İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Salman Süleymanov 2
BAKI DÖVLӘT UNİVERSİTETİ İLAHİYYAT FAKÜLTӘSİNİN ELMİ MӘCMUӘSİ
REDAKTOR / EDİTÖR Akademik V.M.Məmmədəliyev REDAKTOR MÜAVİNİ Yrd. Doç.Dr. Osman Aydınlı, Dosent M.M.Camalov
REDAKSİYA HEYӘTİ (HAKEM KURULU) Akademik Vasim Məmmədəliyev ● Prof. Dr. Celal Erbay (Mərmərə Universiteti) ● Prof. Dr. Bedrettin Çetiner (Mərmərə Universiteti) ● Prof. Dr. Saffet Köse (Katib Çelebi Universiteti) ● Yrd. Doç.Dr. Osman Aydınlı ● Prof. Dr. Zekeriya Güler (İstanbul Universiteti) ● Prof. Dr. Abdullah Kahraman (Mərmərə Universiteti) ● Prof. Dr. Mustafa Altundağ (29 Mayıs Universiteti) ● Prof. Dr. Ahmet Bostancı (Sakarya Universiteti) ● Doç. Dr. Hayati Yılmaz (Sakarya Universiteti) ● Doç. Dr. Nəbi Mehdiyev (Trakya Universiteti) ● Doç. Dr. Ahmet Niyazov (KTÜ Universiteti) ● Doç. Dr. Qiyas Şükürov (Bozok Universiteti) ● Doç. Dr. Bəhram Həsənov (Bülent Ecevit Universiteti) ● Y.r.d. Doç. Dr. Mehdin Çiftçi (Dumlupınar Universiteti) ● Dr. Anar Qafarov (Bülent Ecevit Universiteti) ● Dos. Çimnaz Mirzəzadə ● Dos. Mübariz Camalov ● i.f.d. Namiq Abuzərov ● i.f.d. Qoşqar Səlimli ● i.f.d. Adilə Tahirova ● i.f.d. Mehriban Qasımova● i.f.d. Aqil Şirinov ● Dos. Nigar İsmayılzadə ● i.f.d. Elnurə Әzizova ● i.f.d. Ülkər Abuzərova ● f.f.d. Mirniyaz Mürsəlov
Әhməd Cəmil 41 A/Yasamal/Baku bduilahiyyat@yahoo.com Tel: 510 65 45, Faks: 510 39 62 ISSN 2225-5567
Məcmuəmiz beynəlxalq hakəmli bir məcmuədir. AAK tərəfindən təsdiq olunmuşdur. İldə iki dəfə nəşr olunur. Nəşr olunan məqalələrin elmi məsuliyyəti müəlliflərə aiddir.
●
3
ИЧИНДЯКИЛЯР BİRLİKTE YAŞAMA TECRÜBESİ -İSLAM DÖNEMİ TULEYTULA (TOLEDO) ÖRNEĞİ- Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI................................................ 7 MÖVLANA CӘLALӘDDİN RUMİNİN QADIN MÜRİDLӘRİ Q.T.Məmmədəliyeva ................................................................................................. 31 KÂTİP ÇELEBİ’NİN KAYITLARINDA OSMANLI-ENDÜLÜS MÜNASEBETLERİNİN ERKEN SAFHASI Qiyas ŞÜKÜROV ..................................................................................................... 39 İSLAMDA VӘSİYYӘT VӘ ONUN MAHİYYӘTİ i.f.d. dosent Səbinə Həmid qızı Mirzəyeva ............................................................... 51
HӘRӘKATI (YENİ ELMİ-KӘLAM DÖVRÜ) i.f.d. dosent əvəzi Adilə Tahirova ............................................................................. 63
QANUNVERİCİLİYİN SOSİAL-FӘLSӘFİ MAHİYYӘTİ Sakit Yəhya oğlu Hüseynov ..................................................................................... 75 AİLӘ TӘRBİYӘSİNӘ YENİ BAXŞ Dosent Səfurə Bayram qızı Allahverdiyeva, Vəfa Məsim qızı Çıraqova ................ 87 MÜTӘNӘBBİNİN ŞEİRLӘRİNDӘ QURAN, HӘDİS VӘ ÜRFAN MӘSӘLӘLӘRİ Əhməd Qənnad oğlu Şabani Minaabad .................................................................. 93 XX ӘSR MÜSӘLMAN ŞӘRQİNDӘ SEKULYARLAŞMA PROSESİNİN TӘNӘZZÜL DİNAMİKASI VӘ SEKULYARİZMӘ MÜNASİBӘT f.ü.f.d. Radif Heybət oğlu Mustafayev ................................................................... 107 4
TOLERANTLIQ Gündüz Süleymanov .............................................................................................. 121
Qurbanəli Süleymanov ........................................................................................... 131 DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE NARKOTİK/MADDE VE MADDE KULLANIM PROBLEMİ Adil Yılmayan ......................................................................................................... 137 AZӘRBAYCANIN TӘHSİL SİSTEMİNDӘ DİNİN TӘDRİSİ VӘ BU SAHӘDӘ TÜRKİYӘ TӘCRÜBӘSİ Elçin Həsənli .......................................................................................................... 155 SPİNOZANIN FӘLSӘFİ SİSTEMİNDӘ “CONATUS” PROBLEMİ Zaur Firidun oğlu Rəşidov .................................................................................... 169 МЦАСИР АЗЯРБАЙЪАН ЪЯМИЙЙЯТИ: СИЙАСИ SOSИALLAШMA VӘ SИYASИ ИШTИRAKЧЫLЫQ MЦSTӘVИSИNDЯ YENИ DЯYИШИKLИKLЯR SOSИOLOJИ TӘHLИL ИШЫЬЫNDA Ü zeyir Şə fiyev ................................................................................................ 187 YUSİF BALASAQUNLUNUN “QUTADQU BİLİK” ӘSӘRİNDӘ SUFİ-MİSTİK HӘYAT TӘRZİNİN TӘRӘNNÜMÜ Kəmalə Həsən qızı Pənahova ................................................................................. 209 HİLMİ ZİYA ÜLKӘNİN YARADICILIĞINDA FİQH MӘSӘLӘLӘRİ Aytək Zakirqızı (Məmmədova) ............................................................................... 219 KUR’AN-I KERİM’İN TERCÜMESİ MESELESİ VE MEAL TARİHİ Röya ALİYEVA ...................................................................................................... 231 İSLAM MÜTӘFӘKKİRLӘRİNİN ӘSӘRLӘRİNDӘ ZEHNİN VARLIĞI Əntiqə Paşayeva ..................................................................................................... 247 5
