki,  eyni  biı*  növə 
m əxsusdurlar -  növcə o anlam da m üxtəlif deyillər ki,  onlar təkcələr 
üçün  müxtəlifdirlər:  sənin  m ateriyan,  form anm   və  hərəkətverici6 
səbəbin  m ənim ki  ilə  üm umi  tərifə  görə  eyni  olsa  da  hər  halda 
müxtəlifdir.  M ahiyyətlərin,  əlaqələrin  və  keyfiyyətlərin  başlan- 
ğıclarm ın6  yaxud  elementləriniıı7  necə  olması,  onların  eyni  yaxud 
m üxtəlif  olması  məsələsinə  gəlincə,  aydındır  ki,  əgər  on lara8  ayrı-
250
ayrı  a n la m la r  versək,  o nda  o n la r  hər bir  [kateqoriya]  üçün  eynidir; 
əgər  b u   a n la m la r  fərqləndirilərsə,  onda  onlar  a rtıq   eyni  yox,  fərqli 
o lac a q la r  yalnız  müəyyən  b ir  an lam d a  onlar  h ə r  şey  üçün  eyni 
o lacaq lar.  Y əni onlar uyğ unluq an.La.mmda eynidirlər -  yəni o nlann 
ham ısı 
m ateriyadır,  fo rm a d ır, 
form adan  m əh ru m lu q d u r  və 
hərəkətvericidir;  onlar həm   də  o   anlam da  eynidir ki,  m ahiyyətlərin 
səbəbləri  müəyyən  qədər  h ə r  şeyiıı  səbəbləridir,  o n a   görə  ki,  əgər 
o n la r  m əhv  olarlarsa,  h ər  şey  m əhv  olar.  O n d a n   başqa  da, 
gerçəkləşm ə  halm da  olan  birinci  [başlanğıc]9  [hər  şeyin  səbəbidir]. 
B aşq a  an la m d a   isə  birinci,  ilk  səbəblər  m üxtəlifdir,  yəni  nə  cinslər 
kim i,  nə  fərqli  anlam lar  d a şıy a n lar  kimi  təsir  etm əyən  bütün 
əksliklər10  fərqlidirlər,  [m üxtəlif  şejdərin]  m ateriyası  d a   həmçinin 
m üxtəlifdir.  Beləliklə,  deyilmiş o ld u  ki, hisslərlə q a v ra n ıla n  şeylərin 
b a şla n ğ ıc la n   eləcə  də  hansı  an lam d a  on lar  eynidir,  h an sı  anlam da 
fərq lidirlər.
Altmcı fəsil
M ah iyy ətlər,  göstərildiyi  kimi.  üç  növ, yəni o n la rd a n  ikisi təbii 
m ah iy y ətlər, biri isə -  hərəkətsiz m ahiyyət olduğ u ndan,  bu sonuncu 
h a q q ın d a   demək  lazımdır  ki,  əbəıdi  hərəkətsiz  m ahiyyətin  olması 
z ə ru rə td ir.  D oğrudan  da,  varlıqlar  arasm da  m ahiyyətlər  birinci, 
ilk in d irlər,  əgər  onlar  keçici,  müvəqqətidirlərsə,  o n d a   bütün 
v arlıqJar keçicidir.  A m m a   m üm kün  deyil ki,  hərəkət  yaranıb  məhv 
olsun  (çünki  o  daim   m övcuddur),  eləcə  də  zam an  y a ra n a   və  məhv 
ola  bilm əz:  axı zam an olm asa «öncə» və «sonra» d a  olm az.  Deməli, 
z a m a n   kim i  hərəkət  də  fasiləsizdir:  axı  zam an  -   ya  hərəkətin  özü, 
ya  d a   o n u n 1  xassəsidir.  M ə k an c a   hərəkətdən  b a ş q a   isə  fasiləsiz 
h ərək ət  yoxdur,  m əkanca  hərəkətdən  isə  dairəvi  hərəkətin 
fasiləsizliyi irəli gəlir.
A m m a   əgər  hərəkətə  gətirm əyə  və  y aratm ağ a  qabil  nəsə 
olsaydı,  o   gerçəklikdə  heç  b ir  fəaliyyət  göstərməzdi,  o nda  hərəkət 
də  olm azdı:  qabiliyyətə  m alik   olan  ortu  göstərm əyə  bilər  axı. 
