O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish 
R E J A : 
1. 
Masalaga kirishish. 
2. 
Turkiy tillar tasnifi. 
3. 
O`zbek tili tarixini davrlashtirish. 
4. 
Qadimgi turkiy adabiy til. 
5. 
Eski o`zbek adabiy tili. 

---

25 
6. 
Hozirgi o`zbek adabiy tili 
Jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotidagi o`zgarishlarni hisobga olmagan 
holda, adabiyot va san`at, fan va ijtimoiy tafakkur tarixi bilan bog`lanmay turib, 
o`zbek adabiy tilining tashkil topishi va rivojlanishini o`rganib bo`lmaydi. Chunki, 
adabiy til milliy madaniyat turlaridan biri sifatida jamiyat taraqqiyoti bilan 
bog`langandir. 
O`zbek adabiy tili o`zining tashkil topishi va shakllanishining dastlabki 
davrlaridan boshlab hozirgi kunlargacha juda murakkab taraqqiyot yo`lini bosb 
o`tdi. Asrlar daomida o`zbek adabiy tilida yuz bergan o`zgarishlar asta-sekinlik 
bilan, miqdor o`zgarishlardan sifat o`zgarishlarga o`tish yo`li bilan davom etdi, 
yuzaga keldi. hunga ko`ra tilning ichki qurilishidagi o`zgarishlar bilan bog`liq 
ravishda o`zbek adabiy tilining rivojlanishi jarayonida bir-biridan farq qiladigan 
turlicha davrlar ajratiladi. Ma`lumki, adabiy til haqidagi fan jamiyatda xilma-xil 
itimoiy hodisalarning rivojlanish haqidagi, til va jamiyat, tilning rivojlanishiga har 
xil ijtimoiy-tarixiy va madaniy-ijtimoiy omillarning ta`siri to`g`risidagi ta`limotga 
asoslanadi. Til taraqqiyotining ichki qonuniyatlari haqidagi ta`limot tilning xalq 
tarixi bilan bog`liq holda rivojlanishi to`g`risida ta`limot bilan mahkam bog`liq 
bo`lib, ular bir-birini to`ldiradi. 
Demak, yuqorida ko`rsatilgan qoidlar asosida o`zbek adabiy tili tarixi fanini 
tuzish, tashkil etish jarayonida davrlashtirish masalasi g`oyat muhim ahamiyat 
kasb etadi. Ma`lumki, adabiy til tarixi shu tilda so`zlashuvchi xalq tarixi bilan 
adabiy tilning tuzilmasi, tarkibiy qurilishdagi o`zgarishlar bilan, shuni ngdek, 

---

26 
uning ijtimoiy vazifalari o`zgarishi bilan uzviy ravishda bog`langandir. hu sababli 
o`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish bo`yicha olimlar tomonidan ilgari surilgan 
nazariy fikrlar, umumiy qoidalar bir-biridan keskin farq qilmaydi. Bu esa adabiy til 
qurilishdagi o`zgarishlarning uning ijtimoiy vazifasidagi o`zgarishlar bilan yoki 
adabiy til tarixini xalq tarixi bilan mahkam bo`lganligining yana bir marta 
tasdiqlaydi. 
O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish bir tomondan o`zbek xalqining 
tashkil topishi, etnik tarkibi, uning o`ziga xos murakkab tarixiy rivojlanishi 
jarayoni bilan bog`langan bo`lsa, ikkinchi tomndan qadimgi umumtarkiy adabiy til 
qurilishida hamda hozirgi turkiy tillar tasnifida o`zbek adabiy tilining tutugan 
o`rni, uning o`ziga xos xususiyatlari kabi masalalar bilan bog`langandir. 
O`zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish bevosita turkiy tillar tasnif qilish 
masalasi bilan bog`liq. Chunki o`zining lug`at boyligi, tovush tarkibi va grammatik 
xususiyatlari jihatidan ko`pchilik turkiy tillar bir-biriga juda yaqin turadi. Ammo 
ular o`ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farq ham qiladi. Bu xususiyatlarni 
aniqlash esa turkiy tillar tasnifi bilan bog`liqdir. 
Davrlashtirish uchun o`zbek tili va unga urug`dosh bo`lgan turkiy tillarning 
kelib chiqishi, taraqqiyot bosqichlari, o`zaro munosabatlarini o`rganish va 
tasniflash zarur. 
Turkiy tillarni o`rganish va tasniflash asosan XIX asrdan boshlandi. Turkiy 
tillarni tasniflashda ko`proq jug`rofiy nuqtai nazardan asos qilib olinadi. Ma`lumi, 
jug`rofiy tasnifda qardosh tillarning xududiy yaqinligi yondosh yashash sharoiti 

