Qasim haciyev
Yüklə 1,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- COĞRAFİ, SİYASİ VƏ MƏDƏNİ TARİXİ
- Y.M.Mahmudov Rəyçilər: AMEA-nın müxbir üzvü, t.e.d., professor İ.A.Babayev
- S.Ş.Nuriyev Hacıyev Q.Ə. Bərdə şəhəri. Coğrafi, siyasi və mədəni tarixi
- XATİRƏSİNƏ İTHAF EDİRƏM!
- I FƏSİL BƏRDƏ ŞƏHƏRİNİN TARİXİ ƏRAZİSİ, TƏŞƏKKÜLÜ VƏ ADININ ETİMOLOGİYASI 1.1. Bərdənin yerləşdiyi tarixi ərazi və onun təbii
|
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu QASIM HACIYEV BƏRDƏ ŞƏHƏRİ COĞRAFİ, SİYASİ VƏ MƏDƏNİ TARİXİ Bakı – 2008 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur Elmi redaktor: AMEA-nın müxbir üzvü, t.e.d., professor Y.M.Mahmudov Rəyçilər: AMEA-nın müxbir üzvü, t.e.d., professor İ.A.Babayev t.e.d. T.M.Məmmədov t.e.d., professor V.Z.Piriyev t.e.d., professor T.T.Mustafazadə filol.e.d. S.Ş.Nuriyev Hacıyev Q.Ə. Bərdə şəhəri. Coğrafi, siyasi və mədəni tarixi. – Bakı, Un- iPrint, 2008. – 250 s. Əsər Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri, ölkənin beş əsrə qədər paytaxtı olmuş, 2500 ildən artıq yaşı olan Bərdənin tari- xinə həsr edilmişdir. Kitabın I cildində Bərdənin qədim dövrdən XIX əsrədək tarixi öz əksini tapmışdır. Əsərdə eyni zamanda Bərdənin yerləşdiyi tarixi ərazinin təbii-coğrafi xüsusiyyətləri, şəhərin tarixi yeri, təşəkkül dövrü, quruluşu, adının etimologiyası, ictimai-inzibati şəraiti, əhalisinin etnik tərkibi işıqlandırılmışdır. Əsərdən Azərbaycan tarixinin tədrisində ali və orta ixtisas məktəblərinin müəllim və tələbələri, elmi işçilər və şəhər tarixi məsələləri ilə məşğul olan tədqiqatçılar, ümumiyyətlə, tariximizlə maraqlananlar yararlana bilərlər. Kitabın işıq üzü görməsində xüsusi roluna görə vətənpərvər ziyalı, polis polkovniki Əbülfət Hacıyevə minnətdarlıq edirik. İSBN 978-9952-440-33-1 © Q.Hacıyev, 2008 AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİ HEYDƏR ƏLİRZA OĞLU ƏLİYEVİN UNUDULMAZ XATİRƏSİNƏ İTHAF EDİRƏM! Qarabağın Bərdə şəhəri qədim tarixə, zəngin ənənəyə ma- likdir. Düzü, mən qədim Bərdəni çox sevir və bərdəlilərə böyük hörmət bəsləyirəm. Heydər Əliyev Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 5 MÜƏLLİFDƏN 2000-ci ildə Azərbaycan MEA A.A.Bakıxanov adına Ta- rix İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə «Bərdə şəhərinin tarixi (e.ə. III əsr – b.e. XVIII əsri)» adlı monoqrafiya çap etdirdik və 2006-cı ildə Azərbaycan MEA Tarix İnstitutunun Birləşdirilmiş Müdafiə Şurasında həmin mövzuda doktorluq dissertasiyası müdafiə etdik. Ulu Öndər Heydər Əliyevin «Düzü, mən qədim Bərdəni çox sevir və bərdəlilərə böyük hörmət bəsləyirəm» sözləri hər bir bərdəli kimi bizi də ruhlandırdı və bu mövzuya yenidən qayıtmağa sövq etdi. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Bərdənin tarixinin yazılması, eləcə də qədim və zəngin tarixə malik Qarabağ bölgəmizin tarixini hərtərəfli və dərindən tədqiq etmək üçün “Qarabağ tarixi” şöbəsinin yaradılması da Ulu Öndərin tövsiyəsinin nəticəsidir. Heydər Əliyev həm tarixi yaradan və bu mənada tariximizi tarixlərə yazan dahi şəxsiyyət, həm də tarixi yazanlara arxa du- ran rəhbərdi. Məlumdur ki, Bərdə şəhərinin adı yazılı mənbələrdə Albaniyanın paytaxtı kimi çəkilir. Bu məlumatdan başqa yazılı mənbə əldə edilmədiyindən və arxeoloji tədqiqatların Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 6 aparılmaması səbəbindən Bərdə bir qayda olaraq tarixi ədəbiyyatda orta əsr şəhəri kimi təqdim olunmuşdur. Lakin erkən orta əsrlərdə (V əsr) ölkənin paytaxtına çevrilmiş, iqtisadi və strateji cəhətdən əlverişli olan bu şəhərin bünövrəsinin elə həmin vaxtda qoyulması versiyası tarixşünaslıqda haqlı olaraq birmənalı qəbul edilməmişdir. Əsrlər boyu qaranlıq qalmış tarixi sirləri açan, hətta mövcudluğunu itirmiş neçə-neçə qədim şəhərin tarixini mey- dana çıxaran arxeologiyanın möcüzəvi imkanlarından lazımınca bəhrələnmədən, elə həmin mənada, Bərdədə aparılmış arxeoloji qazıntı nəticələrini nəzərə almadan, yəqin ki, biz də şəhərin min beş yüz il tarixə malik orta əsr şəhəri olması fikrilə razılaşmaq məcburiyyətində qalardıq. Başqa sözlə, Bərdədə aparılan