D em əli,  h ə tta   biz  eydoslan  q ə b u l  edənlərin  etdiyi  k im i  əgər  daimi, 
əbədi  m ahiyyətləri  fərz  etsək   belə,  əgər  b u   m ahiyyətlərdə 
dəyişkənlik  yaratm ağa  qabil  b ir  başlanğıc  olm azsa  b u n u n   heç  bir 
faydası  olmaz;  hətta  o  da  (eydoslarla  yaııaşı  b a şq a   m ahiyyəti  fərz 
etm ək  kim i) yetərsizdir.  O  m ahiy yət fəal olsa belə,  əgər bu fəallığm 
m ahiyyəti  yalnız im kandan  ib a rə t  olacaqsa,  o  d a  yetərsizdir,  çünki
251

bu  halda  əbədi  hərəkət  olm ayacaq,  çünki  im kanda  olan  varlıq 
[gerçəklikdə]  olmaya  da  biləı.  O d u r  ki,  mahiyyəti  -   fəaliyyətdən 
ibarət  olan  başlanğıc  olmalıdır.  O n dan   başqa  da,  belə  m ahiyyətlər 
m ateriyasız olmalıdır:  axı əgər əbədi  olan bir şey varsa,  onlar əbədi 
olm alıdırlar;  deməli,  onlar fəaliyyətdə olmalıdırlar.
L akin  b u rad a  çətinlik  yaranır:  hesab  edirlər  ki,  fəaliyyət 
göstərən  h ə r  şey  onu  göstərməyə  qabildir,  ancaq  fəaliyyət 
göstərməyə  qab il  olanlarm   heç  də  hamısı  onu  göstərmir;  od u r  ki, 
qabiliyyət  birincidir.  A m m a  belədirsə,  onda  mövcud  olan  heç  bir 
şey  [zərurətlə]  olmayacaq,  çiinki  hər  bir  varlıq  mövcud  olm ağa 
qabil ola bilər,  ancaq hələ rnövcud deyil.
A m m a,  əgər ilahi  olan  h aq q ın d a  fıkir yürüdənlərin baxışlarm ı 
məsələn,  hər  şeyin  Gecədətı2  doğulduğunu  yaxud  təbiət  haqqın d a 
düşünənlərin3  «bütün  şeylər  birlikdədir»  fikirlərini  izləsək,  onda 
yenə  də  belə  uyğunsuzluq  alınacaq.  D oğrudan  da  əgər  gerçəklikdə 
təsir  edən  heç  bir  səbəb  yoxdursa,  onda  hər  hansı  bir  şey  necə 
hərəkətə gələ bilər? Axı m ateriya özü-özünü hərəkətə gətirməyəcək, 
onu  hərəkətə  gətirən,  masələn,  xarratlıq  sənətidir,  torpağı  hərəkətə 
gətirən toxum  və kişilərdir.
O d u r ki,  bəziləri məsələn,  Levkipp  və P laton4 əbədi fəaliyyətin 
olduğunu  güm an  edirlər:  o n lar  deyirlər  ki, 
hərəkət  daim  
m övcuddur.  L akin  niyə  hərəkət  daim idir  və  o  nədən  ibarətdir?  Bu 
haqda  o n lar danışm ır və  onurı  başqa cür yox,  bu cür başverdiyinin 
səbəbini  göstərmirlər.  Axı  heç  nə  necə  gəldi  hərəkət  etm ir,  onun 
üçün  h ər zam an   hansısa  bir əsas  olm alıdır,  hərəkət  edən  bir  şey  nə 
üçün  bax  b u   təbii  yolla,  həm   də  zorakı  yolla  yaxud  ağlın  və  ya 
başqa  b ir  am ilin  təsiri  ilə  hərəkət  edir  (sonra  -   hansı  hərəkət 
birincidir?  Axı  bunun  [izahı]  olduqca  önəmlidir.  P laton  hərəkətin 
başlanğıcına  istinad  edə  bilmir,  halbuki  o  bəzən  özü-özünü  hərəkət 
etdirən  varlığı  ehtimal  edir,  çiinki  o n u n   təsdiq  etdiyinə  görə  ruh 
(könül)  [hərəkətdən]  sonradır  və  K a in a tla 5  birlikdə  [başlanır]. 