---

27 
nazarda tutiladi. Ammo ularning ba`zilarida bu hodisaga qisman rioya qilmaslik 
hollari ham seziladi. Turkiy tillarni ilk bor ilmiy nuqtai nazardan tasnif qilgan olim 
V.V.Radlovdir. U o`zining tasnifida turkiy tillarni uch guruhga bo`ladi: 1) 
shimoliy guruh; 2) janubiy guruh; 3) qurama guruh. 
So`nggi guruhni yana g`arbiy va sharqiy kichik guruhlarga ajratadi. 
V.V.Radlov o`zining keyingi taraqqiyotlarida bu tasnifni qayta ishlab chiqadi, yana 
ham takomillashtiradi va turkiy tillarni to`rt guruhga bo`ladi: 
1. Sharqiy guruh (bunga oltoy va cho`lim tillari, xakas, shor, tuva va 
enasoy turklarining tillari kiradi); 
2. G`arbiy guruh (bunga Sibir tatarlari, boshqird, tatar, qirg`iz, qozoq va 
qoraqalpoq tillari kiradi); 
3. O`rta Osiyo guruhi (bunga uyg`ur va o`zbek tillari kiradi); 
4. Janubiy guruh (bunga turkman, ozarbayjon va turk tillari kiradi). 
A.N.Samoylovich esa turkiy tillarni tasnif qilishda fonetik prinsipga 
asoslanadi. U turkiy tillarni olti guruhga bo`ladi: 
1) 
R.guruhi. Bu tillarda qadimgi turkiy tildagi 3 tovush 
keyincha u ga o`tgan tovush r tovushi bilan aytiladi: 
azak – ayak (oyoq)- ura kabi. Bu guruhga eski bulg`or 
va hozirgi chuvash tillari kiradi. 
2) 
D.guruhi. Bu tillarda z tovushi d tovushi bilan aytiladi. 
Bu guruhga uyg`ur, tuva, qaragaz, salar tillari, qadimgi 
uyg`ur va urxun-enasoy turklari kiradi. 
3) 
Tau guruhi. Bu tillarda to`g` so`zi tau tarzida aytiladi. 
Bu guruhga oltoy, qirg`iz, ko`mik, qarachay-balqar, 
tatar, boshqird, karaim, nuqay, qozoq yoki umuman 
shimoliy-g`arbiy turkiy tillar kiradi. 
4) 
Taglik guruhi. Bunda so`z sShunday aytiladi. Bu 
guruhga eski o`zbek tili, hozirgi uyg`ur va o`zbek tillari 
– janubiy-sharqiy turkiy tillar kiradi. 
5) 
Taglik guruhi. Bunda so`z sShunday aytiladi. Bu 
guruhga Xorazm o`zbek tili shevasi, qipchoq-turkman 
tillari kiradi. 