arxeo- loji qazıntılar nəticəsində yerin dərin qatlarında arxeoloji qayda- qanunlarla izlənən mədəni təbəqələrin açılması, külli miqdarda qədim maddi mədəniyyət nümunələrinin aşkar edilməsi, şəhərin tarixinin yazılı mənbələr və arxeoloji tədqiqatlar əsasında hərtərəfli və kompleks tədqiqini mümkün etdi və Bərdənin daha qədim dövrdə yaranması barədə yeni söz deməyə, onun inkişafını, günümüzədək intensiv yaşayış məskəni olaraq qalmasını, şəhərin siyasi, iqtisadi, ictimai, mədəni tarixini öyrənməyə imkan yaratdı. «Qarabağın Bərdə şəhəri qədim tarixə, zəngin ənənəyə malikdir» deyən Ulu Öndər Heydər Əliyevin qədim şəhərin keçmiş şöhrətinin özünə qaytarılmasına dair tövsiyələrini biz Bərdədə onun öz dilindən dəfələrlə eşitmişdik. Heç də təsadüfi deyil ki, Ulu Öndərin tövsiyələri zaman-zaman öz bəhrəsini vermiş və verməkdədir. Bərdə şəhərində Ulu Öndərin göstəriş və tələbi ilə inşa edilmiş nəhəng tikililər – mədəniyyət sarayı, vətən müharibəsində həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış abidə kompleksi, poçt-rabitə, mehmanxana binaları, zavod və fabriklər, Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 7 ticarət mərkəzi, bazar kompleksi, məktəb binaları, xəstəxana və poliklinikalar, çoxmərtəbəli ictimai və məişət xidməti binaları, körpülər və s. vaxtilə şəhərin həyatını dövrün inkişaf səviyyəsinə uyğun yeniləşdirmişdisə, bu böyük işləri layiqincə davam etdirən Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin şəxsi təşəbbüsü və göstərişi ilə son dövrlərdə burada tikilmiş olimpiya idman kompleksi, Heydər Əliyev muzeyi, akademik Zərifə Əliyeva adına orta məktəb, ictimai binalar, istehsal müəssisələri, salınmış parklar və görülmüş çoxsaylı abadlıq işləri və s. Bərdə üçün daha geniş inkişaf perspektivləri açmışdır. Bütün bunlar Bərdənin müasir quruculuq tarixidir və gələcək xüsusi tədqiqatların mövzusudur. Bunlarla yanaşı, aşağıdakıları da qeyd etməyi özümüzə borc bilirik: Bərdənin qədim tarixini və zəngin ənənələrini yaşadan əhalinin gözündə doğma şəhərin inkişaf edib çiçəklənməsində əvəzsiz tarixi rolu olan Ulu Öndər Heydər Əliyev və cənab İlham Əliyev misilsiz insanlardır. “Qarabağın bütün guşələri, o cümlədən Bərdə mənim üçün daha doğma, daha əzizdir” deyən Ulu Öndərin Bərdəyə məhəbbəti ilə Bərdəni Azərbaycanın dilbər guşəsi adlandıran, onun Azərbaycanda xüsusi yeri olduğunu, həmçinin hər bir azərbaycanlı üçün doğma yer, doğma məkan olduğunu vurğulayan cənab İlham Əliyevin Bərdənin çox inkişaf edib gözəlləşməsindən, abadlaşmasından keçirdiyi xüsusi fərəh arasında birbaşa bağlılıq var. Sürətlə inkişaf edən Bərdədə böyük işlər görülməsinə şad olduğunu dəfələrlə bildirən cənab İlham Əliyev xalqımızın ümummilli li- deri Heydər Əliyevin Bərdəyə göstərdiyi qayğı və xüsusi münasibətə dərin hörmətlə yanaşdığını və buna sadiq olduğunu dönə-dönə nümayiş etdirir. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 8 Bərdəlilər xalqımızın Ulu Öndəri Heydər Əliyevin yolunu saxlayanları, Heydər Əliyev kursuna sadiq və etibarlı insanları da ağırlayır, yüksək qiymətləndirirlər. Bu cür ali keyfiyyətlərə malik insanlar hörmətli cənab Prezident İlham Əliyevin komandasında yetərincədir. Bu komandada Heydər Əliyev kursuna sadiqliyi ilə seçilən və Qarabağ camaatının, eləcə də bərdəlilərin xüsusi rəğbət bəslədiyi Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanı, Daxili İşlər Naziri cənab Ramil Usubovu qeyd etməmək, düşünürük ki, ilk növbədə elimizin istəyinə qarşı ədalətsizlik olar – el gözü tərəzidir. 2006-cı ilin ortalarında Bərdə İH başçısının AMEA-nın prezidenti akademik M.K.Kərimova Bərdə şəhərinin salınma tarixi barədə məlumat almaq üçün müraciəti ilə əlaqədar olaraq AMEA Tarix İnstitutunun direktoru AMEA-nın müxbir üzvü, professor Y.M.Mahmudovun, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun direktoru tarix elmləri doktoru M.A.Rəhimovanın razılığı ilə tarixçi və arxeoloqlardan (AMEA-nın müxbir üzvü, t.e.d., professor İ.A.Babayev, t.e.d.Q.