Q abiliyyətin  fəaliyyətin birinci  olması  haqqm da  rəyə gəlincə isə,  bu 
müəyyən  b ir  anlam da  doğrudur,  başqa  anlam da  isə  doğru  deyil 
(bunun  necə  başa  düşüldüyünü-  biz  artıq  söyləmişik6);  fəaliyyətin 
birinci  olduğ u nu  isə A naksaqor (çünki  ağıl  fəaliyyətdir)  və  dostluq 
və  düşm ənlikdən  danışan  Ernpedokl,  həmçinin  Levkipp  kimi 
hərəkətin  əbədi  olduğunu  tosciq  edənlər  qəbul  edirlər.  O dur  ki, 
X aos  və  G ecə  sonsuz  mövcucl  olm am ışlar,  əgər  yalnız  fəaliyyət 
qabiliyyətdən öncədirsə,  o zam an X aos və Gecə ya növbələşərək, ya
252
başqa  bir yolla  daim   eyni  bir şey kimi  mö vcud  olmuşlar.  Əgər eyni 
bir  şey  daim  növbələşirsə,  onda  daiım  eyni  cür7  fəaliyyət  göstərən 
olaraq qalmalıdır.  A m m a  əgər yaraııma və m əhv olm a zərurətdirsə, 
onda  daim fərqli8  fəaliyyətdə  olan  başqa  nəsə  olmalıdrr.  Dem əli,  o 
nə cürsə, öz-özünə9 fəaliyyət göstərməlidir,  b aşq asın a m ünasibətdə10 
isə  -   başqa  cür,  dem əli,  ya  hansısa  bir  üçüncüyə  m ünasibətdə,  ya 
birinci  kimi  göstərilənə  münasib>ətdə  fəaliyyət  göstərməlidir. 
Əlbəttə,  öz sırasm da  h ə m  özü üçün həm  üçüncü11  üçün səbəb o la n a  
münasibətdə  fəaliyyət  göstərməsi.  zərurətdir.  O dur  ki,  birinci 
üstündür:  axı  o  daim i  bircürlüyün12  səbəbidir,  müxtəlifliyin  səbəbi 
isə  -   başqadır13 d a im   müxtəlifliyin  səbəbi  isə,  aydm dır  ki,  o n ların  
hər ikisindədir.14 H ərək ətlərlə bağlı  məsələ b a x  b u  cürdür.  O na görə 
də başqa başlanğıclar a x ta rm a ğ a  daha nə lüzum  var?
Yeddinci fəsil
Məsələ  yalmz  b u   cür  ola  bildiyindən  (əks  halda  hər  şey 
Gecədən,  X aosdan  y a x u d   bütün  şeylərin  qarışığından,  ya  qeyri- 
varlıqdan  əmələ  gəlm əli  olardı),  çətinliyi  a ra d a n   qalxmış  saym aq 
olar.  Yəni:  əbədi  h ərək ətd ə  olaıı  bir  varlıq  m övcuddur  ki,  o 
durm adan,  aram sız  h ə rə k ə t  edir  və  bu  h ərəkət  dairəvi  hərəkətdir; 
bu  isə  təkcə  düşüncə  əsasm da  yox,  işin  özündən  də  aydm  olur, 
çünki  birinci  göyü1  əbədi  saymaq  olar.  D em əli,  onu  hərəkətə 
gətirən  də  vardır.  A m m a   hərəkət  edən  və  hərəkət  etdirən  o rta , 
aralıq  durum da  o ld u ğ u n d a n   hərəkətə  gstirilm əyən,  hərəkətsiz  b ir 
hərəkətetdirici  də  v a rd ır;  o  əbədidir,  h ə m   m ahiyyətdir  həm  
fəaliyyət2.  İstəyin  p re d m e ti  və  fıkrin.  p red m eti  isə  belə  hərəkət 
etdirir;  onlar  hərək ətə  gətirilməyərək  h ərək ət  etdirir.  İstəyin  və 
fıkrin ali predm etləri isə bir birinin eynidir, çünki istəyin predm eti -  
gözəl  görünəndir,  ira d ə n in   ali  predmeti  i:;ə  -   gerçək  gözəl  olandır. 
