İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ



Yüklə 3,47 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/36
tarix21.04.2017
ölçüsü3,47 Mb.
#15086
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36

 

 

 



 

 

БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ 



 

 

 



İLAHİYYAT 

FAKÜLTӘSİNİN 

ELMİ MӘCMUӘSİ

 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№ 25


İYUN (HAZİRAN) 2016 

 

 


Salman Süleymanov 

 



BAKI DÖVLӘT UNİVERSİTETİ 

İLAHİYYAT FAKÜLTӘSİNİN 

ELMİ MӘCMUӘSİ 

 

 



REDAKTOR / EDİTÖR 

Akademik V.M.Məmmədəliyev 

 

REDAKTOR MÜAVİNİ 

Yrd. Doç.Dr. Osman Aydınlı, 

Dosent M.M.Camalov 

 

 

 

 



REDAKSİYA HEYӘTİ (HAKEM KURULU) 

 

Akademik  Vasim  Məmmədəliyev  ●  Prof.  Dr.  Celal  Erbay  (Mərmərə  Universiteti)  ●  Prof.  Dr.  Bedrettin  Çetiner 

(Mərmərə Universiteti) ● Prof. Dr. Saffet Köse (Katib Çelebi Universiteti) ● Yrd. Doç.Dr. Osman Aydınlı ● Prof. 

Dr.  Zekeriya  Güler  (İstanbul  Universiteti)  ●  Prof.  Dr.  Abdullah  Kahraman  (Mərmərə  Universiteti)  ●  Prof.  Dr. 

Mustafa  Altundağ  (29  Mayıs  Universiteti)  ●  Prof.  Dr.  Ahmet  Bostancı  (Sakarya  Universiteti)  ●  Doç.  Dr.  Hayati 

Yılmaz (Sakarya Universiteti) ● Doç. Dr. Nəbi Mehdiyev (Trakya Universiteti) ● Doç. Dr. Ahmet Niyazov (KTÜ 

Universiteti)  ●  Doç.  Dr.  Qiyas  Şükürov  (Bozok  Universiteti)  ●  Doç.  Dr.  Bəhram  Həsənov  (Bülent  Ecevit 

Universiteti)  ●  Y.r.d.  Doç.  Dr.  Mehdin  Çiftçi  (Dumlupınar  Universiteti)  ●  Dr.  Anar  Qafarov  (Bülent  Ecevit 

Universiteti) ● Dos. Çimnaz Mirzəzadə ● Dos. Mübariz Camalov ● i.f.d. Namiq Abuzərov ● i.f.d. Qoşqar Səlimli ● 

i.f.d.  Adilə  Tahirova  ●  i.f.d.  Mehriban  Qasımova●  i.f.d.  Aqil  Şirinov  ●  Dos.  Nigar  İsmayılzadə  ●  i.f.d.  Elnurə 

Әzizova ● i.f.d. Ülkər Abuzərova ● f.f.d. Mirniyaz Mürsəlov 

 

MӘCMUӘ İLӘ ӘLAQӘ (HABERLEŞME) 

 

Әhməd Cəmil 41 A/Yasamal/Baku 



bduilahiyyat@yahoo.com 

Tel: 510 65 45, Faks: 510 39 62 



 

ISSN 2225-5567 

 

Tiraj: 1000 



 

Məcmuəmiz beynəlxalq hakəmli bir məcmuədir.  

AAK tərəfindən təsdiq olunmuşdur. İldə iki dəfə nəşr olunur.  

Nəşr olunan məqalələrin elmi məsuliyyəti müəlliflərə aiddir.  

 

№ 25



İYUN (HAZİRAN) 2016 BAKI 

 


 



 



 

ИЧИНДЯКИЛЯР 

 

 

BİRLİKTE YAŞAMA TECRÜBESİ 

-İSLAM DÖNEMİ TULEYTULA (TOLEDO) ÖRNEĞİ- 

Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI................................................ 7 

 

MÖVLANA CӘLALӘDDİN RUMİNİN QADIN MÜRİDLӘRİ 

Q.T.Məmmədəliyeva ................................................................................................. 31 

 

KÂTİP ÇELEBİ’NİN KAYITLARINDA OSMANLI-ENDÜLÜS 

MÜNASEBETLERİNİN ERKEN SAFHASI 

Qiyas ŞÜKÜROV ..................................................................................................... 39 

 

İSLAMDA VӘSİYYӘT VӘ ONUN MAHİYYӘTİ 

i.f.d. dosent Səbinə Həmid qızı Mirzəyeva ............................................................... 51 

 

KӘLAMDA MӘZMUN VӘ METOD BAXIMINDAN YENİLӘNMӘ 



HӘRӘKATI (YENİ ELMİ-KӘLAM DÖVRÜ) 

i.f.d. dosent əvəzi Adilə Tahirova ............................................................................. 63 

 

AZӘRBAYCANDA DİNİ ETİQAD AZADLIĞI:  



QANUNVERİCİLİYİN SOSİAL-FӘLSӘFİ MAHİYYӘTİ 

Sakit Yəhya oğlu Hüseynov ..................................................................................... 75 

 

AİLӘ TӘRBİYӘSİNӘ YENİ BAXŞ 

Dosent Səfurə Bayram qızı Allahverdiyeva, Vəfa Məsim qızı Çıraqova ................ 87 

 

MÜTӘNӘBBİNİN ŞEİRLӘRİNDӘ QURAN, 

HӘDİS VӘ ÜRFAN MӘSӘLӘLӘRİ 

Əhməd Qənnad oğlu Şabani Minaabad .................................................................. 93 

 

XX ӘSR MÜSӘLMAN ŞӘRQİNDӘ SEKULYARLAŞMA PROSESİNİN 

TӘNӘZZÜL DİNAMİKASI VӘ SEKULYARİZMӘ MÜNASİBӘT 

f.ü.f.d. Radif Heybət oğlu Mustafayev ................................................................... 107 

 