Ə.Hacıyev, t.e.d. A.M. Məmmədov) ibarət elmi-tədqiqat qrupu yaradıldı və Bərdə şəhərinin əsasının qoyulduğu tarixi dəqiqləşdirmək məqsədilə şəhərin qədim yerində arxeoloji qazıntı işləri aparıldı. Bərdə şəhərinin 2500 il tarixə malik olması sübuta yetiril- di. Təqdim olunan bu əsər «Bərdə şəhərinin tarixi (e.ə. III əsr–b.e. XVIII əsri)» monoqrafiyasından fərqli olaraq Azərbaycanın əzəli-əbədi torpağı olan Qarabağ bölgəsinin qədim şəhəri Bərdənin yaranması və inkişafına dair yeni materialların da daxil edildiyi antik, orta əsrlər və yeni dövr (e.ə. IV əsr – b.e. XIX əsri) tarixini əks etdirən ikicildliyin I cildidir. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 9 Üzərində iş gedən II cild də yaxın zamanlarda işıq üzü görəcəkdir. Məqsədimiz doğma vətənimizin, qədim və zən-gin tarixə malik şəhərimizin tarixini obyektiv yazıb oxuculara təqdim etməkdir. Buna nə dərəcədə nail olduğumuzu isə hörmətli həmkarlardan və oxuculardan eşitmək ümidindəyik. Yeri gəlmişkən, vaxtında araşdırılmaması səbəbindən erməni ideyapərdazları pərxaşlıq yazılarında Bərdəni də uydur- ma «Şərqi Ermənistan», «əzəli erməni torpaqları» daxilinə «qatmışlar» və bu saxtakarlıqları genişləndirməkdə davam edirlər. Söz yox ki, erməni təbliğatçılarının yazdıqları o qədər cəfəngdır ki, tarixdən az-çox xəbərdar olan hər kəs həmin yazıları oxusa, onların uydurma olduğunu anlamaqda çətinlik çəkməz. Biz təmkin və dözüm nümayiş etdirərək ermənilərin yazdıqları cəfəngiyatlara detallarına qədər cavab vermək fikrindən yan keçirik. Onlara ən tutarlı cavab Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin qədim şəhərlərindən biri olan Bərdənin ob- yektiv, elmi mənbələrə əsaslanaraq yazlmış bu tarixidir. Güman edirik ki, onlar da bu əsəri oxuyub uydurduqları yalanlardan usanarlar – beş min illik dövlətçilik tarixi olan türk torpaqlarında özlərinə qədim məskən axtarmazlar. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 10 GİRİŞ Azərbaycan dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindəndir. Azərbaycan həm də ulu tarixə malik şəhərlər diyarıdır. Həmin şəhərlərdən biri də vaxtilə ölkənin siyasi, iqti- sadi və mədəni mərkəzi – paytaxtı olmuş Bərdədir. Bərdə orta əsrlərdə Yaxın və Orta Şərqin nəhəng şəhərlərindən olmuşdur. Azərbaycanda qədim və orta əsr şəhərlərinin yaranması və əsas inkişaf xüsusiyyətləri, şəhərin quruluşu, ictimai həyatı, hərbi-strateji mövqeyi, inzibati-idarə üsulu, sənətkarlıq və ticarəti, mədəniyyəti, xarici əlaqələri və şəhər həyatı ilə bağlı digər məsələlər tarix elmimiz üçün vacib, habelə mühüm elmi axtarışlar tələb edən məsələlərdir. Mənbələr, arxeoloji materiallar və etnoqrafik müşahidələr əsasında aparılmış tədqiqat Bərdənin çoxəsrlik və zəngin tarixə malik olması qənaətinə gəlməyə imkan verir. Cənubi Qafqazda, qədim və beynəlxalq ticarət yollarının kəsişdiyi yerdə yaranaraq inkişaf etmiş Bərdə şəhəri Azərbaycan xalqının iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Bərdə orta əsrlərdə, mənbələrin dili ilə desək, «Arranın anası» olmuşdur.Yeri gəlmişkən, ərəb mənbələrində indiki Cənubi Azərbaycan “Azərbaycan”, Albaniya isə “Arran” adlandırılmışdır. Əsər Bərdə şəhərinin eramızdan əvvəl I minilliyin sonun- dan bizim eranın XIX əsrinədək tarixini əks etdirir. Bu Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 11 dövr Bərdə şəhərinin yaranma, formalaşma, inkişaf mərhələlərini əhatə edir. Şəhərin yarandığı və fəaliyyət göstərdiyi antik və orta əsrlər dövrü tarixinin tədqiqinə qanunauyğun bir maraq oyanır. Bu baxımdan qeyd olunan xro- noloci çərçivə daxilində Bərdənin ümumi tarixini elmi əsasda tədqiq etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanda şəhər tarixinin tədqiqinə son dövrlərdə başlanılmışdır. Bu, hər şeydən əvvəl ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin vaxtilə verdi-yi göstəriş və qərarları ilə bağlıdır. Ulu Öndərin imperativ şəkildə dediyi «Azərbaycanın qədim şəhərlərinin tarixi öyrənilməlidir» fikri tarixçiləri ruhlandırdı, onların qarşısında böyük məsuliyyət qoydu, bu səpkidə mövzuların tədqiqinə diqqəti artırdı. Bu baxımdan Ulu Öndər Heydər Əliyevin «Tariximizin hər səhifəsi bizim üçün əzizdir», «Xalq gərək daim öz kökünü xatırlasın» aforizmlərinin də böyük təsiri oldu. Azərbaycanın qədim və orta əsr şəhərlərinin müxtəlif aspektdə öyrənilməsi şəhər tarixşünaslığımızın bir çox problemlərinin üzərinə işıq salmışdır. Azərbaycan tarixçiləri arasında şəhər tarixi problemi ilə məşğul olan böyük bir alimlər ordusu formalaşmışdır (S.B.Aşurbəyli, M.X.Heydərov, H.