Axı,  biz  nəyi  isə  o n a   görə  istəmirik  ki,  biz  o n u   istədiyimizə  görə 
bizə gözəl  görünür, o n a  görə istəyirik ki,  c  bizə yaxşı görünür, çünki 
başlanğıc  -   fıkirdir.  A ğıl  fıkrin  predm eti  ilə  hərəkətə  gətirilir, 
[varlığın]  iki  sırasından  biri  isə  özlüyündə  fik rin   predm etidir;  və  bu 
sırada  birinci  olan  -   m ahiyyətdir,  m ahiyyətlərdən  isə  -   sadə  və 
fəaliyyət3 göstərən  m ah iy y ət  birincidir (tək  və  sadə isə eyni deyillər: 
tək  ölçünü,  sadə isə -  p red m etin  xassəsini4  göstərir).  Am m a gözəllik 
və özün üçün yaxşı o la n  d a  bu  sıraya m əxsusdur:  birinci olan isə h ə r 
z am an  ən yaxşı və y a o n a 5 uyğun olandır.
253

M əqsədli  səbəbin 
hərəkətsizlər  arasm da  olması  isə 
-  
fərqləndirm ədən  görünür:  m əqsəd  kimin  üçünsə  və  nədənsə  ibarət 
o lu r  və  bu  halda  o  [hərəkətsizlər  arasında]  olur,  birinci  halda  isə 
o lm u r.  Məsələn,  m əqsədli  səbəb  sevginin  predm etini  [aşiq  olan] 
kim i  hərəkət  etdirir  və  o n u n   hərəkətə  gətirdiyi  isə  qalanlarm ı  d a 
h ərəkət  etdirir.  Əgər 
nəsə  hərəkətə 
gətirilirsə, 
onda  o n a  
m ünasibətdə  dəyişkənlikdə  m ümkündür;  odur  ki,  əgər  bir  şeyin 
fəaliyyəti  məkanca  ilkin  hərəkətdirsə6,  onda  bir  halda  ki,  burada 
h ərəkət  var,  deməli,  hər  h a ld a   dəyişiklik  -   m ahiyyətdə  olmasa  d a 
m ək an ca  dəyişiklik  də  m üm kündür;  am m a  gerçəklikdə  özü 
hərəkətsiz  olub  hərəkətverici  bir  mahiyyət  də  varsa,  onda  on a 
m ünasibətdə heç bir dəyişiklik m üm kün deyil.  Çünki dəyişikliklərin 
birinci  növü  -  yerdəyişmədir,  yerdəyişmənin  birinci  növü  isə  -  
dairəvi  hərəkətdir.  D airəv i  hərəkət  isə  [birinci]  hərəkətverici  ilə 
y arad ıh r.  Deməli,  [birici]  hərəlcətverici  zəruri  varlıqdır;  və  o  zəruri 
varlıq   olduğundan  lazımi  q a y d a d a   m övcuddur  və  bu  anlam da  o 
başlanğıcdır.  (Zərurətin  isə  biı  ııeçə  anlam ı  vardır.  Birincisi,  zəruri 
o la n   öz  canatım ının  əksinə  olaraq,  məcburiyyət  üzündən  zəruridir; 
ikincisi,  o  şey  zəruridir  ki.  onsuz  xoşbəxtlik  yoxdur;  üçüncüsü, 
zəru ri o d u r ki,  başqa cür  m övcud ola bilmir,  ancaq bir cür  (haplos) 
m övcud olur).
M əsələn,  belə başlanğıcdan  göy və [bütün] təbiət asılıdır.  O nun 
h ə y a tı da bizim qısa həyatırm z kimi ən  gözəl  həyatdır.  Bu halında o 
d aim id ir  (bizdə  isə  bu   m ürnkün  deyil),  çünki  onun  fəaliyyəti  də 
zöv qd ür  (ona  görə  də  güm rahlıq,  qavrayış,  təfəkkür  -   hər  şeydən 
x o şd u r  və  ümidlər,  x atirələr  də  onların  vasitəsilə  olur).  Am m a 
təfək k ü r özü  özündə necədirsə  ona,  ali  təfəkkür  də -  alisinə  yönəlir. 