AZӘRBAYCANDA DİN-DÖVLӘT MÜNASİBӘTLӘRİ VӘ  



TOLERANTLIQ 

Gündüz Süleymanov .............................................................................................. 121 

 

AZӘRBAYCAN VӘ ӘRӘB DİLLӘRİNDӘ MÜRӘKKӘB SİFӘT 



Qurbanəli Süleymanov ........................................................................................... 131 

 

DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE NARKOTİK/MADDE VE  

MADDE KULLANIM PROBLEMİ 

Adil Yılmayan ......................................................................................................... 137 

 

AZӘRBAYCANIN TӘHSİL SİSTEMİNDӘ DİNİN TӘDRİSİ 

VӘ BU SAHӘDӘ TÜRKİYӘ TӘCRÜBӘSİ 

Elçin Həsənli .......................................................................................................... 155 

 

SPİNOZANIN FӘLSӘFİ SİSTEMİNDӘ “CONATUS” PROBLEMİ 

Zaur Firidun oğlu Rəşidov .................................................................................... 169 

 

МЦАСИР АЗЯРБАЙЪАН ЪЯМИЙЙЯТИ: СИЙАСИ SOSИALLAШMA VӘ 

SИYASИ ИШTИRAKЧЫLЫQ MЦSTӘVИSИNDЯ YENИ DЯYИШИKLИKLЯR 

SOSИOLOJИ TӘHLИL ИШЫЬЫNDA 

Ü

zeyir 

Şə

fiyev  ................................................................................................ 187 

 

YUSİF BALASAQUNLUNUN “QUTADQU BİLİK” ӘSӘRİNDӘ 

SUFİ-MİSTİK HӘYAT TӘRZİNİN TӘRӘNNÜMÜ 

Kəmalə Həsən qızı Pənahova ................................................................................. 209 

 

HİLMİ ZİYA ÜLKӘNİN YARADICILIĞINDA FİQH MӘSӘLӘLӘRİ  

Aytək Zakirqızı (Məmmədova) ............................................................................... 219 

 

KUR’AN-I KERİM’İN TERCÜMESİ MESELESİ VE MEAL TARİHİ 

Röya ALİYEVA ...................................................................................................... 231 

 

İSLAM MÜTӘFӘKKİRLӘRİNİN ӘSӘRLӘRİNDӘ ZEHNİN VARLIĞI 

Əntiqə Paşayeva ..................................................................................................... 247 

 



EBU BEKR İBNU`L-ENBARÎ`NİN HAYATI VE İLMÎ ŞAHSİYETİ 



Kamran Abdullayev ................................................................................................ 259 

 

QӘDİM TÜRKLӘRDӘ TӘK TANRIÇILIQ İNANCI 

Elvin Əliyar oğlu Babayev ..................................................................................... 273 

 

MARAQLAR SOSİAL KONFLİKTLӘRİN YARANMASININ  

ӘSAS SӘBӘBİ KİMİ 

Vüsalə Gülmalıyeva ............................................................................................... 279 

 

OSMANLI DÖVRÜNDӘ VӘ MÜASİR FAİZSİZ BANKLARDA  

İSTİFADӘ OLUNAN İQTİSADİ PRİNSİPLӘR 

Sənan Əzimov ......................................................................................................... 289 

 

İRANDA “YENİ ŞEİR”İN FORMALAŞMASINDA  

NİMA YUŞİCİN ROLU 

C.N.MƏMMƏDZADƏ ........................................................................................... 303 

 

ŞEREF HAN-İ BİTLİSİ’NİN “ŞEREFNAME” ESERİNE 

TARİHSEL BAKIŞ 

Erhan Çağlayan ..................................................................................................... 319 

 

РОЛЬ РЕЛИГИИ В СИСТЕМЕ КУЛЬТУРЫ 

К.ф.н. Нармина Эльдар гызы Микаилова ......................................................... 331 

 

MÜLTİKULTURALİZM: DİNLӘRARASI MÜNASİBӘTLӘRİN 

PERSPEKTİVLӘRİ 

Şölət Əlövsət oğlu Zeynalov ................................................................................... 353 

 

CӘMİYYӘTDӘ İNFORMASİYANIN ROLUNUN  



ARAŞDIRILMASININ NӘZӘRİ-METODOLOJİ ASPEKTLӘRİ 

Müslüm Nəzərov .................................................................................................... 363 

 

 

 

 



EKSTREMAL ŞӘRAİTDӘ SOSİAL İŞİN XÜSUSİYYӘTLӘRİ  



VӘ MİLLİ TӘCRÜBӘ 

Rabil Zəkulla oğlu Mehtiyev .................................................................................. 373 

 

XX ӘSRİN ORTALARINDA İRANDA URBANİZASİYA PROSESİNİN 

NӘZӘRİ TӘHLİLİ  

Musa Bərati ............................................................................................................ 381 

 

HEYDӘR HÜSEYNOVUN AZӘRBAYCAN FӘLSӘFİ FİKİR TARİXİNDӘ 

YERİ VӘ ROLU 

Rəşad Əsgərov ........................................................................................................ 391 

 

ДОСТОЙНЫЙ ПОСЛЕДОВАТЕЛЬ ВОСТОКОВЕДЧЕСКИХ 

ИССЛЕДОВАНИЙ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ 

Академик Васим Мамедалиев ............................................................................ 401 

 


Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 

 



 

BİRLİKTE YAŞAMA TECRÜBESİ 

-İSLAM DÖNEMİ TULEYTULA (TOLEDO) ÖRNEĞİ- 

 

Sedanur ÇELENK 

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü  

Yüksek Lisans  

 

Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 

Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 

İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi 

 

 



 

Anahtar  Kelimeler:  Endülüs,  Tuleytula  (Toledo),  Convivencia  (birlikte 

yaşama), Müslümanlar, Yahudiler, Hıristiyanlar, Müvelled, Müstaʻrib. 

Keywords:  Andalusia,  Tulaytulah  (Toledo),  Convivencia  (coexistence), 

Muslims, Jewry, Christians, Muwallad, Mozarab. 