Ə.Ciddi, Q.M.Əhmədov, S.M.Onullahi, İ.A.Babayev, N.M.Vəlixanlı, V.H.Əliyev, T.M.Məmmədov, A.B. Nuriyev, Ş.F.Fərzəlibəyli, R.İ.Məmmədov, İ.M.Cəfərzadə, İ.N.Əliyev, F.V.Qədirov, R.M.Vahidov, E.Q.Mirzəyeva və b.). Onların əsərləri, arxeoloji qazıntılar, yazılı mənbələr əsasında apardıqları elmi tədqiqatları həm bütövlükdə tarixşünaslıq, həm də Azərbaycan şəhərlərinin öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Həmin əsərlər sırasına daxil olan İ.M.Cəfərzadənin «Köhnə Gəncənin tarixi-arxeoloji oçerki», İ.H.Əliyev və F.V.Qədirovun «Qəbələ», H.Ə.Ciddinin «Orta əsr Şamaxı şəhəri IX-XVII əsrlərdə», R.M.Vahidovun «Mingəçevir Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 12 III-VIII əsrlərdə», M.X.Heydərovun «Şəhərlər və şəhər sənətkarlığı», «XIII-XVII əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərində so- sial-iqtisadi münasibət və sənətkarlıq təşkilatları», S.B.Aşur- bəylinin «Bakı şəhərinin tarixi», Q.M.Əhmədovun «Orta əsr Beyləqan şəhəri», «Qədim Beyləqan», S.M.Onullahinin «XIII- XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi», İ.B.Babayevin «Qafqaz Albaniyasının antik şəhərləri», V.H.Əliyevin «Qədim Naxçıvan», R.İ.Məmmədovun «Naxçıvan şəhərnin tarixi oçer- ki», F.Ə.Əliyevin «XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərləri» və Ş.F.Fərzəlibəylinin «Quba tarixi» Azərbaycan tarixşünaslığında mühüm yer tutur (adı çəkilən əsərlərə dair mənbə və ədəbiyyat göstəricisində kifayət qədər məlumat verilmişdir). Bərdə şəhərinin tarixinin problem olaraq tarixşünaslığını araşdırmağa başlamamışdan öncə əvvəldə qeyd etdiyimiz bir məsələni təkrarən diqqət mərkəzinə çəkmək istərdik. Bu da on- dan ibarətdir ki, son vaxtlara qədər yazılı mənbələrin azlığı və arxeoloji tədqiqatların kifayət qədər aparılmaması səbəbindən Bərdə şəhərinin tarixi dərindən öyrənilməmiş, elə bu səbəbdən də Bərdə elmi ədəbiyyatda orta əsr şəhəri kimi təqdim edilmişdir. Odur ki, biz problemin öyrənilmə dərəcəsini təhlil edərkən tarixşünaslığın araşdırılmasında təkcə yazılı mənbələrlə kifayətlənməmiş, təhlili ilk dəfə olaraq yazılı mənbələrdə əldə edilən məlumatlardan, Bərdə şəhərinin arxeoloji materiallarından və qlobal şəhər probleminin öyrənilməsi təcrübəsindən istifadə etməklə aparmışıq. Bu baxımdan mono- qrafiyada təkcə Azərbaycanın deyil, keçmiş SSRİ məkanına daxil olan şəhərlərin, eləcə də Asiya və Avropanın bir çox şəhərlərinin tarixinə dair əsərlərə, o cümlədən Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin şəhər problemlərinə dair elmi ədəbiyyata geniş nəzər yetirilmişdir. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 13 Bərdənin tarixinin öyrənilməsinə son dövrlərdə təşəbbüslər göstərilsə də hərtərəfli tədqiqatlar aparılmamış, yalnız müxtəlif səpkidə kiçik həcmli bir sıra əsərlər çap edilmişdir. Həmin əsərlər şəhərin arxeoloji tədqiqinə həsr edilmiş kitab (322), tarixi-arxeoloji oçerk (154) və orta əsrlər dövrünə aid dərs vəsaitindən (90) ibarətdir. Bərdə şəhərinin ta- rixi probleminə bir namizədlik dissertasiyası həsr edilmişdir ki, burada da əsasən şəhərin gil qab məmulatı öyrənilmişdir (9). A.B.Nuriyevin «Orta əsr Bərdə şəhəri» kitabı Bərdə şəhərində 1984-1985-ci illərdə arxeoloqun özünün rəhbərlik etdiyi arxeo- loji ekspedisiyanın aşkarladığı materiallar əsasında yazılmışdır (322). Həmin kitabda Bərdənin orta əsrlər tarixinə qısa şəkildə toxunulmuş, əsasən qazıntı zamanı müxtəlif mədəni təbəqədən aşkar edilmiş arxeoloji məmulatların təsnifatı verilmişdir. Bərdənin sonuncu arxeoloji tədqiqatlarına həsr edilmiş əsər A.B. Nuriyev və Ə.H.Babayevin birgə yazdıqları «Bərdə şəhərinin tarixi-arxeoloji oçerki»dir (2001-ci il). Əsər Bərdənin arxeoloji tədqiqini əks etdirmək baxımından əhəmiyyətlidir (136). Son dövrlərdə özlərinə vətən tarixi yaratmaq istəyən erməni «tarixçiləri» Bərdəni də uydurma «böyük Ermənistan»a, «Şərqi Ermənistan»a daxil etmiş, guya onlara məxsus qədim yaşayış məskəni olması barədə iddialar irəli sürmüşlər. 