A ğıl  isə  predm etlə  əlaq əd ə  olan  fıkirlər  vasitəsilə  özü  özünü 
düşünür:  o  fıkirlə əlaqədə  o lara q   və  onu  düşünərək  fikrin  predmeti 
o lu r,  belə  ki,  ağıl  və  o n u n   predmeti  -   eynidir.  Çünki  fikrin 
predm etini  və mahiyyəti  özünə qəbul  etməyə qabil  olan ağddır;  ağıl 
d a  fik rin 7  predm etinə  m alik   oldu q da  fəal'olur;  çünki  ağılda  ilahi 
o lan   m alik  olmağa  qabil  olm aq d an   çox  m alik  olm aqdır  və  əqli 
nəticə  -  ən  xoş  və  ən  yaxşıdır.  Ə gər  o  tanrıya  hər  zam an,  bizə  isə 
bəzən  yaxşıdırsa,  bu  h ev rətə  layiqdir;  əgər  əladırsa,  onda  daha 
b öyük  heyrətə  layiqdir.  A ğıl  bax  bu  cür  olur.  H əqiqətən  onun 
h ə y a tı  da  vardır,  çünki  ağlın  fəaliyyəti  -   həyatdır,  ta n n   isə 
fəaliyyətdir;  onun fəaliyyəti  də özlüyündə  necə varsa  ən  yaxşı  əbədi 
h əy atd ır.  O na  görə  də  biz  deyirik  ki,  tanrı  əbədi  və  ən  yaxşı  canlı
254
v a rlıq d ır,  çünki  onun  h ə y a tı  vardıır  və  fasiləsiz  və  əbədi  varlıq  elə 
ta n rıd ır.
Pifaqorçular və S p ev sip p  kimi  ən  gözəl  və yaxşxnm  başlanğıca 
m əx su s  olmadığı  fıkrini  bitkilərin  və  Itıeyvanlarm  başlanğıcları 
səb əb lər olsa da,  yenə  a n c a q   bu  başlanğ ıdarla  y a ra d ıla n lan n   gözəl 
və  m ükəm məl  olduğu  m ü d d əası  ilə  əsaslandıranların  rəyi  düzgün 
deyil.  Ona  görə  düzgün  deyil  ki,  toxurn  o n d a n 8  öncə  və  bitkin 
o la n d a n   törənir və  birinci  o la n   toxuım yox,  b itk in   olandır;  məsələn 
d em ək   olar  ki,  insan  to x u m d a n   öncədir  -   b u   to x u m d a n   yaranm ış 
deyil, ailədən yaranm ışdır.
Beləliklə,  deyilənlərdən  aydm   olur  ki,  əbədi,  hərəkətsiz  və 
hisslərlə  qavram lan  predm etlərdərı  ay n  m ahiyyət  vardır;  həmçinin 
göstərildi  ki,  bu  m ah iy y ət  hansısa  bir  kəm iyyəti  ola  bilməz,  o 
hisslərdən  m əhrum   və  bölünm əzdir  (çünki  o  qeyri-m əhdud  zam an 
içində  hərəkət  etdirir,  h a lb u k i,  m əhdud  olan  heç  nə  hüdudsuz 
qabiliyyətə  m alik  deyil;  h ə r  bir  kəmiyyət  isə  y a  hüdudsuz,  ya 
m əh du d  olduğundan  b u   m ahiyyət  göstərilən  səbəbdən  m əhdud 
kəmiyyətə malik  ola  bilm əz,  qeyri-rnəhdud  kəm iyyətə  isə  ona  görə 
m alik  ola  bilməz  ki,  üm um iyyətlə  heç  bir  qeyri-m əhdud  kəmiyyət 
yoxdur9); digər tərəfdəən  göstərildi  ki,  bu m ahiyyət heç nəyə məruz 
q alm ır  və  dəyişilməzdir,  çü n k i  bütün  başqa  h ərəkətlər  -   m əkanca 
hərəkətə10 m ünasibətdə  s o n r a   baş verir.  Bütün  b u n la r məsələnin  nə 
üçün bu cür olduğunu ay d ın la şd ın i’.
Səkkizinci fəsil
Belə mahiyyət  b ird irm i yoxsa çoxdurm u və neçədir -  bu sualın 
üstündən 
sükutla 
k e ç m ə k  
olmaz, 
bu 
h a q d a  
başqalarım n 
söylədiklərinə  gəlincə,  y a d a   salm aq  lazımdır  ki,  belə  mahiyyətlərin 
sayı  haqqında  onlar  a y d ın   heç  nə  dem əm işlər.  Axı  ideyalar 
h a q q ın d a  təlim  b u  m əsələni  xüsusi  olaraq  araşdxrm am ışdır -  ideya 
tərəfdarlarx ideyalarx ə d ə d lə r adlandırxrlar, a n c aq   ədədlər  haqqxnda 
o n la r  bəzən  deyirlər  ki,  g u y a   ədədlər  o n 1  ədədilə  m əhdudlaşırlar. 