---

28 
6) 
Ol guruhi. Bunda bo`l fe`li o`l tarzida aytiladi. Bu 
guruhga ozarbayjon, turk, gagauz kabi janubiy g`arbiy 
turkiy tillar kiradi. 
S,E. Malov o`z asarlarida turkiy tillar tasnifiga doir bir qator qiziqarli 
fikrlarni bayon qiladi. U mavjud tasniflarga qilingan o`zining qo`shimcha va 
ilovalariga eskirgan xususiyatlarning saqlanishi hamda yangi xususiyatlarning 
hosil bo`lishi jihatidan barcha turkiy tillarni to`rt guruhga bo`ladi: 
1. 
Eng qadimgi tillar. 
2. 
Qadimgi tillar. 
3. 
Yangi tillar. 
4. 
Eng yangi tillar. 
S.E.Malov o`z tasnifi uchun turkiy tillardagi til orqali g.g va bir- necha 
orqali qator unlilarning old qator tovushiga o`tishi, qadimgi tillarda jarangsiz 
undoshlarning, yangi tillarda esa jarangli undoshlarning ko`pligi kabi fonetik 
hodisalarni o`z tasnifi uchun asos qilib oladi.
Mana shu tasnif asosida S.E.Malov turkiy tillarning rivojlanish tarixini uch 
davrga bo`ladi: 
1. 
Turkiy tillarning d-lash davri. Bu hodisa qadimgi runiy va uyg`ur 
yozuvi yodgorliklari uchun xos xususiyatdir. So`z o`rtasi va 
oxirida U tovushi d tarzida aytiladi: adak (ayak),adir (ayir), 
kod(kuy) kabi. 
2. 
O`tkinchi davr. Bu davrda turkiy tillar d-lash xodisasidan ya-lashga 
o`ta boshlaydi: kidim (kiyim, kedim) (keyin, adir) ayir kabi. 
3. 
Turkiy tillarning y- lash davri. Bu davrda turkiy tillarning 
tabaqalanishi va ajralib chiqishi kuchayadi, alohida xalq tillarining 
tashkil topishga zamin tayyorlanadi. 
Turkiy tillarni tasniflashda N.A. Baskakovning xizmatlari ayniqsa, 
samarali bo`ldi. Uning asarlariga turkiy tillarning ilmiy-nazariy jihatdan 
ancha mukammal geneologik tasnif beriladi. Bu tasnifga ko`ra turkiy tillar 

---

29 
dastlab ikkiga bo`linadi: 
1) 
G`arbiy xun tarmog`i; 
2) 
Sharqiy xun tarmog`i 
G`arbiy xun tarmog`i to`rt shaxobchaga bo`linadi: 
1. 
Bulg`or shaxobchasi. Bunga qadimgi bulg`or, xazar va hozirgi chuvash 
tili kiradi. 
2. 
Qipchoq shaxobchasi, Bunga qaraim, qo`mik, qirim tatarlari, tatar, 
boshqird, qoraqalpoq, qozoq tillari kiradi. 
3. 
O`g`iz shaxobchasi. Bu shaxobchasiga qadimgi o`g`iz va hozirgi 
turkman, qaqauz, ozarbayjon, turk tillari kiradi. 
4. 
Qarluq shaxobchasi. Bu shaxobcha tarkibiga qadimiy uyg`ur tili, eski 
o`zbek tili va hozirgi uyg`ur va o`zbek tillari kiradi. 
harqiy xur tarmog`i ikki shaxobchaga bo`linadi: 
1. 
Uyg`ur-o`g`iz shaxobchasi. Bunga qadimgi o`g`iz tili va 
hozirgi tuva, qaraqaz, yoqut, hakas, shor tillari kiradi. 
2. 
Qirg`iz-qipchoq shaxobchasi. Bu shaxobchaga qadimgi va 
hozirgi qirg`iz tili va oltoy tillari kiradi. 
N.A.Baskakov o`zining ana shu tasnif bilan bog`liq ravishda turkiy tillarning 
rivojlanish tarixini quyidagi davrlarga bo`ladi: 
1. 
Oltoy davri (milodgacha III asrlar), turkiy tillar taraqqiyotining 
eng qadimgi ilk bosqichi bo`lib, bu davrning muayyan sanalari 
fan tomonidan aniqlangan emas. Chunki tarixiy hujjatlar yo`q. 
2. 
Xun davri (milodiy Y asrgacha) 
3. 
Qadimiy turk davri (Y-X asrlargacha)
4. 
O`rta turk davri (X-XY asrlar) 
5. 
Yangi turk davri (XIX-XX asrlar) 
6. 
Eng yangi davr (XIX-XX asrlar) 
Turkiy tillarni tasniflash taraqqiyot tarixini davrlashtirish bilan bog`liq 
ravishda o`zbek adabiy tili tarixi ham olimlar tomonidan turlicha davrlashtirilgan. 
Jumladan, S.E.Malov o`zbek adabiy tili tarixini uch davrga bo`lib o`rganadi: 
1. 
Uyg`ur adabiy tili 
2. 
Chig`atoy adabiy tili 
3. 
Uyg`ur adabiy tili 
Bu davrlashtirishga ko`ra hozirgi o`zbek adabiy tili chig`atoy adabiy tilidan 