Ключевые  слова:  Андалузия,  Тулейтула  (Толедо),  конвивенция, 

Мусульмане, Евреи, Христиане, Мювеллед, Мюстариб. 

 

Öz:Tuleytula  (Toledo)  Müslümanlar  tarafından  93/712  yılında  fethedilmiş; 

fetihten  sonra  bölgeye  Müslüman  Araplar  ve  Berberîler  yerleşmiş,  Yahudi  halk 

şehirde  kalmaya  devam  etmiştir.  Tuleytula  nüfusunun  büyük  çoğunluğunu  ise 

Müvelled  ve  Müstaʻrib  olarak  adlandırılan  yerel  halk  oluşturmuştur.  Bu  makalede, 

İslamî  dönemde  Tuleytula  tarihi  (93-422/712-1031)  ve  Tuleytulalıların  dini  hayatı 

ile  farklı  ırk  ve  dine  mensup  olan  şehir  halkının  birlikte  yaşama  kültürü  ve  sosyal 

hayatı üzerinde durulmuştur. 



Abstract:Toledo was conquered by Muslims in 93/712. After the conquest, the 

region  was  settled  Arabs  and  Berbers.  Jewish  people  continued  to  live  in  the  city. 

The  majority  of  the  population  in  Toledo  consisted  of  local  people  who  called 

Muwallad  and  Mozarab.After  giving  information  about  the  history  of  Toledo  in 

Islamic  period  (93-422/712-1031)  and  the  religious  life  of  Toledo,  this  article 



Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 

focuses  on  the  town  people  who  have  different  race  and  religion,  social  life  and 



coexistence. 

Резюме: Тулейтула (Толедо) была завоевана мусульманами в 93/712 году; 

после завоевания в ней поселились мусульмане из Арабов и Берберов, а евреи 

продолжали  оставаться  в  городе.  Но  основная  часть  населения  состояла  из 

местного населения, которых называли Мювеллидами и Мюстарибами. В этой 

статье  изложена  широкая  информация  об  исламской  истории  Тулейтулы  (93-

422/712-1031),  о  религиозной,  социальной  и  культурной  жизни  городского 

населения принадлежавшей различным народам и религиям.  

 

Giriş 

Bu çalışmanın sınırları, Tuleytula (İslam öncesi Toledo) şehrinin Müslümanlar 

tarafından  fethedilişinden  (93/712)  Endülüs  Emevî  Devleti’nin  yıkılışına  kadar 

(422/1031)  geçen  süreyi  içermekte  olup  makalede,  şehrin  kısa  tarihiyle  birlikte, 

bölgede yaşayan dinler ve Tuleytula’ya ait çeşitli kültür ve halkların birlikte yaşam 

tecrübesi  ele  alınmıştır.  Makalede  şehrin  İslam  öncesi  tarihi  ve  haberleri  ele 

alınırken  İslam  hakimiyetinden  önceki  ismi  olan  "Toledo",  İslam  dönemi  tarih  ve 

konulardan  bahsedilirken  de  İslam  dönemi  ismi  olan  "Tuleytula"  ismi 

kaydedilmiştir.  

Toledo; İspanya’nın kadim yerleşim yerlerinden biri olup bir çok kavimden ve 

dinden  insana  ev  sahipliği  yapmıştır.  Toledo’nun  İslam  fethi  öncesindeki  tarihine 

bakıldığında bir şehir olarak kuruluşu hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Fakat 

şehrin, Herkül

1

 veya Epirus Kralı Pirus (M.Ö. 319-272) yahut Kral Rocas’ın iki oğlu 



tarafından kurulduğu söylenmektedir

2

. Toledo, M.Ö. 193 yılında Romalı bir general 



olan  Marcus  Fulvius  Nobilior  tarafından  ele  geçirilerek  Roma  kolonisi  haline 

getirilmiştir

3

.  Fakat  Romalılar'dan  önce  burada,  bir  İber  kavmi  sayılan 



Carpetanialılar'ın  yaşadığını  söylemekte  yarar  vardır.  M.S.  418  yılında  Vizigotlar 

tarafından ele geçirilen şehir, 567 yılına gelindiğindeVizigot Kralı Athanagild (554-

                                                 

1

 Hannah Lynch, Toledo, The Story of an Old Spanish Capital, London 1910, s. 8.   



2

 Lynch, s. 6-8. 

3

 Britannica, “Toledo”, İstanbul 1990, XI, 830. 


Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 

568)  tarafından  başkent  ilan  edilmiştir



4

.  Vizigotlar'ın  üssü  konumunda  olan  şehir, 

93/712’de fazla zorlanmadan Târık b. Ziyâd tarafından fethedilmiştir

5



Tuleytula’nın  Müslümanlar  tarafından  niçin  ve  nasıl  fethedildiğini  anlamanın 

yolu,  Müslümanları  İber  Yarımadası'na  (Endülüs'e)

6

  çeken  sebepleri  bilmekten 



geçmektedir.  Bunun  içindir  ki  öncelikle  Endülüs’ün  Müslümanlar  tarafından 

fethedilme  sebebi  ve  bu  fethi  kolaylaştıran  nedenleri  kısaca  izah  etmek  yerinde 

olacaktır. 

Endülüs’ün  Müslüman  yurdu  haline  gelmesine  zemin  hazırladığını 

düşündüğümüz  Mağrib

7

  fetihleriyle



8

  Emevî  Devleti  giderek  Kuzey  Afrika’yı 

yönetimi altına almış ve bunun sonucu olarak da Kuzey Afrika’daki doğal sınırına 

ulaşmıştır.  Dolayısıyla  yeni  fetih  dalgası  için  İber  Yarımadası  iyi  bir  seçim  gibi 

gözükmektedir. Zira bir zamanlar yarımadada hâkimiyet kuran Vandallar'ın buradan 

Kuzey  Afrika’ya  göç  ettikleri  ve  Romalılarla  mücadele  halinde  bulunan 

Kartacalılar'ın bir ayağının İspanya’da, bir ayağının da Kuzey Afrika’da bulunduğu 

dikkate alındığında, bu topraklarla İberya arasında bir bağ olduğu fark edilecektir. 