A n c a q   niyə  ədədlərin  kəm iyyəti  belədir,  b u nun   üçün  o n lar  heç  bir 
cid d i  dəlillər  gətirm irlər.  Biz  isə  öziimüzün  ilk in   şərtlərimiz  və 
fərqləndirm ələrim izdən  çıxış  edərak  bu  barədə  dam şm alıyıq.  Yəni 
dem əliyik   ki,  şeylərdəki  başlanğıc  və  birinci  n ə  öz-özünə,  nə 
təsadüfx olaraq hərəkət  etm irlər,  am m a özləri  b irinci -  əbədi və tək
-  
h ərək ət  törədirlər. 
H ərək ət  edən  isə  n ə  iləsə  hərəkətə 
gətirildiyindən,  ilk hərəkətverici isə  özlüyündə hərəkətsiz  olub,  həm
255

də  əbədi  hərəkət  əbədi  olanla  yaradıldığm dan  və  bir  hərəkət  -   bir 
hərəkət  verici  ilə  yaradıklığm dan  və  hərəkəti,  hesab  etdiymiz  kimi, 
birinci və  hərəkətsiz m ahiyyətlə yaradılan  bütöv dünyanm  m əkanca 
sadə  h ərək əti  ilə  yanaşı  m ək an ca  başqa  hərəkətləri  -   planetlərin 
əbədi  hərəkətlərini  də  görə  bildiyim izdən  (çünki  dairəvi  hərəkət 
edən  cisim   əbədidir və sükuııət  tanım ır; b u   təbiət haqq m d a2 əsərdə 
göstərilir),  bu  hərəkətləriıı h ər birin in  özlüyündə həıəkətsiz və əbədi 
m ahiyyətlə  yaradılması  zəruridir.  Çünki  bir  m ahiyyət  olm aqla  göy 
cisimlərin  təbiəti əbədidir  və  o n la rı hərəkətə gətirən əbədi olmalı  və 
hərəkətə  gətirdiyi varlıqdan  öncə olm alıdır,  m ahiyyətdən  öncə  olan 
isə  m ahiyyət  olmalıdır.  Beləliklə,  aydındır  ki,  [ulduzların  hərəkət- 
lərinin sayı n ə qədərdirsə] m ahiyyətlər də o qədər olm alıdır və onlar 
təbiətcə  əbədi,  özlüyünclə  hərəkətsizdir  və  (yuxarıda  göstərilən 
səbəbdən) kəmiyyəti yoxdur.
D em əli,  aydındır  ki,  [hərəkət  etdirici]  -   mahiyyətlərdir, 
on lard an   biri  birinci,  digəri  -   ulduzların  hərəkət  nizam ı  kimi  -  
ikincidir.  B u  hərəkətlərin  kəm iyyətinə gəlincə,  onun  fəlsəfəyə  daha 
yaxın  o la n   riyaziyyat  elmi  -   göy  cisimləri  haqq ınd a  təlim  əsasında 
tədqiq  etm ək   zəruridir,  çünki  o   doğrudur,  hissi  qavranılan,  amma 
əbədi  m ahiyyəti  tədqiq  edir,  halb u k i,  başqa  riyazi  elmlər,  məsələn 
hesab  və  həndəsə  heç  bir  m ahiyyəti  tədqiq  etm ir.  H ər  bir  aparıcı 
göy cism inin  bir neçə hərəkətdə  olduğu -  onunla az d a  olsa məşğul 
olan  h ər  kəsə  aydındır  (axı  hər  b ir  planetin  hərəkəti  bir  neçədir); 
belə  hərəkətlərin  sayca  nə  q əd ər  olduğunu  anlam aq  üçün  biz  bəzi 
riyaziyyatçıların  m üddəalarm ı  gətirəcəyik  ki,  müəyyən  bir  kəmiy- 
yəti  fik rən   təsəvvür  etm ək  m ürokün  olsun:  lakin  bunu   bir  tərəfdən 
özümüz  təd q iq   etməliyik,  digər  tərəfdən  başqalarından  yararlan- 
malıyıq  və  əgər  bununla  m əşğul  olanlar  indi  deyilənlərə  zidd  olan 
bir  fıkir  söyləsələr,  onda  o n ların   hər  ikisinə  lazımi  diqqət  yetir- 
məliyik,  a n c a q  daha əsaslı3 o lan la  razılaşmalıyıq.