---

30 
kelib chiqqqan. Chig`atoy (eski o`zbek) adabiy tili esa o`z navbatida o`yg`ur 
adabiy tilidan kelib chiqqan. 
A.N. Samoylovich o`zbek adabiy tilining tarixini uch davrga bo`ladi: 
1. 
Qoraxoniylar davri adabiy tili (X-XI). Bu davr koraxoniylar 
davlatida shakllangan va keng qullangan sharqiy turkiy adabiy til 
va shu tilda yoziladigan asarlar bilan ajralib to`radi. 
2. 
O`g`iz- qipchoq adabiy tili (XII-XX asrlar). Bu davr Xorazmda 
o`g`iz-qipchoq dialekti negizida rivojlangan g`arbiy turkiy adabiy 
til hamda bu erda yaratilgan asarlar bilan bog`langan. 
3. 
o`rta Osiyo turkiy adabiy tili (XIV-XX asrlar). Bu davr tili shu 
asrlar davomida turkiy- eski o`zbek adabiy tilida yaratilgan asarlar 
bilan bog`langan. Hozirgi o`zbek adabiy tili esa O`rta Osiyo 
turkiy adabiy tilining davomi deb qaraladi. 
A.M.Shcherbak o`zbek adabiy tili tarixini to`rt davrda bo`lib o`rganadi: 
1. 
O`zbek adabiy tilining eng qadimgi davri (X-XIII asrlar). 
Bu davr asosan sharqiy turkiy adabiy til hamda ma`lum 
darajada g`arbiy turkiy adabiy til bilan bog`langan. 
2. 
O`zbek adabiy tilining o`rta –«Chig`atoy» tili davri (XIV-
XVII asrlar). Bu davr tili asosan eski o`zbek adabiy tili 
hamda shu tilda yozilgan asarlar bilan bog`langan.
3. 
O`zbek adabiy tilining yangi davri (XVII-XYIII asrlar). Bu 
davr xonliklar davri adabiy tillini qamrab oladi.
4. 
O`zbek adabiy tilining eng yangi davri(XIX-XX asrlar). 
O.Usmonov o`zbek adabiy tilining tarixini besh davrga bo`ladi: 
1. 
Qadigi turkiy tili davri (VI-IX asrlar) 
2. 
Qadigi o`zbek tili davri (IX-XIIasrlar) 
3. 
Eski o`zbek tilining ilk davri.(XIII-XIV asrlar) 
4. 
Eski o`zbek tili (XIV-XIX asrlar) 
5. 
Hozirgi zamon o`zbek adabiy tili. 
G.Abduraxmonov o`zbek adabiy tili tarixini quydagicha davrlashtiradi. 
I. 
eng qadimgi turkiy til (VII asrgacha bo`lgan 
davr). 
II. 
Qadimgi turkiy til (VII-XI asrlar) 
III. 
Eski turkiy til (XI-XIII asrlar) 
IV. 
Eski o`zbek adabiy tili.(XIV-XIX asrlar) 
V. 
Yangi o`zbek adabiy tili (XIX-XX asrlar) 
VI. 
Hozirgi zamon adabiy tili. 

---

31 
Yuqorida bildirilgan fikrlarni umumlashtirgan holda quyidagicha 
davrlashtirish mumkin: 
I. 
Qadimgi turkiy adabiy til davri(VII asrdan-XIII
asrgacha) 
II. 
Eski o`zbek adabiy tili davri (XIII-XIX asrlar) 
III. 
Hozirgi o`zbek adabiy tili davri (XIX-XX asrlar)