Vizigot  hâkimiyeti  altındaki  yarımadada  Yahudi  halk  ile  Aryüsçü  ve  Katolik 

mezhebine bağlı Hıristiyanlar bulunmaktaydı. Bu din ve mezhep farklılıklarının da 

etkisiyle  toplumsal  yapı  arasında  çeşitli  sınıflar  oluşmuş  ve  bu  durum  giderek 

sıkıntılı  bir  boyuta  ulaşmaya  başlamıştı.  Toplumsal  birliği  sağlamak  için  Aryüsçü 

Vizigot  idareciler  dinlerini  değiştirerek  V.  yüzyılın  ikinci  yarısında  yarımadada 

                                                 

4

 E. Levi Provençal, “Tulaytula”, EI



2

, Leiden Brill 2000, X, s. 604. 

5

  Abdülmelik  b.  Habîb,  Kitâbü’t-Târîh,  thk.  Jorge  Aguade,  Madrid  1991,  s.  141;  Yâkût el-



Hamevî,  Mu’cemü’l-Büldân,  Dâru’s-Sâdır,  Beyrût  1977,  IV,  39-40;  Mehmet  Özdemir, 

“Tuleytula”, DİA, İstanbul 2012, XXXXI, s. 364. 

6

 Bugün Toledo’nun da içinde bulunduğu İspanya’yı ve bununla birlikte Portekiz’i de içine 



alan  bölgeye  İber  Yarımadası  adı  verilir.  Bu  bölge  Müslümanlar  tarafından  Endülüs 

(Bilâdi’l-Endelüs)  olarak  adlandırılmıştır  (Bk.  Hüseyin  Nâzım  Paşa,  İspanya  ve  Portugal 



Tarihi,İstanbul  [t.y.],  s.  17;  Diccionario  General  Etimologico  de  la  Lengua  Española

“Andalucía”, 2. Basım, Madrid 1887, I, 314.)  

7

 Yâkût'ul Hamevî'nin verdiği bilgiye göre Mağrib, İfrikiye sınırlarındaki Milyâne şehrinden 



Atlas  Okyanusu'nun  hemen  yakınındaki  Sûs  Dağları’na  kadar  olan  kısımdır.  Ayrıca 

kuzeyinde bulunan Endülüs’ün de buraya dâhil edildiği söylenmektedir (Mu’cemü’l-Büldân

V, 61). 

8

 Bu fetihler için bkz. Belâzürî, Fütûhu’l-büldân, Leiden 1866 (Islamic Geography, Ed. Fuat 



Sezgin [Frankfurt 1992] içinde), s. 225-229. 

Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 

10 


baskın  olarak  kendini  hissettiren  Katolik  mezhebine  bağlanmış  olsalar  da 

yarımadada toplumsal birlik sağlanamamıştır

9



Dolayısıyla  Müslümanlar  bölgeye  gelmeden  hemen  önce  bölgede  bütünlük 



bozulmuş ve kargaşa hakimdi. Vizigot yönetiminden memnun olmayanlar arasında 

mevcut  kral  Rodrigo’nun  selefi  olan  Witiza’nın  çocukları  da  bulunmaktaydı.  Kral 

Witiza  (698-710)  karşıtları  bir  müddet  önce  başkent  Toledo’yu  kontrol  altına  alıp 

onu görevinden uzaklaştırmış, yerine Beatica (Bética) Dükü Rodrigo’yu

10

 (Roderic) 



getirmişti

11

.  Oysa  Witiza’nın  oğlu  Achila,  kralın  halefi  olarak  beklemekteydi.  Bu 



durumda  Achila  hem  krallıktan  olmuş  hem  de  başkent  Toledo’dan  Cıllikiye’ye 

(Galiçya) sürülmüştür

12

. Dolayısıyla onun Rodrigo’ya düşmanlık beslemesi normal 



karşılanmalıdır.  Rivayete  göre  Witiza’nın  çocukları,  Mağrib’te  bulunan  Sebte 

(Ceuta) şehrinin

13

 Bizans Valiliğini yürüten Kont Julianos’a mektup yazarak ondan 



yardım  istemiştir

14

.  Kral  Rodrigo’ya  hasımlık  besleyen  bir  diğer  isim  de  Kont 



Julianos  idi.  Çünkü  Rodrigo’nun,  Kont  Julianos’un  kızına  (Florinda)  âşık  olup 

tecavüz ettiği söylenmektedir

15

. Rivayete göre buna sinirlenen Kont Julianos, 90/709 



yılının  sonlarında  Emeviler'in  Kuzey  Afrika  valisi  Mûsâ  b.  Nusayr’e  (ö.  98/717) 

mektup  yazıp  kendisini  şehre  davet  etmiş  ve  Endülüs’ü  fethetmesi  için  onu  teşvik 

etmiştir

16

.  Mûsâ  b.  Nusayr,  Emevî  halifesi  Velid  b.  Abdülmelik’e  (ö.  96/715) 



Julianos’un  davetini  yazarak  Endülüs’ün  fethi  için  müsaade  istemiş,  bunun 

                                                 

9

  Philip  Khuri  Hitti,  İslam  Tarihi:  Siyasi  ve  Kültürel,  trc.  Salih  Tuğ,  İstanbul  2011,  s.  677; 



Özdemir, Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih, s. 39-43. 

10

  Rodrigo’nun  Vizigot  krallarının  soyundan  gelmediği  ve  hükümdarlığının  bir  yıl  sekiz  ay 



kadar  sürdüğü  söylenmektedir.  (bk.  Zikru  bilâdi’l-Endelüs  limüellifi  mechûl,  thk.  Luis 

Molina, Madrid 1983, I, 93.) Rodrigo, Vizigot Krallarından Egica’nın (687-702)kör ettirdiği 

Theodefred adlı kimsenin oğludur. (bk. Joseph F. O’Callaghan, A History of Medieval Spain

New York 1975, s. 52.) 