2006-cı ilin iyun ayında yaradılmış ekspedisya (bax: səh.8-9) Bərdə şəhərinin qədim yeri hesab edilən «Şortəpə» abidəsində arxeoloji tədqiqat işləri apardı. 100 kv.m sahədə aparılan qazıntı 5 metr dərinliyə qədər davam etdirilərək mədəni təbəqənin stratiqrafiyasını müəyyənləşdirdi. Arxeoloji tədqiqat işləri zamanı Bərdə şəhərinin antik dövr tarixini öyrənmək baxımından maraqlı maddi mədəniyyət materialları aşkar edildi. Belə ki, qədim dövrə aid təbəqədə Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 14 çay daşı və çiy kərpiclə tikilmiş divar qalıqları açıldı. Həmçinin müxtəlif təyinatlı və rəngarəng saxsı məmulatı, o cümlədən küp, kuzə tipli qab, bardaq, kasa, döyrə, boşqab tipli təsərrüfat, məişət və süfrə qabları, həmçinin kiçik həcmli metal əşya və şüşə qırıqları, eləcə də kirəmit, dən daşları, metal ərintisi, ocaq yerləri, habelə təsərrüfat məhsullarının (arpa, buğda, darı) çürüntüləri və s. aşkar edildi (15). Bərdə şəhərinin qədim tarix- inin öyrənilməsində xüsusi əhəmiyyətə malik olan bu maddi ma- teriallar, qeyd etdiyimiz kimi, şəhərin tarixinin 2500 il oldu- ğunu sübutlarla təsdiqlədi. Beləliklə, təqdim olunan bu əsər eyni zamanda Azərbaycanın bir çox şəhərləri, o cümlədən Bərdə haqqında əsassız iddialara, yəni Bərdə şəhərinin guya nə vaxtsa ermənilərə məxsus olmasına dair saxta tədqiqatlara cavabdır. Azərbaycan tarixinin şəhər tarixi ilə bağlı problemlərinin həllinin xüsusi əhəmiyyəti məsələsinə qayıdaraq bir daha qeyd edirik: Respublikamız yenidən müstəqilliyini əldə etdi. Tarixi təhriflərin, çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün əlverişli şəraitin yarandığı bir dövr başlandı. Belə bir şəraitdə xalqımızın formalaşmasında, onun ictimai-iqtisadi, siyasi və mənəvi varlığının möhkəmləndirilməsi və inkişaf etdirilməsində mühüm rol oynamış qədim şəhərlərin tarixinin öyrənilməsi, o cümlədən Azərbaycan torpaqlarının tarixi taleyinin böyük bir dövrünü özündə qoruyub saxlamış Bərdə şəhərinin tarixinin elmi əsaslarla, hərtərəfli, kompleks öyrənilməsi, fikrimizcə, bir çox mürəkkəb və az tədqiq olunmuş problemlərin, Azərbaycanda yaranmış ictimai quruluşların, dövlətçilik formalarının müfəssəl və dərindən öyrənilməsini, diyarın daxili bazar münasibətlərinin formalaşması prosesini, azərbaycanlıların digər xalqların nümayəndələri ilə qonşuluq, iqtisadi Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 15 və mədəni əlaqələrinin mənbəyini və s. aydınlaşdırmağa zəmin yaradır. Eyni zamanda doğma diyarın təbiəti, tarixi abidələri, xalqın iqtisadiyyat və mədəniyyətdə nailiyyətləri ilə tanışlıq in- sanlarda Vətənə məhəbbəti, xalqımızın mübariz ənənələrinə sədaqəti şərtləndirir. Tədqiqat əsasında elmi dövriyyəyə daxil edilmiş materiallar, milli özünüdərkin, milli iqtisadi, sosial və siyasi təfəkkürün formalaşmasında faydalı ola bilər. Bunlarla yanaşı, daha bir qeyd: müəllif Bərdə şəhərinin ta- rixinin təqdim edilən əsərdə birdəfəlik və tam şəkildə öyrənildiyini iddia etmir. Bərdə şəhəri geniş miqyaslı arxeoloji tədqiqini hələ gözləyir. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 16 I FƏSİL BƏRDƏ ŞƏHƏRİNİN TARİXİ ƏRAZİSİ, TƏŞƏKKÜLÜ VƏ ADININ ETİMOLOGİYASI 1.1. Bərdənin yerləşdiyi tarixi ərazi və onun təbii- coğrafi xüsusiyyətləri. Bərdə şəhəri dünyanın ən qədim insan məskənlərindən olan Azıx yaşayış məskəninə yaxın bir ərazidə – Kür və Tərtər çayları arasında salınmşdır. Bərdə ərazisinin coğrafi təsviri haqqında ilkin məlumata yunan və latın mənbələrində – Strabonun coğrafi təsvirində (354), Ptolemeyin «Coğrafiya dərsliyi»ndə (286), Böyük Pli- niyin «Təbiət tarixi»ndə (342) rast gəlinir. Albaniyaya aid həmin təbii-coğrafi təsvirlər, şərhlər qədim Bərdə ərazisinin təbii- coğrafi şəraiti və eyni zamanda təbiətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri haqqında ümumi nəticə çıxarmağa imkan verir. Bu baxımdan Strabonun (e.