Kamran Abdullayev ................................................................................................ 259 QӘDİM TÜRKLӘRDӘ TӘK TANRIÇILIQ İNANCI Elvin Əliyar oğlu Babayev ..................................................................................... 273 MARAQLAR SOSİAL KONFLİKTLӘRİN YARANMASININ ӘSAS SӘBӘBİ KİMİ Vüsalə Gülmalıyeva ............................................................................................... 279 OSMANLI DÖVRÜNDӘ VӘ MÜASİR FAİZSİZ BANKLARDA İSTİFADӘ OLUNAN İQTİSADİ PRİNSİPLӘR Sənan Əzimov ......................................................................................................... 289 İRANDA “YENİ ŞEİR”İN FORMALAŞMASINDA NİMA YUŞİCİN ROLU C.N.MƏMMƏDZADƏ ........................................................................................... 303 ŞEREF HAN-İ BİTLİSİ’NİN “ŞEREFNAME” ESERİNE TARİHSEL BAKIŞ Erhan Çağlayan ..................................................................................................... 319 РОЛЬ РЕЛИГИИ В СИСТЕМЕ КУЛЬТУРЫ К.ф.н. Нармина Эльдар гызы Микаилова ......................................................... 331 MÜLTİKULTURALİZM: DİNLӘRARASI MÜNASİBӘTLӘRİN PERSPEKTİVLӘRİ Şölət Əlövsət oğlu Zeynalov ................................................................................... 353
ARAŞDIRILMASININ NӘZӘRİ-METODOLOJİ ASPEKTLӘRİ Müslüm Nəzərov .................................................................................................... 363 6
VӘ MİLLİ TӘCRÜBӘ Rabil Zəkulla oğlu Mehtiyev .................................................................................. 373 XX ӘSRİN ORTALARINDA İRANDA URBANİZASİYA PROSESİNİN NӘZӘRİ TӘHLİLİ Musa Bərati ............................................................................................................ 381 HEYDӘR HÜSEYNOVUN AZӘRBAYCAN FӘLSӘFİ FİKİR TARİXİNDӘ YERİ VӘ ROLU Rəşad Əsgərov ........................................................................................................ 391 ДОСТОЙНЫЙ ПОСЛЕДОВАТЕЛЬ ВОСТОКОВЕДЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ Академик Васим Мамедалиев ............................................................................ 401
Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 7
BİRLİKTE YAŞAMA TECRÜBESİ -İSLAM DÖNEMİ TULEYTULA (TOLEDO) ÖRNEĞİ- Sedanur ÇELENK Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi
Anahtar Kelimeler: Endülüs, Tuleytula (Toledo), Convivencia (birlikte yaşama), Müslümanlar, Yahudiler, Hıristiyanlar, Müvelled, Müstaʻrib. Keywords: Andalusia, Tulaytulah (Toledo), Convivencia (coexistence), Muslims, Jewry, Christians, Muwallad, Mozarab. Ключевые слова: Андалузия, Тулейтула (Толедо), конвивенция, Мусульмане, Евреи, Христиане, Мювеллед, Мюстариб. Öz:Tuleytula (Toledo) Müslümanlar tarafından 93/712 yılında fethedilmiş; fetihten sonra bölgeye Müslüman Araplar ve Berberîler yerleşmiş, Yahudi halk şehirde kalmaya devam etmiştir. Tuleytula nüfusunun büyük çoğunluğunu ise
İslamî dönemde Tuleytula tarihi (93-422/712-1031) ve Tuleytulalıların dini hayatı ile farklı ırk ve dine mensup olan şehir halkının birlikte yaşama kültürü ve sosyal hayatı üzerinde durulmuştur. Abstract:Toledo was conquered by Muslims in 93/712. After the conquest, the region was settled Arabs and Berbers. Jewish people continued to live in the city. The majority of the population in Toledo consisted of local people who called
Islamic period (93-422/712-1031) and the religious life of Toledo, this article Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 8 focuses on the town people who have different race and religion, social life and coexistence. Резюме: Тулейтула (Толедо) была завоевана мусульманами в 93/712 году; после завоевания в ней поселились мусульмане из Арабов и Берберов, а евреи продолжали оставаться в городе. Но основная часть населения состояла из местного населения, которых называли Мювеллидами и Мюстарибами. В этой статье изложена широкая информация об исламской истории Тулейтулы (93- 422/712-1031), о религиозной, социальной и культурной жизни городского населения принадлежавшей различным народам и религиям.