11

 Hüseyin Nâzım Paşa, İspanya ve Portugal Tarihi,[y.y. ] [t.y.],s. 23; O’Callaghan, s. 52. 



12

 S. Muhammed İmamüddin,Endülüs Siyasi Tarihi, (trc. Yusuf Yazar), Ankara 1990, s. 23-24. 

13

  Sebte  (Ceuta)  bugün  İspanya  sınırları  içerisinde  yer  almaktadır.  Fakat  bu  topraklar  İber 



Yarımadası'nda değil Kuzey Afrika’da bulunmaktadır.  

14

  Halid  es-Sufî,  “Müslümanların  Endülüs’ü  Fethi”,  Doğuştan  Günümüze  Büyük  İslam 



Tarihi, İstanbul 1987, IV, 29-30. 

15

  İbnü’l-Esîr,el-Kâmil  fi’t-târîh,  I-IX,  thk.  Halil  Me’mûn  Şîhâ,  Beyrut  2002,  IV,  212;  İbn 



İzârî,  El-Beyânü’l-mugrib  fî  ahbâri’l-Endelüs  ve’l-Magrib,  thk.  Georges  Colin,  E.  Lévi-

Provençal, Beyrut 1980, II, 7; İmamüddin, Siyasi Tarih, s. 25. 

16

 İbnü’l-Esîr, IV, 212. 



Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 

11 


neticesinde Ramazan 91/Temmuz 710’da

17

 Tarîf b. Mâlik (ö. 124/742) komutasında 



500  kişilik  bir  İslam  keşif  birliği  yarımadanın  güneyine  yollanmıştır.  Tarîf, 

Julianos’a  ait  olduğu  söylenen  dört  gemiyle  yola  çıkmış  ve  yarımadadan  bol 

ganimetle geri dönmüştür

18

.  



Tarîf b. Mâlik komutasındaki öncü birliğin başarısı üzerine Tanca valisi Târık b. 

Ziyâd  (ö.  102/720),  talimatlar  doğrultusunda  92/711  yılı  ilkbaharında  toplam  yedi 

bin kişilik İslâm ordusunu tüccar kılığında Julianos’a ait dört gemi ile peyder pey

19

 



yarımadaya  yollamış,  kendisi  de  son  gemi  ile  sonraları  Cebelitârık  olarak 

adlandırılacak  olan  yerde  yarımadaya  ayak  basmış  ve  askerlerini  burada 

toplamıştır

20

. Müslümanların yarımadaya geçip topraklarında ilerlemeye başladığını 



haber  alan  Vizigot  Kralı  Rodrigo,  Franklarla  savaşmak  için  yola  çıktığı  kuzeyden 

derhal  geri  dönmüş  ve  kalabalık  bir  ordu  ile  müslümanlar  üzerine  yürümüştür

21



Rodrigo’nun  büyük  ordusu  karşısında  Mûsâ  b.  Nusayr,  komutanı  Târık’a  5000 



kişilik bir yardım birliği göndermiş, böylece Târık’ın emrindeki asker sayısı 12 bin 

kişiye ulaşmıştır

22



İki  ordu  Şezûne’ye  (Sidonia)  bağlı  bulunan  Lekke  Nehri’nde  karşılaşmış



23

  ve 


sekiz gün süren

24

 



Vâdî Lekke Savaşı (Batalla de Guadalete) vuku bulmuştur

25

. Çetin 



geçen  savaş  Rodrigo  ölünceye  dek  devam  etmiş  ve  Müslümanların  zaferiyle 

                                                 

17

  Ahbâr  mecmûa  fî  fethi’l-Endelüs  ve  zikri  ümerâihâ  rahimehumullâh  ve’l-hurûbi’l-vâkıati 

bihâ beynehüm, thk. İbrâhim Ebyârî, 2. Basım, Kahire 1989, s. 16-17; İbnü’l-Esîr, IV, 212-

213. 


18

  Ahbâr  mecmûa,  s.  16-17;  Zikru  bilâdi’l-Endelüs  limüellifi  mechûl,  I,  98;  İbnü’l-Esîr,  IV, 

212-213.  

19

 Yıldız, IV, 34. 



20

 Ahbâr mecmûa, s. 17; İbnü’l-Esîr, IV, 213; İbn İzârî, II, 6; Halid es-Sufî, s. 31-32; Câsim 

el-Ubûdî, “Mûsâ b. Nusayr”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 224. 

21

 Rodrigo'nun asker sayısı Ahbâr mecmua (s.17-18.) ve İbnü’l-Esîr’de (el-Kâmil IV, s. 213.) 



yaklaşık yüz bin kişi olarak verilmiştir. Mezkûr ordunun kırk binden daha fazla olmadığını 

söyleyenler  olduğu  gibi,  yetmiş  bin  olduğunu  söyleyenler  de  bulunmaktadır  (bk.  Halid  es-

Sufî, s. 36; İsmail Hakkı Atçeken, “Târık b. Ziyâd”, DİA, İstanbul 2011, XL, 25). 

22

 Ahbâr mecmûa, s. 17; İbnü’l-Esîr, IV, 213-214. 

23

 İbnü’l-Esîr, IV, 213-214. 



24

  Bunun  yanında  İbn  İzârî  (II,  s.  9),  savaşın  bir,  iki  veya  üç  gün  sürdüğü  şeklindeki 

rivayetleri de zikretmiştir.  

25

 Zikru bilâdi’l-Endelüs li müellifi mechûl, I, s. 99; İbnü’l-Esîr, IV, 213-214; İbn İzârî, II, 8. 



Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 

12 


sonuçlanmıştır

26

. Böylece Vizigot Kralı Rodrigo’nun ölümüyle İber Yarımadası'nda 



ve başkent Toledo’da yeni bir dönem başlamıştır. 