ə. 64/63 – b.e. 23/24) «Coğrafiya» əsərindəki Albaniya ərazisinin etnonim, toponim, oronim və hidronimlərinə aid məlumatlar böyük maraq doğurur (354, k.11). I əsrdə yaşamış yunan alimi Strabon Kür çayı haqqında danışarkən qeyd edir: «Çay suları daşarkən sahilləri daşlarla doldururdu» (354, k.11. b.4). Çox güman ki, həmin Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 17 fikir Kür çayının yuxarı axını boyuna aiddir. Arxeoloci qazıntılar zamanı məlum olur ki, Bərdəyə yaxın ərazidə su seli- nin yuduğu yerlərdə yarğanlar əmələ gəlmiş və çay qumu təbəqələri əraziyə yayılmışdır (149). Kür çayı sahilinin yaşayış üçün təbii cəhətdən tarixən daha əlverişli olduğu məlumdur. O da məlumdur ki, Kür çayı daşarkən sahillərinin subasması bir neçə kilometrə qədər çatırdı. Bəlkə də buna görə Bərdə şəhəri Kür çayının lap sahilində deyil, bir qədər aralıda salınmışdır. Bu barədə müəyyən mülahizələr söyləmək mümkündür. Ərazinin hidronomiyası və digər təbii xüsusiyyətləri göstərir ki, Kür tarixən bol sulu, coşqun axan çay olmuşdur. Mənbəyini uzaqlardan götürən, sürətlə axan bu çay düzən ərazilərdə məcrasından çıxaraq sahillərindəki meşəlik və kolluqları yuyub aparır, yerində göllər və təbii kübrələnmiş tor- paqlar qalırdı. Bu da əkinçilik – taxılçılıq və bostançılıq üçün əlverişli idi. Kürün sularından təbii və süni suvarma sistemlərində istifadə etməklə təsərrüfat yaradılması əlverişli olsa da çayın düzənlik hissəsində, onun lap kənarında şəhər bünövrəsi qoymaq əlverişli deyildi. Tərtər çayı isə mənbəyini Bərdədən çox da uzaqda ol- mayan Qafqaz dağlarından götürərək iti və güclü axını ilə daşları yuyub gətirən coşqun dağ çayı olmuşdur. O, daşıb sahillərini basır, bəzən məcrasını da xeyli məsafədə birdəfəlik dəyişirdi. Çayın yatağı ətrafında həmin izlər indi də qalmaqdadır. Hətta çayın yatağının və onun üzərindəki körpünün yerləşməsindən ilk baxışda çayın vaxtilə hansı istiqamətdə axdığını müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Tərtər çayının yaz fəslində gur sulu olduğunu və sürətlə axdığnı görənlər, onun həmin vaxt daşarsa, hər hansı bir yeri – şəhər və ya kəndi bir anda yuyub apara biləcəyini təsdiq edə bilərlər. An- caq bütün bunlarla yanaşı, hər iki çayın resurslarından geniş istifadə edildiyi güman olunur. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 18 Roma ensiklopediyaçısı Pliniy Sekund (b.e. 23-79) Albaniyanın bir çox hidronimlərindən, o cümlədən Kür çayı və onun qollarından bəhs edir (342, k. 4). Yeni eranın II əsrində yaşamış yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolemey Albaniyada 29 şəhərin və 5 çayın adını çəkir (286, k. 5). Bu məlumatlar Bərdənin yerləşdiyi təbii-coğrafi ərazi haqqında tarixi mənbədə verilən ilkin və qiymətli məlumatlardır. Bərdə şəhəri yaxınlığında yerləşən Kalankat kəndindən olan VII əsrdə yaşamış alban tarixçisi Musa Kalankatlı Bərdə ərazisi haqqında daha geniş, tarixi əhəmiyyətli və maraqlı məlumatlar verir. Əsərinin əvvəlində Albaniyanın coğrafi yeri və təbiətindən bəhs edən M.Kalankatlı göstərir ki, bu ölkənin paytaxtı Bərdə şəhəridir (136, k.1, f.4). M.Kalankatlı əsərinin sonrakı bölmələrində də bəzi hadisələri şərh edərkən Bərdə ərazisinin təbiəti haqqında geniş təsəvvür yaradır. Məsələn, o, III Vaçaqan dövründə Kürsahili qalın meşələr, şəhərətrafı bağlar, istirahət və ov yerləri haqqında, həmçinin Kür çayının təbii xüsusiyyətləri, onun sahillərinin vətəgələr üçün yararlılığı barədə, bölgənin təbii şəraiti, sərvətləri və təsərrüfatı haqqında məlumatlar verir (136, k.1). M.Kalankatlı yazır: «Dağlararası düzləri keçib (Viro və digərləri nəzərdə tutulur – Q.H.) Uti vilayətinin gözəl, hamar və bərəkətli düzənliklərinə enəndə,...» (136, k.2, f.14). Burada verilən təbii-coğrafi ərazi təsviri Bərdə ərazisinin təsviridir. Bərdənin təbii şəraiti haqqında buna bənzər məlumatlara əsərin başqa yerlərində də rast gəlinir. Bərdə ərazisinin təbii xüsusiyyətləri haqqında yunan, latın və alban mənbələrində olduğu kimi, ərəb, fars və türk dilində olan mənbələrdə də dəyərli məlumatlar vardır. Həmin mənbələr əsasən coğrafiyaşünasların və səyyahların əsərləri olduğundan, onlardan da Bərdənin