Bu çalışmanın sınırları, Tuleytula (İslam öncesi Toledo) şehrinin Müslümanlar tarafından fethedilişinden (93/712) Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılışına kadar (422/1031) geçen süreyi içermekte olup makalede, şehrin kısa tarihiyle birlikte, bölgede yaşayan dinler ve Tuleytula’ya ait çeşitli kültür ve halkların birlikte yaşam tecrübesi ele alınmıştır. Makalede şehrin İslam öncesi tarihi ve haberleri ele alınırken İslam hakimiyetinden önceki ismi olan "Toledo", İslam dönemi tarih ve konulardan bahsedilirken de İslam dönemi ismi olan "Tuleytula" ismi kaydedilmiştir. Toledo; İspanya’nın kadim yerleşim yerlerinden biri olup bir çok kavimden ve dinden insana ev sahipliği yapmıştır. Toledo’nun İslam fethi öncesindeki tarihine bakıldığında bir şehir olarak kuruluşu hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Fakat şehrin, Herkül 1 veya Epirus Kralı Pirus (M.Ö. 319-272) yahut Kral Rocas’ın iki oğlu tarafından kurulduğu söylenmektedir 2 . Toledo, M.Ö. 193 yılında Romalı bir general olan Marcus Fulvius Nobilior tarafından ele geçirilerek Roma kolonisi haline getirilmiştir 3 . Fakat Romalılar'dan önce burada, bir İber kavmi sayılan Carpetanialılar'ın yaşadığını söylemekte yarar vardır. M.S. 418 yılında Vizigotlar tarafından ele geçirilen şehir, 567 yılına gelindiğindeVizigot Kralı Athanagild (554-
1 Hannah Lynch, Toledo, The Story of an Old Spanish Capital, London 1910, s. 8. 2 Lynch, s. 6-8. 3
Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 9 568) tarafından başkent ilan edilmiştir 4 . Vizigotlar'ın üssü konumunda olan şehir, 93/712’de fazla zorlanmadan Târık b. Ziyâd tarafından fethedilmiştir 5 . Tuleytula’nın Müslümanlar tarafından niçin ve nasıl fethedildiğini anlamanın yolu, Müslümanları İber Yarımadası'na (Endülüs'e) 6 çeken sebepleri bilmekten geçmektedir. Bunun içindir ki öncelikle Endülüs’ün Müslümanlar tarafından fethedilme sebebi ve bu fethi kolaylaştıran nedenleri kısaca izah etmek yerinde olacaktır. Endülüs’ün Müslüman yurdu haline gelmesine zemin hazırladığını düşündüğümüz Mağrib 7 fetihleriyle 8 Emevî Devleti giderek Kuzey Afrika’yı yönetimi altına almış ve bunun sonucu olarak da Kuzey Afrika’daki doğal sınırına ulaşmıştır. Dolayısıyla yeni fetih dalgası için İber Yarımadası iyi bir seçim gibi gözükmektedir. Zira bir zamanlar yarımadada hâkimiyet kuran Vandallar'ın buradan Kuzey Afrika’ya göç ettikleri ve Romalılarla mücadele halinde bulunan Kartacalılar'ın bir ayağının İspanya’da, bir ayağının da Kuzey Afrika’da bulunduğu dikkate alındığında, bu topraklarla İberya arasında bir bağ olduğu fark edilecektir. Vizigot hâkimiyeti altındaki yarımadada Yahudi halk ile Aryüsçü ve Katolik mezhebine bağlı Hıristiyanlar bulunmaktaydı. Bu din ve mezhep farklılıklarının da etkisiyle toplumsal yapı arasında çeşitli sınıflar oluşmuş ve bu durum giderek sıkıntılı bir boyuta ulaşmaya başlamıştı. Toplumsal birliği sağlamak için Aryüsçü Vizigot idareciler dinlerini değiştirerek V. yüzyılın ikinci yarısında yarımadada