Julianos’un, Târık’a başkent Toledo’ya doğru ilerleme tavsiyesi üzerine

27

 Târık, 


ordusunu gruplara ayırarak farklı yerlere göndermiş, kendisi de Toledo’ya ulaşmak 

niyetiyle  başkentin  güneyinde  yer  alan  Ceyyân’a  (Jaén)  doğru  harekete  geçmiştir. 

Durumdan  haberdar  olan  Toledo  halkı  şehirden  çıkıp  yakınlarda  bulunan  bir  dağın 

ardına doğru uzaklaşınca, şehir büyük oranda savunmasız kalmıştır

28

. Çünkü yapılan 



büyük savaşta Vizigot ordusunun büyük bir kısmı yok olduğu için neredeyse şehri 

savunacak  asker  kalmamış,  bu  durumda  canlarından  endişe  eden  halk  şehri 

terketmiştir.  Böylece  Târık,  Vizigotlar'ın  başkenti  Toledo’ya  ulaştığında  neredeyse 

başkenti boş bir halde bulmuştur

29

. O esnada şehirde Yahudiler'den başka kimsenin 



kalmadığı,

30

  şehri  terk  etmeyen  ve  Vizigotlar'dan  büyük  baskı  gören  bu  halkın 



mukavemet  göstermek  yerine  kale  kapılarını  açarak  şehri  teslim  ettiği 

söylenmektedir

31

.  Hatta  rivayete  göre  o  sırada  başkentte  sadece  400  kadar  asker 



bulunmaktaydı.  Şehrin  kendisini  koruyabilecek  güçlü  surları  bulunmakla  birlikte 

erişilemez  surlara  tek  giriş  yolu  sur  kapısı  üzerinde  bulunduğu  söylenen  Bâbu’l-

Kantara idi

32

. Nihayet başkent Toledo, Târık b. Ziyâd tarafından fazla zorlanmadan 



Ramazan 92/Haziran-Temmuz 711’de

33

 yahut 93/712’de fethedilmiştir



34

Emevî  halifesi  Velid  b.  Abdülmelik  devrinde  (86-96/705-715)  fethedilen 



Endülüs,  Emeviler  döneminde  İfrikiyye’ye  bağlı  bir  valilik  olup,  çoğunlukla 

Ifrikiyye genel valiliği tarafından atanan valilerle yönetilmiş ve bu döneme "Valiler 

Dönemi"  denilmiştir.  İslam  döneminde  başşehir  Kurtuba  olunca  Tuleytula  biraz 

gölgede kalmış, ancak yine de önemini korumuştur. Ayrıca eski yönetimin başşehri 

                                                 

26

  Taberî,  Târîhü’t-Taberî:  Târîhu’l-ümem  ve’l-mülûk,  (thk.  Muhammed  Ebü’l-Fazl 



İbrahim), Beyrut 1967, VI, s. 468; İbnü’l-Esîr, IV, 209. 

27

 İbnü’l-Esîr, IV, 214; İbn İzârî, II, 9. 



28

 İbnü’l-Esîr, IV, 214. 

29

 İbnü’l-Esîr, IV, 214; İbn İzârî, II, 12. 



 

30

 İbn İzârî, II, 12; İmamüddin,Siyasi Tarih, s. 33. 



31

 Ziya Paşa, Endülüs Tarihi, 2. Basım, İstanbul 1304, s. 24-25; İmamüddin, Siyasi Tarih, s. 33. 

32

 Ahbâr mecmûa, s. 20.  

33

 Zikru bilâdi’l-Endelüs limüellifi mechûl, I, s. 50. 

34

  Yâkût,  IV,  39-40;  Özdemir,  “Tuleytula”,  s.  364.  Şehri  kimin,  ne  zaman  fethettiği 



noktasında farklı bilgiler bulunmaktadır. Taberî’den edindiğimiz bilgiden Tuleytula’nın her 

iki  komutanın  karşılaşmaları  sonrasında  Mûsâ  b.  Nusayr’ın,  Târık’ı  şehre  göndermesiyle 

fethedildiği  anlaşılmaktadır  (VI,  481).  İbnü’l-Esîr  ise  Taberî’den  aldığı  bu  rivayeti 

zikretmekle birlikte aksi görüşte olanların bulunduğunu da söylemektedir (IV, 225). 



Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 

13 


olması ve bir çok asilzâde ve halk üzerinde etkili yerel üst seviye muhalifin burada 

bulunması  sebebiyle  -aşağıda  bir  kaç  örneğini  sunduğumuz-  Endülüs'te  isyanın 

başını çeken merkezlerden biri olmuştur. 

Endülüs’te  138/756  yılı  itibariyle  Abdurrahman  b.  Muaviye  (ö.  172/788)

35

 

önderliğinde  Endülüs  Emevî  Devleti  kurulunca  Valiler  Dönemi  sona  ermiştir.  I. 



Abdurrahman henüz emir  olmadan evvel, mevcut Endülüs valisi Yusuf el-Fihrî ile 

mücadele içerisine girmiş ve bunda başarılı olmuştur. Sonrasında ise isyan çıkartan 

Yusuf  el-Fihrî,  Tuleytula’ya  sığınmak  isterken  142/759’da  yolda  öldürülmüştür

36



Tüm  bu  olaylar  I.  Abdurrahman  devrinde  (138-172/756-788)  Tuleytula’da  isyan 

çıkmasına  engel  olmamış

37

;  Sülemî



38

,  Miknâse  Berberîleri’nden  Şaknâ  b. 

Abdülvâhid

39

  ve  Muhammed  b.  Yusuf  el-Fihrî



40

  önderliklerinde  ayrı  ayrı 

dönemlerde isyanlar çıkmış ve bu isyanlar devlet tarafından bastırılmıştır.  

