O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

---

1 
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
 
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI 
O`zbek 
filologiyasi
kafedrasi
Til tarixi
MA’RUZA MATNI 
fanidan
Bilim sohasi: 100000 - Gumanitar soha 
Ta`lim sohasi: 120000 - Gumanitar fanlar 
Ta`lim yo`nalishi: 5120100 - Filologiya va tillarni o`qitish 
(o`zbek tili) 
 
 
Тузувчи: ф.ф.н. Саидов Ё. 
Buxoro – 2014 

---

2 
1.KIRISH.
Adabiy til umumhalq tilining oliy shakli 
Reja 
1. «O`zbek adabiy tili tarixi» til tarixi fanlaridan biri sifatida. 
2. Adabiy til tarixi va uning manbalari. 
3. Adabiy tilning shakllanishida uslublar taraqqiyoti. 
4. Adabiy tilning shakllanishida uslublar taraqqiyoti. 
5. O`zbek tilining boshqa turkiy tillar o`rtasida tutgan o`rni. 
6. O`zbek adabiy tili va qadimgi turkiy til, qadimgi yozuvlar. 
7. O`zbek adabiy tili va eski turkiy til, yozuv yodgorliklari. 
O`zbek adabiy tili tarixi o`zbek tilshunosligi doirasiga kiradigan 
ixtisosiy fanlardan biridir. Ma`lumki, o`zbek tili tarixi uch mustaqil predmetni o`z 
ichiga oladi. Bular - «Qadimgi turkiy til», «O`zbek adabiy tili tarixi» va «O`zbek 
tilining tarixiy grammatikasi» predmetlaridir. Bu uchala predmet ichki xususiyatlari 
bilan bir-biriga bog`lik bo`lishiga karamasdan, tekshirish ob`ektlarini o`rganish usullari 
jihatidan bir-biridan farq qiladi.
«Qadimgi turkiy til» kursida barcha turkiy qavmlar uchun mushtarak 
sanalgan turk runiy yozma yodgorliklari, ularning fonetik, leksik va morfologik va 
sintaktik xususiyatlarini o`rganiladi. 
«O`zbek tilining tarixiy grammatika»si tilning fonetik sistemasi 
taraqqiyotini, grammatik strukturasining rivojlanishini o`rganish bilan qiziqadi. Lekin 
til hodisalarining ijtimoiy hodisalar bilan munosabati, stillar taraqqiyoti va uning turli 
ko`rinishlari, tilning normasi kabi masalalar uning tekshirish doirasidan chetda 
qoladi. Bularni esa «O`zbek adabiy tili tarixi» predmeti tekshiradi. 
«O`zbek adabiy tili tarixi» kursi til taraqqiyotini xalq tarixi bilan 

---

3 
bog`liqlik holda yoritib beradi. Adabiy til stilida yuz beradigan barcha o`zgarishlar u 
yoki bu darajada xalqning moddiy va ma`naviy hayotida yuz beradigan o`zgarishlar 
bilan bog`liqdir. 
Ishlab chiqarish va savdoning rivojlanishi, sinflarning paydo bo`lishi, 
davlatlarning kelib chiqishi, ilm-fan va adabiyotning taraqqiyoti kabi ijtimoiy-tarixiy 
omillar til taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatadi. Bu har bir omil o`zbek adabiy o`zbek 
adabiy tilida o`z aksini topishi bilan chegaralanib qolmasdan, balki ular badiiy 
tasvir vositalari taraqqiyotiga o`z ta`sirini ko`rsatadi.
Til tarixini o`rganish hozirgi zamon o`zbek tilini tarixiy tushunish, ya`ni bu 
tilning uzoq asrlar mobaynida davom etgan murakkab tarixiy jarayonlarning tarixiy 
samarasi ekanini keng tushunish imkonini tug`diradi. O`zbek tili, uning adabiy formasi 
uzoq davr va asrlarning tarixiy mahsulidir. U tarixda ma`lum bo`lgan boshqa tillar 
kabi urug` tilidan qabila, qabila tilidan xalq va xalq tilidan milliy tilga qarab taraqqiy 
etdi. Uzoq asrlar davom etgan bu jarayonda o`tmish asrlardagi til hodisalari keyingi 
davrlardagi til hodisalaridan farqlanib qoldi. Ijtimoiy tarixiy taraqqiyot talablariga 
javob berolmagan til hodisalari asta-sekin umumtil aloqasidan chiqib ketdi. Ularning 
o`rnini zamon talabi bilan yuzaga kelgan yangi til hodisalari egalladi. SHuning 
natijasida yuqorida aytilgandek, hozirgi zamon o`zbek tili o`zining o`tmishidan 
uzoqlashib ketdi. Bu holatni yozuv yodgorliklarida aks etgan hodisalar bilan 
qiyoslashda yaqqol ko`rish mumkin. 
Ma`lumki, tilning struktura elementlari uzoq o`tgan davr ichida bir xilda 
o`zgarib kelmadi. Ijtimoiy-tarixiy tarakqiyot dastavval tilning leksikasiga o`z ta`sirini 
o`tkazadi. SHuning uchun tilning boshqa struktura elementlariga ko`ra tilning lug`at 
sostavi o`zgaruvchan bo`ladi. 
Tilning lug`at sostaviga qaraganda uning grammatik kurilishi sekinlik bilan 
o`zgargan. Tilning fonetik sistemasi fammatik strukturasiga nisbatan yana sekinlik 
bilan o`zgaradi. 
O`zbek adabiy tili tarixining ob`ekti matn va adabiy til hisoblanadi. 
Adabiy til tarixining eng muhim vazifalaridan biri buyuk so`z ustalari

---

4 
tomonidan rivojlantirilgan umumxalq tilining qayta ishlanish xususiyati va rolini 
aniqlashdir. 
O`zbek adabiy tili tarixi bir qator fanlar bilan bog`liq ravishda o`rganiladi 
va ular bilan uzviy bog`lanadi. Birinchi navbatda, o`zbek tilshunosligi doirasiga 
kiradigan fanlar bilan uzviy bog`lanadi. «O`zbek adabiy tili tarixi», «O`zbek tilining 
tarixiy grammatikasi», «O`zbek dialektologiyasi»ning bergan ilmiy xulosalariga 
suyanadi. Ayni zamonda hozirgi o`zbek adabiy tili kursiga ilmiy zamin hozirlaydi. 2- 
navbatda «Adabiyot tarixi» fani bilan bog`lanadi, chunki ulkan va boy madaniy 
yodgorliklarimiz shu davr tilini tashuvchi manba xisoblanadi. 3-navbatda 
«O`zbekiston tarixi» fani bilan munosabatda bo`ladi, chunki adabiyot va til tarixini 
xalq tarixisiz tasavvur qilish mumkin emas. 
O`zbek adabiy tili tarixining asosiy manbalariga yozma obidalar - badiiy, 
ilmiy asarlarning mantlari, sheva materiallari, joy nomlari, kishi ismlari, hozirgi 
o`zbek adabiy tili materiallari, tarixiy lingvistik lug`atlar, turkshunoslikka oid 
o`zbek, rus va xorijiy olimlarning tadqiqot va qo`llanmalari kiradi.