4 E. Levi Provençal, “Tulaytula”, EI 2 , Leiden Brill 2000, X, s. 604. 5 Abdülmelik b. Habîb, Kitâbü’t-Târîh, thk. Jorge Aguade, Madrid 1991, s. 141; Yâkût el- Hamevî, Mu’cemü’l-Büldân, Dâru’s-Sâdır, Beyrût 1977, IV, 39-40; Mehmet Özdemir, “Tuleytula”, DİA, İstanbul 2012, XXXXI, s. 364. 6 Bugün Toledo’nun da içinde bulunduğu İspanya’yı ve bununla birlikte Portekiz’i de içine alan bölgeye İber Yarımadası adı verilir. Bu bölge Müslümanlar tarafından Endülüs (Bilâdi’l-Endelüs) olarak adlandırılmıştır (Bk. Hüseyin Nâzım Paşa, İspanya ve Portugal Tarihi,İstanbul [t.y.], s. 17; Diccionario General Etimologico de la Lengua Española, “Andalucía”, 2. Basım, Madrid 1887, I, 314.) 7 Yâkût'ul Hamevî'nin verdiği bilgiye göre Mağrib, İfrikiye sınırlarındaki Milyâne şehrinden Atlas Okyanusu'nun hemen yakınındaki Sûs Dağları’na kadar olan kısımdır. Ayrıca kuzeyinde bulunan Endülüs’ün de buraya dâhil edildiği söylenmektedir (Mu’cemü’l-Büldân, V, 61). 8 Bu fetihler için bkz. Belâzürî, Fütûhu’l-büldân, Leiden 1866 (Islamic Geography, Ed. Fuat Sezgin [Frankfurt 1992] içinde), s. 225-229. Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 10
baskın olarak kendini hissettiren Katolik mezhebine bağlanmış olsalar da yarımadada toplumsal birlik sağlanamamıştır 9 .
bozulmuş ve kargaşa hakimdi. Vizigot yönetiminden memnun olmayanlar arasında mevcut kral Rodrigo’nun selefi olan Witiza’nın çocukları da bulunmaktaydı. Kral Witiza (698-710) karşıtları bir müddet önce başkent Toledo’yu kontrol altına alıp onu görevinden uzaklaştırmış, yerine Beatica (Bética) Dükü Rodrigo’yu 10 (Roderic) getirmişti 11 . Oysa Witiza’nın oğlu Achila, kralın halefi olarak beklemekteydi. Bu durumda Achila hem krallıktan olmuş hem de başkent Toledo’dan Cıllikiye’ye (Galiçya) sürülmüştür 12 . Dolayısıyla onun Rodrigo’ya düşmanlık beslemesi normal karşılanmalıdır. Rivayete göre Witiza’nın çocukları, Mağrib’te bulunan Sebte (Ceuta) şehrinin 13 Bizans Valiliğini yürüten Kont Julianos’a mektup yazarak ondan yardım istemiştir 14 . Kral Rodrigo’ya hasımlık besleyen bir diğer isim de Kont Julianos idi. Çünkü Rodrigo’nun, Kont Julianos’un kızına (Florinda) âşık olup tecavüz ettiği söylenmektedir 15 . Rivayete göre buna sinirlenen Kont Julianos, 90/709 yılının sonlarında Emeviler'in Kuzey Afrika valisi Mûsâ b. Nusayr’e (ö. 98/717) mektup yazıp kendisini şehre davet etmiş ve Endülüs’ü fethetmesi için onu teşvik etmiştir 16 . Mûsâ b. Nusayr, Emevî halifesi Velid b. Abdülmelik’e (ö. 96/715) Julianos’un davetini yazarak Endülüs’ün fethi için müsaade istemiş, bunun
9 Philip Khuri Hitti, İslam Tarihi: Siyasi ve Kültürel, trc. Salih Tuğ, İstanbul 2011, s. 677; Özdemir, Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih, s. 39-43. 10 Rodrigo’nun Vizigot krallarının soyundan gelmediği ve hükümdarlığının bir yıl sekiz ay kadar sürdüğü söylenmektedir. (bk. Zikru bilâdi’l-Endelüs limüellifi mechûl, thk. Luis Molina, Madrid 1983, I, 93.) Rodrigo, Vizigot Krallarından Egica’nın (687-702)kör ettirdiği Theodefred adlı kimsenin oğludur. (bk. Joseph F. O’Callaghan, A History of Medieval Spain, New York 1975, s. 52.) 11 Hüseyin Nâzım Paşa, İspanya ve Portugal Tarihi,[y.y. ] [t.y.],s. 23; O’Callaghan, s. 52. 12 S. Muhammed İmamüddin,Endülüs Siyasi Tarihi, (trc. Yusuf Yazar), Ankara 1990, s. 23-24. 13 Sebte (Ceuta) bugün İspanya sınırları içerisinde yer almaktadır. Fakat bu topraklar İber Yarımadası'nda değil Kuzey Afrika’da bulunmaktadır. 14 Halid es-Sufî, “Müslümanların Endülüs’ü Fethi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1987, IV, 29-30. 15 İbnü’l-Esîr,el-Kâmil fi’t-târîh, I-IX, thk. Halil Me’mûn Şîhâ, Beyrut 2002, IV, 212; İbn İzârî, El-Beyânü’l-mugrib fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Magrib, thk. Georges Colin, E. Lévi- Provençal, Beyrut 1980, II, 7; İmamüddin, Siyasi Tarih, s. 25. 16 İbnü’l-Esîr, IV, 212. Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 11