Beləliklə,  Evdoks  hesab  etrnişdir  ki,  G ünəşin və  Ayın  hərəkəti 
biri  - hərəkətsiz ulduzlar4  sft rası,  ikincisi -  zodiak  bürcləri  arasında 
baş  verən  dairə  üzrə  hərəkət,  üçüncüsü  -   zodiakdan  (ulduz 
bürclərindən)  eninə  aralan an   -   dairə  üzrə  hərəkət  sferalarından 
ibarət  o la n   üç  sferanın  hər b irin d ə  baş  verir  (bu  zam an  zodiakdan 
eninə  d a h a   çox  Günəşin  h ərək ət  etdiyi  dairədən  d a h a   çox  Aym 
hərəkət  etdiyi  dairə  aralanır).  Evdoksa  görə  planetlərin  hərəkəti 
dörd sferan m  hər birində baş verir:  bu sferalardan birinci və ikincisi 
yuxarıda  göstərilənlərdir  (axı  hərəkətsiz  ulduzlar  sferası  bütün
256
[başqa]5  sferaları  özü  ilə  aparan  və  aşağıd a  yerləşib  zodiak  bürcü 
arasında  baş  verən  d a irə   üzrə  hərəkəti  z o d ia k   bürcü  arasında  b a ş  
verən  olayların  ham ısı  üçün  ümumi  olan  sferadır);  üçüncü  sferad a 
qütbün  bütün  planetləri  zodiak  bürcüniin  a ra sın d an   keçən  d airədə 
yerləşir,  dördüncü  sferanın  hərəkəti  isə  üçüncü  sferanın  o r ta  
dairəsinə6  doğru  m eyllənm ış  dairə  üzrə  b a ş   verir;  üçüncü  sferanm  
qütbləri  də  başqa  planetlərin  hər  birində7  özününküdür,  A fro d itd ə  
və Hermesdə isə q ü tb lə r eynidir.
Kallipdə  sferaların   yerləşməsi  E v d o k su n 8  təsvirində  göstərilən 
kimidir,  K allip  Zevs  və  K ronos9  üçün  də  sferaların  sayını 
Evdoksun  sxem ində  verilən  qədər  göstərir,  ancaq  onun  fıkrincə 
əgər müşahidə  edilən  hadisələri  izah  etm ək  istəyirlərsə  o n d a  G ünəş 
və  Ay üçün  (hər  b irin ə)  iki  sfera,  qalan  p lan etlərin   hər  birinə  isə  -  
bir sfera da əlavə edilm əli idi.
Lakin,  əgər bu  sfe ra la r birlikdə m ü şahidə  olunan hadisəni iza h  
etməlidirsə,  o n d a   h ə r  planet  üçün  göyün  a şağ ıd a   yerləşmiş  birinci 
sferasını hər dəfə əvvəlki  halına  gətirən -  E v d o k su n   göstərdiyindən 
sayca  bir  əskik  -   b a şq a   sferaların  d a  olm ası  zəruıidir,  çünki 
sferaların  bütün  m əcm usu  yalnız  bu  cür  p lan e tlə ıi  hərəkətə  gətirə 
bilər.  Amma  d ax ilin d ə  planetlərin  fırla n d ığ ı  [əsas]10  sfe ra la n n  
bəziləri"  səkkiz,  b a ş q a la rı12  --  iyirmi  beş  o ld u ğ u n d an   və  o n la rd a n  
yalnız  ham ısm dan  aşağ ıda  yerləşən  və  p lan etin   hərəkət  etdiyi 
sferanın  geriyə  fırlan m ası  tələb  olu n m ad ığ ın d an ,  onda  birinci  iki 
planetin  sferalarını  geriyə  döndərən  sfe ra la r  altı,  sonrakı  d ö rd  
sferanı  geriyə  d ö n d ə rə n   sferalar  isə  -   on  a ltı  olacaq;  beləliklə  d ə 
bütün  sferaların  -   h əm   planetləri  a p a ra n la r,  həm   də  o n la n   geriyə 
döndərənlərin -  sayı əlli  beşdir.  A ncaq  əgər  A y  üçün və Günəş üçün 
bizim  göstərdiyimiz  sferalar  əlavə  edilm əzsə,  onda  əsas  sferaların 
üm um i sayı qırx y e d d i13  olacaq.
Beləliklə, 
q o y 
sferaların  sayı 
b u  
qədər  olsun, 
o n d a  
mahiyyət.Iərin  və  hərəkətsiz  başlanğıcların