I.  Abdurrahman’ın  172/788’de  vefatının  ardından  Hişâm  b.  Abdurrahman 

devletin  başına  geçtiğinde,  ağabeyi  Süleyman  ve  kardeşi  Abdullah’ın  isyanıyla 

karşılaşmıştır.  Süleyman’ın  Tuleytula  valisi  olması  hasebiyle  isyanın  üssü  burası 

olmuş, neticede I. Hişâm şehri kuşatmak zorunda kalmış ve bir sonraki aşamada da 

muhtemelen Tuleytulalıları kontrol altında tutup yeni isyanları önlemek adına oğlu 

Hakem’i Tuleytula’ya yollamıştır

41



Yönetime  karşı  sık  sık  isyan  çıkaran  Tuleytula  halkına  karşı  Endülüs  Emevî 

Devleti,  gerek  isyanları  bastırmak  gerekse  halkı  kontrol  altında  tutmak  için  farklı 

yollara  başvurmuştur.  Bunların  en  kanlısı  I.  Hakem  (ö.  206/822)  döneminde 

gerçekleşmiştir. Tuleytula’da 181/797-798 yılında vuku bulan Ubeyde b. Humeyd’in 

başını  çektiği  isyanı  bastırmak  için  meşhur  komutanlardan  Amrûs  b.  Yusuf 

görevlendirilmiştir

42

.  Amrûs,  aralarında  Berberîler’in  de  bulunduğu  bu  isyanı 



                                                 

35

  I.  Abdurrahman  Abbasi  halifelerini  tanımamış  fakat  “halife”  veya  “emîru’l-mü’minîn” 



unvanını  kullanmak  yerine  “emîr”  sıfatını  kullanmayı  seçmiştir.  Emevî  hanedanından 

Endülüs’e giren ilk kişi olması sebebiyle ed-Dâhil olarak da anılmaktadır (bk. Halid es-Sufî, 

“Endülüs  Emevî  Devleti”,  Doğuştan  Günümüze  Büyük  İslam  Tarihi,  İstanbul  1987,  IV,  s. 

119; Hakkı Dursun Yıldız, “Abdurrahman I”, DİA, İstanbul 1988, I, s. 149-150).

 

36

 Ahbâr mecmûa, s. 88-91; İbnü’l-Esîr, IV, 645; Provençal, “Tulaytula”, s. 604. 



37

 İbnü’l-Esîr, IV, 667. 

38

 Halid es-Sufî, s. 141-142. 



39

 İbnü’l-Esîr, V, 67-68. 

40

 İbn İzârî, II, 57-58. 



41

 Zikru bilâdi’l-Endelüs limüellifi mechûl, I, 119; İbnü’l-Esîr, V, 169-184; İbn İzârî, II, 62. 

42

 İbnü’l-Esîr, V, 203, 241-242.; İbn İzârî, II, 69-70. 



Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 

14 


bastırmışsa  da

43

  Tuleytula  halkı,  Hakem’e  biat  etmemekte  ısrarcı  davranınca  Emîr 



Hakem, Amrûs’u Tuleytula’ya vali tayin etmiştir. Valiliği esnasında halkın güvenini 

kazanan  Amrûs, 

191/

806-807  yılında  valilik  sarayında  düzenlediği  bir  yemek 



davetinde isyanın ele başlarını kanlı bir şekilde ortadan kaldırmış ve Tuleytula’da bir 

süre itaat ve sükunet sağlanmıştır

44

.  


İsyanlarıyla  gündeme  gelen  Tuleytula’da,  Emîr  Muhammed  b.  Abdurrahman 

döneminde  (238-273/852-886)  vuku  bulan  bir  başkaldırıda  şehir  halkı  valilerini 

rehin  almış,  sonrasında  ise  daha  da  ileri  giderek  Galiçya’nın  (Cılîkiye)  İspanyol 

Kralı'ndan  (Ordon  veya  Ordono  b.  İzfûnş)  yardım  almışlardır.  Ancak  Emîr 

Muhammed  240/854’te  yapılan  savaştan  galip  ayrılan  taraf  olmasını  bilmiştir

45



Yaklaşık dört yıl sonra tekrar isyan kıvılcımları çıkan Tuleytula’da serkeşler tam da 

şehirden  ayrılacakken  geçmeleri  gereken  Alkantara  Köprüsü,  I.  Muhammed’in 

emriyle  uzmanlar  tarafından  tahrip  edilmiş  ve  muhtemelen  bunu  fark  etmeyen 

isyancılar Tâcu Nehri’ne düşmüştür

46

. Böylece bir isyan daha bastırılmış olur. 



Tuleytula,  yarımadada  meydana  gelen  karışıklıklar  sonrasında  sığınılacak  bir 

mekân  görevini  de  üstlenmiştir.  Mesela,  III.  Abdurrahman’ın  soyundan  olan 

Muhammed  b.  Hişâm,  II.  Hişâm  devrinde

 

(365-398/976-1008)



  vuku  bulan  bazı 

olaylardan  yararlanıp  onu  tahttan  indirmiş  ve  Mehdî  unvanıyla  29  Cemâziyelâhir 

399/28  Şubat  1009’da

47

  halifeliğini  ilan  etmiş  ve  hilafeti  yaklaşık  dokuz  ay 



sürmüştür. Diğer taraftan Berberîler’in desteğini alan Emevî ailesinden Süleyman b. 

Hakem, Zilhicce 399/Ağustos 1009’da Tuleytula’dan Kurtuba’ya giderek yeni halife 

Muhammed  b.  Hişâm  üzerine  yürümüş,  ağır  yenilgi  alan  Muhammed  b.  Hişâm, 

bunun  üzerine  selefi  olan  II.  Hişâm’ın  tekrar  halife  olması  için  uğraşmışsa  da 

Süleyman’ın yönetimin başına gelmesine engel olamamıştır.  Muhammed  b. Hişâm 

bu sebeple Tuleytula’ya gitmiş olmalıdır

48

. Süleyman, el-Mustaîn unvanıyla 400 yılı 



                                                 

43

 İbnü’l-Esîr, V, 203. 