neticesinde Ramazan 91/Temmuz 710’da 17 Tarîf b. Mâlik (ö. 124/742) komutasında 500 kişilik bir İslam keşif birliği yarımadanın güneyine yollanmıştır. Tarîf, Julianos’a ait olduğu söylenen dört gemiyle yola çıkmış ve yarımadadan bol ganimetle geri dönmüştür 18 . Tarîf b. Mâlik komutasındaki öncü birliğin başarısı üzerine Tanca valisi Târık b. Ziyâd (ö. 102/720), talimatlar doğrultusunda 92/711 yılı ilkbaharında toplam yedi bin kişilik İslâm ordusunu tüccar kılığında Julianos’a ait dört gemi ile peyder pey 19
yarımadaya yollamış, kendisi de son gemi ile sonraları Cebelitârık olarak adlandırılacak olan yerde yarımadaya ayak basmış ve askerlerini burada toplamıştır 20 . Müslümanların yarımadaya geçip topraklarında ilerlemeye başladığını haber alan Vizigot Kralı Rodrigo, Franklarla savaşmak için yola çıktığı kuzeyden derhal geri dönmüş ve kalabalık bir ordu ile müslümanlar üzerine yürümüştür 21 .
kişilik bir yardım birliği göndermiş, böylece Târık’ın emrindeki asker sayısı 12 bin kişiye ulaşmıştır 22 .
23 ve
sekiz gün süren 24
Vâdî Lekke Savaşı (Batalla de Guadalete) vuku bulmuştur 25 . Çetin geçen savaş Rodrigo ölünceye dek devam etmiş ve Müslümanların zaferiyle
17
213.
18 Ahbâr mecmûa, s. 16-17; Zikru bilâdi’l-Endelüs limüellifi mechûl, I, 98; İbnü’l-Esîr, IV, 212-213. 19 Yıldız, IV, 34. 20 Ahbâr mecmûa, s. 17; İbnü’l-Esîr, IV, 213; İbn İzârî, II, 6; Halid es-Sufî, s. 31-32; Câsim el-Ubûdî, “Mûsâ b. Nusayr”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 224. 21 Rodrigo'nun asker sayısı Ahbâr mecmua (s.17-18.) ve İbnü’l-Esîr’de (el-Kâmil IV, s. 213.) yaklaşık yüz bin kişi olarak verilmiştir. Mezkûr ordunun kırk binden daha fazla olmadığını söyleyenler olduğu gibi, yetmiş bin olduğunu söyleyenler de bulunmaktadır (bk. Halid es- Sufî, s. 36; İsmail Hakkı Atçeken, “Târık b. Ziyâd”, DİA, İstanbul 2011, XL, 25). 22
23 İbnü’l-Esîr, IV, 213-214. 24 Bunun yanında İbn İzârî (II, s. 9), savaşın bir, iki veya üç gün sürdüğü şeklindeki rivayetleri de zikretmiştir. 25
Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 12
sonuçlanmıştır 26 . Böylece Vizigot Kralı Rodrigo’nun ölümüyle İber Yarımadası'nda ve başkent Toledo’da yeni bir dönem başlamıştır. Julianos’un, Târık’a başkent Toledo’ya doğru ilerleme tavsiyesi üzerine 27 Târık,
ordusunu gruplara ayırarak farklı yerlere göndermiş, kendisi de Toledo’ya ulaşmak niyetiyle başkentin güneyinde yer alan Ceyyân’a (Jaén) doğru harekete geçmiştir. Durumdan haberdar olan Toledo halkı şehirden çıkıp yakınlarda bulunan bir dağın ardına doğru uzaklaşınca, şehir büyük oranda savunmasız kalmıştır 28 . Çünkü yapılan büyük savaşta Vizigot ordusunun büyük bir kısmı yok olduğu için neredeyse şehri savunacak asker kalmamış, bu durumda canlarından endişe eden halk şehri terketmiştir. Böylece Târık, Vizigotlar'ın başkenti Toledo’ya ulaştığında neredeyse başkenti boş bir halde bulmuştur 29 . O esnada şehirde Yahudiler'den başka kimsenin kalmadığı, 30 şehri terk etmeyen ve Vizigotlar'dan büyük baskı gören bu halkın mukavemet göstermek yerine kale kapılarını açarak şehri teslim ettiği söylenmektedir 31 . Hatta rivayete göre o sırada başkentte sadece 400 kadar asker bulunmaktaydı. Şehrin kendisini koruyabilecek güçlü surları bulunmakla birlikte erişilemez surlara tek giriş yolu sur kapısı üzerinde bulunduğu söylenen Bâbu’l- Kantara idi 32 . Nihayet başkent Toledo, Târık b. Ziyâd tarafından fazla zorlanmadan Ramazan 92/Haziran-Temmuz 711’de 33 yahut 93/712’de fethedilmiştir 34 . Emevî halifesi Velid b. Abdülmelik devrinde (86-96/705-715) fethedilen Endülüs, Emeviler döneminde İfrikiyye’ye bağlı bir valilik olup, çoğunlukla Ifrikiyye genel valiliği tarafından atanan valilerle yönetilmiş ve bu döneme "Valiler Dönemi" denilmiştir. İslam döneminde başşehir Kurtuba olunca Tuleytula biraz gölgede kalmış, ancak yine de önemini korumuştur. Ayrıca eski yönetimin başşehri
26 Taberî, Târîhü’t-Taberî: Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), Beyrut 1967, VI, s. 468; İbnü’l-Esîr, IV, 209. 27 İbnü’l-Esîr, IV, 214; İbn İzârî, II, 9. 28 İbnü’l-Esîr, IV, 214. 29 İbnü’l-Esîr, IV, 214; İbn İzârî, II, 12. 30 İbn İzârî, II, 12; İmamüddin,Siyasi Tarih, s. 33. 31 Ziya Paşa, Endülüs Tarihi, 2. Basım, İstanbul 1304, s. 24-25; İmamüddin, Siyasi Tarih, s. 33. 32
33
34 Yâkût, IV, 39-40; Özdemir, “Tuleytula”, s. 364. Şehri kimin, ne zaman fethettiği noktasında farklı bilgiler bulunmaktadır. Taberî’den edindiğimiz bilgiden Tuleytula’nın her iki komutanın karşılaşmaları sonrasında Mûsâ b. Nusayr’ın, Târık’ı şehre göndermesiyle fethedildiği anlaşılmaktadır (VI, 481). İbnü’l-Esîr ise Taberî’den aldığı bu rivayeti zikretmekle birlikte aksi görüşte olanların bulunduğunu da söylemektedir (IV, 225). Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 13
olması ve bir çok asilzâde ve halk üzerinde etkili yerel üst seviye muhalifin burada bulunması sebebiyle -aşağıda bir kaç örneğini sunduğumuz- Endülüs'te isyanın başını çeken merkezlerden biri olmuştur. Endülüs’te 138/756 yılı itibariyle Abdurrahman b. Muaviye (ö. 172/788) 35
Abdurrahman henüz emir olmadan evvel, mevcut Endülüs valisi Yusuf el-Fihrî ile mücadele içerisine girmiş ve bunda başarılı olmuştur. Sonrasında ise isyan çıkartan Yusuf el-Fihrî, Tuleytula’ya sığınmak isterken 142/759’da yolda öldürülmüştür 36 . Tüm bu olaylar I. Abdurrahman devrinde (138-172/756-788) Tuleytula’da isyan çıkmasına engel olmamış 37 ; Sülemî 38 , Miknâse Berberîleri’nden Şaknâ b. Abdülvâhid 39 ve Muhammed b. Yusuf el-Fihrî 40 önderliklerinde ayrı ayrı dönemlerde isyanlar çıkmış ve bu isyanlar devlet tarafından bastırılmıştır. I. Abdurrahman’ın 172/788’de vefatının ardından Hişâm b. Abdurrahman devletin başına geçtiğinde, ağabeyi Süleyman ve kardeşi Abdullah’ın isyanıyla karşılaşmıştır. Süleyman’ın Tuleytula valisi olması hasebiyle isyanın üssü burası olmuş, neticede I. Hişâm şehri kuşatmak zorunda kalmış ve bir sonraki aşamada da muhtemelen Tuleytulalıları kontrol altında tutup yeni isyanları önlemek adına oğlu Hakem’i Tuleytula’ya yollamıştır 41 . Yönetime karşı sık sık isyan çıkaran Tuleytula halkına karşı Endülüs Emevî Devleti, gerek isyanları bastırmak gerekse halkı kontrol altında tutmak için farklı yollara başvurmuştur. Bunların en kanlısı I. Hakem (ö. 206/822) döneminde gerçekleşmiştir. Tuleytula’da 181/797-798 yılında vuku bulan Ubeyde b. Humeyd’in başını çektiği isyanı bastırmak için meşhur komutanlardan Amrûs b. Yusuf görevlendirilmiştir 42 . Amrûs, aralarında Berberîler’in de bulunduğu bu isyanı 35 I. Abdurrahman Abbasi halifelerini tanımamış fakat “halife” veya “emîru’l-mü’minîn” unvanını kullanmak yerine “emîr” sıfatını kullanmayı seçmiştir. Emevî hanedanından Endülüs’e giren ilk kişi olması sebebiyle ed-Dâhil olarak da anılmaktadır (bk. Halid es-Sufî, “Endülüs Emevî Devleti”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1987, IV, s. 119; Hakkı Dursun Yıldız, “Abdurrahman I”, DİA, İstanbul 1988, I, s. 149-150).
36
37 İbnü’l-Esîr, IV, 667. 38 Halid es-Sufî, s. 141-142. 39 İbnü’l-Esîr, V, 67-68. 40 İbn İzârî, II, 57-58. 41 Zikru bilâdi’l-Endelüs limüellifi mechûl, I, 119; İbnü’l-Esîr, V, 169-184; İbn İzârî, II, 62. 42 İbnü’l-Esîr, V, 203, 241-242.; İbn İzârî, II, 69-70. Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 14
bastırmışsa da 43 Tuleytula halkı, Hakem’e biat etmemekte ısrarcı davranınca Emîr Hakem, Amrûs’u Tuleytula’ya vali tayin etmiştir. Valiliği esnasında halkın güvenini kazanan Amrûs, 191/ 806-807 yılında valilik sarayında düzenlediği bir yemek davetinde isyanın ele başlarını kanlı bir şekilde ortadan kaldırmış ve Tuleytula’da bir süre itaat ve sükunet sağlanmıştır 44 .
İsyanlarıyla gündeme gelen Tuleytula’da, Emîr Muhammed b. Abdurrahman döneminde (238-273/852-886) vuku bulan bir başkaldırıda şehir halkı valilerini rehin almış, sonrasında ise daha da ileri giderek Galiçya’nın (Cılîkiye) İspanyol Kralı'ndan (Ordon veya Ordono b. İzfûnş) yardım almışlardır. Ancak Emîr Muhammed 240/854’te yapılan savaştan galip ayrılan taraf olmasını bilmiştir 45 . Yaklaşık dört yıl sonra tekrar isyan kıvılcımları çıkan Tuleytula’da serkeşler tam da şehirden ayrılacakken geçmeleri gereken Alkantara Köprüsü, I. Muhammed’in emriyle uzmanlar tarafından tahrip edilmiş ve muhtemelen bunu fark etmeyen isyancılar Tâcu Nehri’ne düşmüştür 46 . Böylece bir isyan daha bastırılmış olur. Tuleytula, yarımadada meydana gelen karışıklıklar sonrasında sığınılacak bir mekân görevini de üstlenmiştir. Mesela, III. Abdurrahman’ın soyundan olan Muhammed b. Hişâm, II. Hişâm devrinde
(365-398/976-1008) vuku bulan bazı olaylardan yararlanıp onu tahttan indirmiş ve Mehdî unvanıyla 29 Cemâziyelâhir 399/28 Şubat 1009’da 47 halifeliğini ilan etmiş ve hilafeti yaklaşık dokuz ay sürmüştür. Diğer taraftan Berberîler’in desteğini alan Emevî ailesinden Süleyman b. Hakem, Zilhicce 399/Ağustos 1009’da Tuleytula’dan Kurtuba’ya giderek yeni halife Muhammed b. Hişâm üzerine yürümüş, ağır yenilgi alan Muhammed b. Hişâm, bunun üzerine selefi olan II. Hişâm’ın tekrar halife olması için uğraşmışsa da Süleyman’ın yönetimin başına gelmesine engel olamamıştır. Muhammed b. Hişâm bu sebeple Tuleytula’ya gitmiş olmalıdır 48 . Süleyman, el-Mustaîn unvanıyla 400 yılı 43 İbnü’l-Esîr, V, 203. 44 İbnü’l-Hatîb, Târîhu İsbâniyyeti’l-İslâmiyye: Aʽmâlü’l-aʽlâm, (thk. E. Lévi Provençal), Beyrut 1956, s. 15 Zikru bilâdi’l-Endelüs limüellifi mechûl, I, s. 132. isyanın ele başlarının Valilik sarayının içinde hazırlanan bir tuzakla öldürülüp çukura atılması sebebiyle bu olay sonraları Vak’atü’l-Hufre (Çukur Hadisesi) olarak adlandırılmış, burada öldürülenlerin sayısını yedi yüzden beşbin üçyüze kadar ifade eden rivayetler bulunmaktadır (Bk. Zikru bilâdi’l-Endelüs limüellifi mechûl, I, 132.İbnü’l-Esîr, V, 241-242).
45 İbnü’l-Esîr, V, 546-547; İbn İzârî, II, 94-95. (Ayrıca bk. İbnü’l-Hatîb, s. 20-21.) 46 İbn İzârî, II, 96. 47 İbnü’l-Esîr, VII, 105. 48 Özdemir, “Hişâm II”, s. 147; Özdemir, “Mehdî-Billâh el-Ümevî”, s. 379-380. Birlikte yaşama tecrübesi -İslam dönemi Tuleytula (Toledo) örneği- 15
Şevval ayında (Haziran-Temmuz 1010) halkın kendisine biat etmesiyle halifeliğini ilan etmiştir 49 . Tuleytula’ya gidip orada Hıristiyan halk da dâhil olmak üzere iyi bir çevre edinen Muhammed b. Hişâm adamlarıyla başkent Kurtuba üzerine yürümüş ve Süleyman ile savaşa tutuşmuş, galip olan taraf olarak halktan tekrar biat almıştır 50 .
günü yakalanmış ve öldürülmüştür 51 . Aynı gün göreve II. Hişâm ikinci defa (400- 402/1010-1012) getirilmiştir 52 . El-Mehdî unvanlı Muhammed b. Hişâm’ın halifelik görevine son verilmeden önce kendisi Tuleytula’ya tekrar gitmeyi planlamış olsa da bu durum engellenmiştir 53 .
içerisinde birçok farklılığı bünyesinde barındıran Tuleytula’da yönetime karşı birbirinden farklı seslerin çıkması garipsenmemelidir. Şehrin eski bir başkent oluşu, sağlam surlarla çevrili olması, doğal bir set vazifesi gören Tâcû Nehri’nin varlığı, jeopolitik konumu açısından avantaja sahip olan yükseltisi muhtemelen şehir halkının kendilerine olan güvenini arttırdığından olası ayaklanmaları kolaylaştırıyor olmalıdır. Tuleytula’da çıkan karışıklıklar sadece Emevî idaresine bir başkaldırı niteliği taşımaz. Çeşitli din ve ırktan olan halkın, şehri olası saldırılardan korumak amacıyla da birlikte hareket ettiği görülür. Bunlardan biri 260/873-874 yılında vuku bulur. Şente Beriyye’den Mûsâ b. Zünnûn el-Hevvârî adlı kimse Tuleytula’ya saldırıda bulunduğunda, karşılık olarak yirmi bin Tuleytulalı buna mukavemet göstermiştir. Lakin Tuleytulalılar yenilmiş ve pek çok kimse bu savaşta ölmüştür 54 . Benzer bir olay Endülüs Emevî Devleti’nin ilk halifesi III. Abdurrahman devrinde de (300- 350/912-961) yaşanmıştır. Komşu İspanyol devletlerle girilen mücadelede
49 İbnü’l-Esîr, VII, 106. 50 İbnü’l-Esîr, VII, 107.Süleyman, Muhammed b. Hişâm’ın yaşamını sürdürdüğü Tuleytula’ya doğru harekete geçip, şehre elçi göndermiştir. Fakat buna rağmen herhangi bir değişiklik görülmemiştir. Hatta Muhammed b. Hişâm, Halife Süleyman ile girdiği mücadeleyi kazanıp, Şevval 400/Haziran 1010’da tekrar hilâfetini ilan etmiştir. (bk. Özdemir, “Hişâm II”, s. 147; Özdemir, “Mehdî-Billâh el-Ümevî”, s. 379-380.) 51 İbnü’l-Hatîb, s. 116; İbnü’l-Esîr, VII, 107. 52 İbnü’l-Esîr, VII, 107, 287; İbnü’l-Hatîb, s. 116; Özdemir, “Hişâm II”, s. 147; Özdemir, “Mehdî-Billâh el-Ümevî”, s. 379-380. 53 R. Dozy, “Endülüs Emevî Devleti”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1987, IV, 441. 54 İbnü’l-Esîr, V, 687. Sedanur ÇELENK, Yrd. Doç. Dr. Osman AYDINLI 16
Tuleytulalı eski serkeşlerden Lebb b. Tarbişa ve beraberindekiler, Emîr Abdurrahman tarafında savaşmak için orduya katılmıştır 55 .
Tuleytula, zikrettiğimiz isyanlarla sınırlı olmayıp daha ziyade bu yönüyle öne çıksa da, biraz sonra da göreceğimiz gibi bölgede en fazla çeşitli din ve halklara sahip bir şehir olarak birlikte ve beraber yaşamanın güzel örneklerini sergilemiştir.
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|