təbii-coğrafi xüsusiyyətlərinə dair məlumat almaq mümkündür. Fars Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 19 dilində yazılmış «Hüdud-əl-aləm»də bildirilir ki, «...Bərdə böyük və zəngin şəhərdir. O, Arranın paytaxtı və bu əyalətin şahının daimi iqamətgahıdır. Orada, onun ətrafında meyvə və taxılla zəngin olan geniş, çiçəklənən əkinlər var. Orada tut ağacları çoxdur» (97, s. 36). Ərəb müəllifləri də Bərdənin təbii-coğrafi ərazisi və s. barədə maraqlı məlumatlar verirlər. Məsudi bildirir ki, «Kür çayı Tiflis ölkəsindən və Curzan torpaqlarından, Suqdəbil şəhərindən, sonra isə Bərdə vilayətindən axır» (302, s.33). O, daha sonra qeyd edir ki, «Kür öz yolunu Bərdənin üç milliyindən (1 coğrafi mil 7640 m.-ə, 1 mil 2-3 km-ə bərabərdir – Q.H.) davam etdirir və onun əyalətlərindən biri olan Beyləqanın yanından keçir» (302, s.58). Əbu-Duləf Bərdədə müalicə əhəmiyyətli isti su bulaqlarından danışır (173, s.75-85). Əl-Fəqih Bərdənin təbii sərvətlərindən bəhs edərək yazır: «Ar- randa civə, mis kuprosu, mis və gümüş-qurğuşun yatağı vardır. Ora yerli fıstıq, şabalıd və çox gözəl şeylər düzəldilən tozağacı ağacları ilə zəngindir; həmin tozağacı ağacları Bərdə ölkəsindəki ağac və kollarla zəngin olan qalın meşələrdədir. Ər-Rəhman ad- lanan bu meşə Xəzərə qədər uzanır və Xavarəzm ölkəsinə daxil olur» (267, s.39). İbn Rusta isə qısaca olaraq qeyd edir ki, «Kür çayı Alanlar ölkəsindən axır, Tiflis və Bərdənin yanından keçir, Təbəristan dənizinə tökülür» (266, s.35). İstəxri Bərdənin təbii xüsusiyətlərinə görə digər şəhərlərdən fərqləndiyini qeyd edərək yazır ki, «Arranda Bərdə, Bab əl-Əbvab və Tiflisdən böyük şəhər yoxdur (173, s.89). Beyləqan, Varsan, Bərdinc, Bərzənc, Şamaxı, Şirvan, Abxaz, Şabran, Qəbələ, Şəkki, Cənzə, Şəmkir, Xunan böyüklüyünə, çiçəklənməsinə və məhsullarına görə çox da diqqəti cəlb edən şəhərlər deyil. Kür çayının suyu şirin, sağlam və yüngüldür» (8, s.110-117; 173, s.85-102; 270, s.21). İstəxri xüsusi olaraq bildirir ki, Bərdə «sağlam iqlimli, Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 20 münbit, çoxlu əkin sahəsi və bol meyvəsi olan yerdir. İraqla Xo- rasan arasında Rey və İsfahandan sonra Bərdədən daha münbit (torpaqlı), əlverişli mövqe tutan bir şəhər yoxdur. Buradan (Bərdədən – Q.H.) bir fərsəxdən də az məsafədə, onunla yaxşı münasibətdə olan əl-Əndərab adlanan yer vardır. Bura Kərnə, Ləsub və Yəqtan arasındadır və sahəsi bir günlük yol ərazisini tutur. Bura hər cür meyvəli bostan və bağlarla doludur» (173, s.88; 147, s.151; 270, s.9). İbn Hövqəl Bərdənin təbii şəraiti və ərazisinin təbii xüsusiyyətləri haqqında belə məlu-mat verir: «Bərdə şəhərinə gəldikdə, bura Ümmu-l Randır (Arranın anası) (paytaxtı) və bu yerlərin ən yaxşısıdır... Bura parlaq vəziyyətdə və çox yaxşı haldadır. Bu isə onun saf havasından, məhsuldarlığından, əkinlərin, meyvə ağaclarının və çayların çoxluğundan irəli gəlir. Rey və İsfahandan sonra İraqla Təbəristan arasında Bərdətək böyük və məhsuldar, tutduğu mövqe və xəzinəyə verdiyi gəlirə görə yaxşı yer yoxdur» (173, s.108; 181, s.86). Müqəddəsinin məlumatı: «O ki qaldı Arrana, o, vilayətin üç hissəsini, Arras çayı ilə dəniz arasındakı yarımadanı tutur, Məlik (Kür) çayı vilayəti ortadan bölür. Onun paytaxtı Bərdə şəhəridir. Bərdə baş şəhərdir... Bərdədə şəhəri kəsib keçən çay var, Kür çayı isə şəhərdən iki fərsənglikdədir. Bərdə gözəl şəhərdir» (173, s.125-140; 302, s.7). İstəxri və İbn- Xordadbeh Arran və Kürlə bərabər Kərnə (Gərnə) sözlərini işlədir ki, bu da Bərdənin toponimlərinə aid məlumatı zənginləşdirir (173, s.88; 269, s.11). Bərdənin coğrafi yeri haqqında İbn Rusta bildirir ki, «Adərbaycan: … Bərdaa, Nəşəva, Sisacan, Arzan, Xilat beşinci iqlimdədir» (266, s.43). Yaqut əl-Həməvinin yazdığına görə, «Kitab əl məlhəmə» əsərinin müəllifi danışıb ki, Bərdə şəhəri yetmiş doqquz dərəcə otuz dəqiqə uzunluq, qırx beş dərəcə en Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 21 dairəsində, altıncı iqlimdə yerləşir. Əbu Avn isə öz astronomik cədvəlində Bərdəni beşinci iqlimin yetmiş dərəcə uzunluq və qırx üç dərəcə endə göstərir (40, s.150-154; 382, s.134). Əl- Biruni (X-XI əsrlər) «Məsud cədvəli»ndə Bərdəni beşinci iqlimdə göstərir və qeyd edir ki, Bərdə Kür çayı yaxınlığındadır (8, s.146). Əl-İdrisi coğrafi ərazilər haqqında danışarkən qeyd edir ki, «Beşinci iqlimin altıncı hissəsinin əhatə etdiyi yerlərə... Azərbaycanın bəzi şəhərləri və bütün Arran daxildir. Biz buna Bərdə şəhərinin təsviri ilə başlayırıq. Çünki bura Arran ölkəsinin paytaxtıdır. Bu şəhər çox böyükdür, onun uzunluğu 3 milə qədərdir, eni də bundan az deyildir» (173, s.150). Həmdullah Qəzvini də Bərdəni beşinci iqlimə aid edir və göstərir ki, Bərdənin «yerləşdiyi coğrafi yer uzunluğu 80, eni 40 dərəcə 20 dəqiqədədir...» Sonra müəllif yazır: «Suyu kiçik çay- dan götürürlər ki, o da Tərtər (adı ilə) tanınır» (370, s.22). Həmdullah Qəzvini Bərdə şəhərinə məxsus olan yay iqamətgahından da bəhs edir: «Hərik – Bərdəyə yaylaq (yay iqamətgahı) kimi qulluq edir və o çox cazibədar və gözəl yerdir, bulaq suları, zəngin yaşıllıq və ov üçün yerlərlə zəngindir. Bərdə əhalisi yayda oraya gedir, qışda isə şəhərə qayıdır» (370, s.22). Məcdəddin əl-Hüseyni (Məcidi) də (XVI əsr) Bərdənin beşinci iqlimə aid olduğunu qeyd edir (399, s.104). Bərdənin koordinatları Nəsirəddin Tusinin və Uluqbəyin astronomik bölgülərə aid cədvəlində də verilmişdir (8, s.20). Bərdə şəhərinin gözəlliyinin təsvirinə Nizami Gəncəvinin «İskəndərnamə» poemasında da rast gəlirik: «Bərdə nə gözəldir, necə qəşəngdir, Yazı da, qışı da güldür, çiçəkdir. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 22 İyulda dağları lalələr səpər, Qışını baharın nəsimi öpər. O yaşıl meşəsi cənnətə bənzər, Şən ətəklərinə bağlamış kövsər. Söyüdlük çöllərə vermişdir zinət, Ağ bağı elə bil həqiqi cənnət. Qırqovul yuvası hər sərv ağacı, Oxuyur kəkliyi, ötür turacı. Səssizlik içində dincəlir gülşən, Torpağı silinmiş qayğı, kədərdən. Reyhanı yaşıldır illər uzunu, Hər çeşid naz-nemət bürümüş onu. Yem üçün quş gələr bu gözəl yurda, İstəsən «quş südü» taparsan burda. Torpağı yoğrulmuş qızıl suyundan, Elə bil hər yanda bitmiş zəfəran. O yaşıl yerləri dolaşıb gəzsən, Şənlikdən başqa bir xəyal görməzsən» (147, s.372). Bərdəni tərənnüm edən ulu şair bu zəngin şəhərin yerləşdiyi məkanın bənzətmə və poetik ümumiləşdirmələrlə mənzərəsini yaratmışdır. Nisbətən son dövrün mənbələrində də Bərdə haqqında məlumatlar verilmişdir. Məsələn, Abbasqulu ağa Bakıxanov Bərdənin öz dövründəki görkəmi və vəziyyəti haqqında qısa məlumat vermışdır (208, s.49). Yusif Vəzir Çəmənzəminli qeyd etmişdir ki, «min sənə əvvəl Bərdə bağlı-bağçalı, gözəl bir şəhər idi. Çoxlu hamamlar, karvansaralar, bazarlar şəhəri zinətləndirirdi...» (20, s.27). Qədim tarixi mənbələrin və tədqiqat əsərlərinin araşdırılması nəticəsində belə bir qənaətə gəlmək olur ki, Bərdə Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 23 Qafqaz Albaniyasının geniş düzənlik əraziyə, əkinə yararlı tor- paqlara, təbii və süni su hövzələrinə, malik olan Uti nahiyəsində, Kür çayı ilə Tərtər çayının arasında yerləşmişdir. İki tərəfdən çaylar, digər tərəflərdən böyük göl və ucsuz-bucaqsız meşələr, otlaqlar, əkinlər və bağlarla əhatə olunan Bərdə Uti nahiyəsinin, eyni zamanda Albaniyanın mərkəzində yerləşmiş, ətrafda olan həm düzənlik, həm də dağlıq hissələrin təbii sərvətləri ilə əhatədə olmuş, əhali qeyd edilən təbii şərait və sərvətlərdən bəhrələnmişdir. Ərazicə beşinci iqlimdə yerləşən, təbii-coğrafi cəhətdən özünəməxsus müsbət xüsusiyyətlərə malik olan Bərdədə müxtəlif təsərrüfat növləri inkişaf etmiş, burada sənətkarlığın meydana çıxmasına zəmin yaranmış və bütün bun- lar şəhərin əmələ gəlməsi və inkişafında mühüm rol oynamışdır. Beləliklə, əlverişli təbii şəraitə və strateji mövqeyə malik olan Bərdə ərazisində təsərrüfatın, sənətin yüksək inkişafı zəminində şəhər əmələ gəlmişdir (31, s.25; 44, s.149; 51, s.45; 96; 112, s.15; 206, s.18; 241, s.12; 279, s.14; 294, s.15; 342). İindiki Bərdə şəhərinin şimal-qərbində yerləşən «Şortəpə» e.ə. III minillikdə yaşayış məskəni, e.ə. IV əsrdən etibarən şəhər olmuşdur. Yüklə 1,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|