44

  İbnü’l-Hatîb,  Târîhu  İsbâniyyeti’l-İslâmiyye:  Aʽmâlü’l-aʽlâm,  (thk.  E.  Lévi  Provençal), 

Beyrut 1956,  s.  15  Zikru bilâdi’l-Endelüs  limüellifi mechûl,  I, s. 132. isyanın  ele başlarının 

Valilik  sarayının  içinde  hazırlanan  bir  tuzakla  öldürülüp  çukura  atılması  sebebiyle  bu  olay 

sonraları  Vak’atü’l-Hufre  (Çukur  Hadisesi)  olarak  adlandırılmış,  burada  öldürülenlerin 

sayısını  yedi  yüzden  beşbin  üçyüze  kadar  ifade  eden  rivayetler  bulunmaktadır  (Bk.  Zikru 



bilâdi’l-Endelüs limüellifi mechûl, I, 132.İbnü’l-Esîr, V, 241-242).

 

45



 İbnü’l-Esîr, V, 546-547; İbn İzârî, II, 94-95. (Ayrıca bk. İbnü’l-Hatîb, s. 20-21.) 

46

 İbn İzârî, II, 96. 



47

 İbnü’l-Esîr, VII, 105. 

48

 Özdemir, “Hişâm II”, s. 147; Özdemir, “Mehdî-Billâh el-Ümevî”, s. 379-380.  



Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 

15 


Şevval ayında (Haziran-Temmuz 1010) halkın kendisine biat etmesiyle halifeliğini 

ilan etmiştir

49

. Tuleytula’ya gidip orada Hıristiyan halk da dâhil olmak üzere iyi bir 



çevre edinen Muhammed b. Hişâm adamlarıyla başkent Kurtuba üzerine yürümüş ve 

Süleyman ile savaşa tutuşmuş, galip olan taraf olarak halktan tekrar biat almıştır

50



Bu durum uzun sürmemiş ve Muhammed b. Hişâm 8 Zilhicce 400/23 Temmuz 1010 



günü  yakalanmış  ve  öldürülmüştür

51

.  Aynı  gün  göreve  II.  Hişâm  ikinci  defa  (400-



402/1010-1012)  getirilmiştir

52

.  El-Mehdî  unvanlı  Muhammed  b.  Hişâm’ın  halifelik 



görevine son verilmeden önce kendisi Tuleytula’ya tekrar gitmeyi planlamış olsa da 

bu durum engellenmiştir

53



Görüldüğü üzere gerek Emevî Devleti öncesinde gerekse Emevî Devleti dönemi 



içerisinde  birçok  farklılığı  bünyesinde  barındıran  Tuleytula’da  yönetime  karşı 

birbirinden farklı seslerin çıkması garipsenmemelidir. Şehrin eski bir başkent oluşu, 

sağlam  surlarla  çevrili  olması,  doğal  bir  set  vazifesi  gören  Tâcû  Nehri’nin  varlığı, 

jeopolitik  konumu  açısından  avantaja  sahip  olan  yükseltisi  muhtemelen  şehir 

halkının kendilerine olan güvenini arttırdığından olası ayaklanmaları kolaylaştırıyor 

olmalıdır.  

Tuleytula’da  çıkan  karışıklıklar  sadece  Emevî  idaresine  bir  başkaldırı  niteliği 

taşımaz. Çeşitli din ve ırktan olan halkın, şehri olası saldırılardan korumak amacıyla 

da  birlikte  hareket  ettiği  görülür.  Bunlardan  biri  260/873-874  yılında  vuku  bulur. 

Şente  Beriyye’den  Mûsâ  b.  Zünnûn  el-Hevvârî  adlı  kimse  Tuleytula’ya  saldırıda 

bulunduğunda,  karşılık  olarak  yirmi  bin  Tuleytulalı  buna  mukavemet  göstermiştir. 

Lakin  Tuleytulalılar  yenilmiş  ve  pek  çok  kimse  bu  savaşta  ölmüştür

54

.  Benzer  bir 



olay  Endülüs  Emevî  Devleti’nin  ilk  halifesi  III.  Abdurrahman  devrinde  de  (300-

350/912-961)  yaşanmıştır.  Komşu  İspanyol  devletlerle  girilen  mücadelede 

                                                 

49

 İbnü’l-Esîr, VII, 106. 



50

  İbnü’l-Esîr,  VII,  107.Süleyman,  Muhammed  b.  Hişâm’ın  yaşamını  sürdürdüğü 

Tuleytula’ya doğru harekete geçip, şehre elçi göndermiştir. Fakat buna rağmen herhangi bir 

değişiklik  görülmemiştir.  Hatta  Muhammed  b.  Hişâm,  Halife  Süleyman  ile  girdiği 

mücadeleyi  kazanıp,  Şevval  400/Haziran  1010’da  tekrar  hilâfetini  ilan  etmiştir.  (bk. 

Özdemir, “Hişâm II”, s. 147; Özdemir, “Mehdî-Billâh el-Ümevî”, s. 379-380.) 

51

 İbnü’l-Hatîb, s. 116; İbnü’l-Esîr, VII, 107. 



52

  İbnü’l-Esîr,  VII,  107,  287;  İbnü’l-Hatîb,  s.  116;  Özdemir,  “Hişâm  II”,  s.  147;  Özdemir, 

“Mehdî-Billâh el-Ümevî”, s. 379-380. 

53

  R.  Dozy,  “Endülüs  Emevî  Devleti”,  Doğuştan  Günümüze  Büyük  İslam  Tarihi,  İstanbul 



1987, IV, 441. 

54

 İbnü’l-Esîr, V, 687. 



Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 

16 


Tuleytulalı  eski  serkeşlerden  Lebb  b.  Tarbişa  ve  beraberindekiler,  Emîr 

Abdurrahman tarafında savaşmak için orduya katılmıştır

55

.  


Tuleytula,  zikrettiğimiz  isyanlarla  sınırlı  olmayıp  daha  ziyade  bu  yönüyle  öne 

çıksa  da,  biraz  sonra  da  göreceğimiz  gibi  bölgede  en  fazla  çeşitli  din  ve  halklara 

sahip bir şehir olarak birlikte ve beraber yaşamanın güzel örneklerini sergilemiştir.  


Yüklə 3,47 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin