Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011

Ramiz ƏSKƏR

TÜRK XALQLARI

ƏDƏBİYYATI

OÇERKLƏRİ-1

Bakı – 2011




TürkSOY kitabxanası seriyası: 16
AMEA Folklor İnstitutu Elmi Şurasının

qərarı ilə çap olunur

Redaktor:

AMEA-nın müxbir üzvü,

Prof. Dr. Tofiq HACIYEV

Ramiz Əskər. Türk xalqları ədəbiyyatı oçerkləri-1.

Bakı, MBM, 2011, 320 s.
Kitabda türk ədəbiyyatının səlcuqlu dövrü, məşhur şair və dövlət xadimləri Sultan Hüseyn Bayqa­ra və Qazi Zəhi­rəd­din Məhəmməd Babur, ilk qadın şairlər­dən Mehri Xa­tun, ümum_­türk ədəbiyyatının gör­kəmli nü­ma­yən­dələri Nur­­­­mə­həm­­məd Əndəlib, Abdulla Şahbəndə, Məxdumqulu Fəraqi və Molla Nə­fəs, XX əsr tatar şairi Abdulla Tukay, başqırd şa­iri Məcid Qa­furi, qa­zax şairi Qasım Aman­jo­lov, çağdaş türk­mən şairi Oraz Yağ­mur və qaqauz şairi Todur Zanet haq­qın­da oçerklər və onla­rın yaradıcılığından nümunələr toplan­mış­dır.

İSBN: 978-9952-29-041-7

Ó MBM

Ó Ramiz Əskər

ÖN SÖZ
Xeyli müddətdir türk xalqları ədəbiyyatı ilə məşğulam. Bu günə qədər türk, türk, özbək, uy­ğur, türk­mən, qaqauz, tatar dillə­rin­dən 30-dan artıq kitab tər­­cü­mə etmişəm. Bunların arasında dahi türk dilçisi Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsəri, ulu türk şairi Yusif Balasağunlunun «Qutadğu bilig» poeması, məşhur ta­rixçi Faruq Sümərin «Oğuzlar» kitabı, tanınmış mifoloq Bəhaəd­din Ögəlin "Türk mifologiyası» kitabını göstərə bilərəm. ­

Son dövrlərdə daha çox ədəbi əsərlərin tərcüməsi ilə məşğul oluram. Bunun da öz səbəbləri var. Türk xalqları ədəbiyyatının bir çox məşhur nümayəndələrinin bəzi əsərləri ana dilimizə çevrilmə­mişdi. Məsələn, Zəhirəddin Məhəmməd Babur kimi azman bir sə­nətkarın heç bir əsəri Azərbaycan dilinə tərcümə edilməmişdi. Ey­ni sözlər Sultan Hüseyn Bayqara, Mehri Xatun, Nurməhəm­məd Ən­dəlib, Abdulla Şahbəndə, Molla Nəfəs, Abdulla Tu­ka­y və baş­qa­­ları haqqında da keçərlidir. Bu boşluğu aradan qaldırmaq lazım idi. Odur ki, son iki ildə Sultan Hüseyn Bayqaranın və Mehri Xa­tunun «Divan»larını, Baburun "Seçilmiş əsərləri»ni və «Baburna­mə» kitabını, Nurməhəm­məd Ən­dəlibin, Abdulla Şahbəndənin və Məxdumqulu Fəraqinin «Seçilmiş əsərləri»ni, Molla Nəfəsin iki kitabını, türkmən şe­i­ri antologiyasını (XVII-XIX əsrlər) və özbək şeiri anto­lo­giyasını (XX əsr) tərcümə edərək çapdan buraxdım. Türkiyə ədəbiyyatı ta­rixi ilə bağlı boşluğu doldurmaq məqsədilə türk alimləri tərəfin­dən məxsusi olaraq Azərbaycan üçün hazırlan­mış iki cildlik «Türk ədəbiyyatı tarixi» kitabını da tərcümə etdim.

Bunlarla yanaşı, xarici ölkələrdə keçirilən bəzi simpozu­m­lar­da oxuduğum məruzələr vardır ki, onlar da türk ədəbiy­yatı tari­xinə aid məsələlərdir. Üstəlik, XX əsr və çağ­daş dövr ədiblərinin bəzi kitablarını da tərcümə etmiş, onlara ge­niş ön sözlər yazmış, türk xalqları ədəbiyyatının ayrı-ayrı nüma­yəndələrinin yubileyləri ilə bağlı məqalələr qələmə almışdım. Bu silsilədən dahi tatar şairi Abdulla Tukayın «Millətim», tanınmış türkmən şairi Oraz Yağ­murun «Qarabağlı ananın ağısı», ünlü qaqauz şairi Todur Zanetin «Ana di­lim» adlı kitablarını, başqırd şairi Mə­cid Qa­furinin və qa­zax şairi Qasım Amancolovun yubileyləri ilə bağlı mətbuatda dərc olunmuş məqalələri qeyd edə bilərəm. Bü­tün bunları bir kitab ha­lında bir­ləş­­dir­məyi qərara aldım və bu ki­tab meydana gəldi. Şa­irlər üzrə hər oçerk­dən sonra həmin söz ustlarının əsərlərindən bə­zi nümu­nələr verməyi də məqsədəuyğun saydım. Şeirlərin ha­mı­sı, Sultan Hüseyn Bayqaranın risaləsi və Abdulla Tukayın xa­ti­rələri mənim tərəfimdən orijinaldan tərcümə edilmişdir.

Ümidvaram ki, bu kitab həm türk xalqları ədəbiyyatının təd­ri­si za­manı kara gələcək, həm də mütəxəsislərin və geniş oxucu kütləsinin ehtiyacını qismən ödəyəcək. Ancaq hələ görüləcək çox iş var. Ona görə bu sahədəki tədqiqatları gələcəkdə də davam et­dir­mək fikrindəyəm.

Biz bu kitabı da türk dünyasının UNESCO-su sayılan və türk xalqları arasında mədəni inteqrasiyaya böyük töfhələr verən TürkSOY-a dəstək amacı ilə TürkSOY kitabxanası seriyasından nəşr edirik.
Ramiz ƏSKƏR.

Bakı, 1 sentyabr 2011-ci il.

SƏLCUQLU DÖVRÜ ƏDƏBİYYATINA

ÜMUMİ BAXIŞ
XI əsrdə Səlcuq ibn Dukakın nəvələri Toğrul bəyin (993-1063) və Çağrı bəyin (991-1061) qurduqları dövlət qısa müddət ərzində Mavəraünnəhr, İran, Azərbaycan, Qafqaz, İraq, Suriya, Anadolu və Ərəbistan yarımadasını ələ keçirərək Böyük Səlcuq imperiyasına çevrildi. Rəsmi tarixşünasliqda bu imperiyanın 1038-1157-ci illər arasında mövcud olduğu qəbul edilir. Əslində, Osmanlı imperiyasının təşəkkülünə qədər (1299) və hətta ondan xeyli sonra da keçmiş Böyük Səlcuq imperiyasının ərazilərində meydana gələn yeni dövlət qurumları idarəçilik, hüquq, hərbi və mədəni baxımdan səlcuqların varisi və davamıdır, ona görə də səlcuq dövrü sayılır.

Bu qurumlar arasında Anadoluda meydana çıxan Qara­man­­oğulları (1256-1483), İnançoğulları (1276-1368), Məntə­şə­oğulları (1280-1424), Gərmiyanoğulları (1300-1429), Saruxan­oğulları (1302-1410), Aydınoğulları (1308-1426) və digər bəyliklər, habe­lə Azərbaycanda yaranan Ağqoyunlu (1378-1502) və Qaraqo­yun­lu (1378-1469) dövlətləri xüsusi yer tutur.

Bu dövrdə iqtisadiyyat, ticarət və sənətkarlıqla yanaşı elm, mədəniyyət və ədəbiyyat da inkişaf etmişdir. Məsələn, Ord. Prof. İsmail H. Uzunçarşılı həmin dövrdə təfsir, fiqh və hüquq, tə­səvvüf, tarix və mənqibə, təbabət və gigiyena, əxlaq və siyasət, kə­lam və fəl­səfə, lüğətçilik, dil və ədəbiyyat sahəsində qələmə alın­­­mış 80 əsə­rin adını çəkmişdir¹.

Təbii ki, səlcuqların sarayda işlətdikləri dil, xalqın və or­du­nun dili oğuz türkcəsi idi. Həmin dövrdə oğuzcanın da­şıdığı özəl­liklər haqqında «Divanü lüğаt-it-türk»də məlumаtlаr veril­miş­dir². Prof. Dr. Əhməd B. Ercilasun bu dili əski oğuz türkcəsi ad­landırır³. Onun firkincə, əski öğuz türkcəsi siyasi olaraq Anadolu səlcuqları, bəyliklər, Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dönəmlərini əha­tə edir və XVI əsrdə yerini Osmanlı türkcəsinə verir. Bunu digər mütəxəs­sislər də təsdiq edirlər⁴.

Səlcuqlar dövründə savaşçı gazilər haqqında dini səciyyə da­şıyan xeyli mənqibə-dastan yaranmışdır. Battal Qazinin və Da­niş­mənd Qazinin din yolunda qəhrəmanlıqlarından bəhs edən «Bat­talnamə»⁵ və «Danişməndnamə»⁶ kimi dastanlar bunlara mi­sal ola bilər. 1245-ci ildə İzzəddin Keykavusun əmriylə ya­zıya alınan bu dastanların ilkin versiyası bizə gəlib çatmamışdır.

Anadolu səlcuqları dönəmində ilk fаrsca-türkcə müləm­ma­la­ra (bir beyti türkcə, digər beyti farsca) rast gəlinir. Bu qəbildən ilk müləmma XIII əsrdə Anadoluda yaşamış Şeyx Əvhədüddin Kir­maninin «Olısar» rədifli qəzəlidir. Bu türkcə-fаrsca müləm­manın dərvişlər tərəfindən müxtəlif məkanlarda oxunduğunu bili­nir¹. Möv­lana Cəlaləddin Ruminin (ö. 1273) müləmmaları isə Orta Asi­ya yazı dilinin özəlliklərini daşıyır². Məsələn, olğay, bolğay, kiçkinen, öpkine, öler men, bar, kop... Sultan Vələdin (ö. 1312) türkcə mənzumələrindəki dil sırf oğuz­cadır. Yəni Mövlananın və onun oğlu Sultan Vələdin əsərlə­rindəki türk dili fоnеtik və mоrfоlоji özəllikləri baxımından fərqlidir. Bunun da səbəbi odur ki, «Mövlana Cəlaləddin Ruminin ailəsi Orta Asiya türkcəsi ilə danışırdı, bunun təbii nəticəsi olaraq mənzumələrində olğa/ bolğa ünsürlərini gen-bol işlətdiyi halda, oğlu Sultan Vələdin türkcə mənzumələrində bunlardan tək bir ünsür belə görmək mümkün deyildir»³.

Bəyliklər dönəmində yazılan «Behçət ül-hədaiq» və «Kitabi-fəraiz» kimi bəzi əsərlərdə qıpçaqca və oğuzca ünsür­lərin qarışıq şəkildə olması üzündən bunlar «qarışıq dilli əsər­lər» kimi səciy­yələndirilmişdir⁴. Hətta Şəyyad Həmzənin bəzi şeirləri və Əlinin heca vəzni ilə yazdığı «Qisseyi-Yusif» adlı əsəri də bu çərçivədə dəyərləndirilmişdir⁵. Çünki səlcuq­ların Xorasandan Anadoluya axın­­larından sоnrа monqolların basqısı аltında sürətlənən köçlər za­manı şifahi gələnəklərini sürdürən köçəri oğuzlarla yanaşı Orta Asiyadakı ədəbi dili bilən savadlı adamlar da Anadoluya gəlmiş­lər¹. Anadoluya sonradan gələn bu adamların xitab etdikləri küt­lənin dili ilə, yəni oğuz türkcəsi ilə yazdıqları mətnlərdə qıpçaq və ya Orta Asiya türkcəsinin özəlliklərini əks etdirən ifadə və iba­rələr işlətmələri təbiidir.

Oğuz türkcəsinin yazı dili kimi inkişaf etməsində yerli bəy­lərin himayəsində əsərlər yazan sənətkarlar mühüm rol oy­namışlar. 1277-ci ildə Qaramanlı Məhməd bəyin çarşıda, bazar­da, divanda və dərgahda ancaq türkcə danışmağı əmr edərək türkcədən başqa dil bilməyən xalqın arzusunu dilə gətirmişdir. Bu proses türkcənin lehinə nəticələnmişdir. Konya, Qaraman və Qırşəhir çevrəsi ilk türkcə əsərlərin yazıldığı Anadolu şəhər­ləridir. Daha sonrakı dö­nəmdə bu coğrafiyada ədəbi yazı dili sürətlə inkişaf etməyə baş­lamışdır, ancaq türkçə ilk əsərin hansı olduğu hələ də mübahi­sə­lidir. Azərbaycan alimlərinin fikrincə, türkcə ilk əsərləri XIII əsr­də İzzəddin Həsənolu yazmışdır².

Anadolu səlcuq dövrünün ilk tanınmış şairi Sultan Vələd­dir (1235-1312). Onun «Divan», «İbtidanamə» (1291), «Rübab­na­mə» (1300) adlı əsərləri farsca olsa da, bunların arasında türk­cə bəzi şeirləri də var³. XIV əsr şairi Gülşəhri «Məntiq üt-teyr» adlı əsə­rin­də türkcə yazılmış bir «Şeyx Sənan» heka­yə­sindən, İbn Yusif isə Şəyyad İsaya aid «Salsalnamə» adlı əsər­dən söz açmışdır. La­kin bu əsərlər bu günə gəlib çatmamışdır.

Anadoluya Xarəzmdən gələn yəsəvi dərvişləri, Xorasan­dan köçən Qütbəddin Heydər dərvişləri söylədikləri türkcə şeir­lərlə mü­ridlərinə önçülük etmişlər. Təsəvvüfi mahiyyətli mən­zumə və mənqibələrlə inkişafını dini zəmində davam etdirən oğuzca Ana­do­luda ən önəmli həmləsini 1240-1320-cı illər arasında yaşadığı təxmin edilən böyük sufi şair Yunus Əmrə ilə gerçəkləşdirmişdir. Onun həyatı barədə bizə yalnız mənqibəvi məlumatlar məlumdur. Əhməd B.Ərcilasunun fikrin­cə, o, Orta Anadoludandır¹. Həm he­ca, həm də əruz vəznində təsəvvüfi şeirlər yazan Yunusun «Di­va­n»ında 415 şeir toplan­mış­dır. Onun 1307/8-ci illərdə qələmə al­dığı «Risalət ül-nəshiyyə» («Nəsihət risaləsi») məsnəvisi isə di­dak­tik səciyyə daşıyır.

XIV əsrdə yaşayan şairlər arasında Şəyyad Həmzə, Xoca Dəhhani və Əhməd Fəqih ayrıca qeyd olunmalıdır. Bunlardan 1348-ci ildə hələ sağ olduğu təsbit edilən Şəyyad Həmzənin elm aləminə «Yusuf və Züleyxa» adlı poeması, «Dastani-Sultan Mah­mud» adlı kiçik bir məsnəvisi və təzkirələrdə qorunmuş bir neçə şeiri məlumdur².

Xoca Dəhhaninin son olaraq tapılan qəzəlini də saysaq, indi­lik səkkiz şeiri bilinir. Onun 1361-ci ildə həyatda olduğuna dair iddialar vardır³.

Əhməd Fəqih səlcuqlar dövrünün ən problemli şairidir. Hər şeydən əvvəl bu imza ilə yazmış beş şair var⁴. Bunların əsərləri bir-birinə qarışmışdır. Bizə ilk Əhməd Fəqihin iki əsəri məlumdur. Bunlardan birincisi «Çərxnamə» adlanır. 83 beytdən ibarət bu əsər «Came ün-nəzair» («Nəzirələr toplusu») adlı təzkirədə qorun­muş­dur. Şairin ikinci əsəri «Kitabu övsafi-məsadic üş-şərifə», yəni Şamda, Qüdsdə, Məkkə və Mədinədəki məscidləri təsvir edən ki­çik bir sayahət kitabıdır¹.

Daha sonra XIV əsrin ən məşhur şairləri olaraq Gülşəhri və Aşıq Paşa gəlir. Gülşəhri 1301-ci ildə farsca yazdığı «Fələk­namə» əsərini Qazan xana təqdim etmiş, 1317-ci ildə isə 4300 beytdən ib­a­rət olan «Məntiq üt-teyr» («Quş dili») kitabını qələmə almışdır. Əslində, tanınmış şufi şair Fəridəddin Əttarın (ö. 1299) eyniadlı kitabının tərcüməsi, daha doğrusu, adapta­siyası olan bu əsərdə bir çox orijinal təmsillər və süjetlər də vardır². Bundan başqa, Gül­şəh­rinin «Kəramati-Əxi Evrən» adlı kiçik bir məsnəvisi, fiqhə dair «Küduri» adlı mənzum bir əsəri və müxtəlif təzkirələrə səpələn­miş bir neçə şeiri qalmışdır. Gülşəhri ilə birlikdə oğuz ədəbiyya­tın­­da yeni bir sahə - tərcümə işi başlanmışdır ki, bu da türk ədə­biy­­yatının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Əvvəllər digər sufi şairlərin məşhur əsərlərini türk dilinə çevirmək dini bir zərurəti aradan qaldırmaq məqsədi daşıyırdısa, sonralar bu sırf ədəbi, es­te­tik qayələri yerinə yetirmək üçün edilmişdir. Yəni Əttarın «Mən­­tiq üt-teyr» və «Təzkirət ül-övliya» məsnəvisi, Əbu İshaq Saləbinin (ö. 1035) «Qisas ül-ənbiya»sı ilə bərabər Sədinin «Bus­tan»ı, habelə «Kəlilə və Dimnə», «Qabusnamə» kimi əsərlər də tərcümə olunmuşdur. Maraqlıdır ki, bu tərcümələr əksər hallarda ərəbcə və farsca bilməyən bəylərin sifarişi ilə həyata keçirilmişdir.

Aşıq Paşa (ö. 1332) «Fəqirnamə», «Vəsfi-hal», «Hekayə», «Kimya» adlı dörd məsnəvinin müəllifidir. Şairin məşhur «Qərib­namə» məsnəvisi isə türk dili və düşüncə tarixinin müstəsna əsər­lə­rindəndir. 1330-cu ildə yazılan və təxminən 12 min beyt həc­min­­­də olan bu əsərdə verilən aşağıdakı misralar türk dilinin o dövr­dəki durumunu təsbit edir¹.
Qamu dildə varıdı zəbt ü üsul,

Bunlara düşmiş idi cümlə üqul.

Türk dilinə kimsənə baxmaz idi,

Türklərə hərgiz könül axmaz idi,

Türk dəxi bilməz idi ol dilləri,

İncə yolı, ol ulı mənzilləri.

Bu «Qəribnamə» anın gəldi dilə

Kim, bu dil əhli dəxi məni bilə.

Həmin əsrin şairlərindən Xoca Məsud da tərcümə sahə­sində öz qələmini sınamış, fars şairi Şeyx Sənanın «Xosrov və Şirin» poemasını «Süheyl və Növbahar» adı ilə türkcəyə çevirmişdir. 5568 beyt həcmində olan bu poema ötən əsrin 20-30-cu illərində ədəbiyyatşünaslar tərəfindən tədqiq və çap olunmuş, elmi dövriy­yəyə daxil edilmişdir². Şairin 1354-cü ildə başa çatdırdığı 1773 beytlik «Fərhəngnameyi-Sədi» əsəri isə «Bustan»ın tərcüməsidir. 1361-ci ildə şair Yusif Məddah Əby Mihnəfin təxminən 3 min beytlik «Məqtəli-Hüseyn» adlı məsnəvisini tərcümə etmiş, 1368-ci ildə isə özünün məşhur «Vərqa və Gülşa» poemasını yazmışdır.

Bəyliklər dönəmində sözün əsl mənasında şeirlə tam paralel yü­rüməsə də, özəlliklə tərcümə fəaliyyətləri içində mənsur əsər­lə­rə də yer verildiyi məlumdur. Bu tərcümələrdən biri Qul Məsu­dun Aydınoğlu Umur bəy üçün fаrscadan çevirdiyi «Kəlilə və Dim­nə»dir. Umur bəy 1347-ci ildə vəfat etdiyinə görə, tərcümə bu ta­rixdən əvvəl yerinə yetirilmiş olmalıdır. Əsər karaim əsilli ünlü pol­yak türkoloqu Anani Zayanç­kovski tərəfindən tədqiq edilmiş­dir¹.

Mustafa Şeyxoğlunun 1390-cı ildə bitirdiyi 7600 beytlik «Xur­şidnamə» (digər adi: «Xurşid və Fərəhşad») poeması, siya­sə­tə dair «Mərzbannamə», əxlaqa dair «Kənz ül-kübəra» (1400-cü il) adlı əsərləri bu dövrün mühüm kitablarıdır. Mustafa Şeyxoğlu Gilan hökmdarı İskəndər bin Keykavusun siyasətdən bəhs edən məşhur «Qabusnamə»ni də türkcəyə tərcümə etmişdir. Bu tərcümə əsasında ibn Ərəbşah «Qabusnamə»ni ərəb dilinə çevir­mişdir².

XIV əsrin şairləri arasında Sivas hökmdarı Qazı Bürha­nəd­dinin (1344-1398) xüsusi yeri var. Onun 1500 qəzəl, 20 rübai və 119 tüyuğdan ibarət olan və 1393-cü ildə tərtib edilən divanı ha­zırda Britaniya muzeyindədir. Şairin ərəbcə və farsca yazdlğı şeir­ləri də bədii baxımdan çox qüvvətlidir. Eyni zanamda dövlət xadi­mi və hökmdar olan Qazi Bürhanəddin ərəbcə «İksir üs-səadat fi əsrar il-ibadət» və «Tərcih ül-tevzih» adlı elmi fiqh risalələrinin də müəllifidir. Məşhur tarixçi Əziz Astarabadi onun əmri ilə Ana­dolu tarixindən bəhs edən «Bəzmü rəzm» əsərini qələmə almışdır. Qazi Bürhanəddin öz sarayında həftədə 3 gün elmi və poetik məc­lislər keçirirmiş³.

Bunlardan başqa, Şeyxi, Əhmədi, Kaygusuz Abdal, Mus­tafa Darir, Əhməd Dai, İmadəddin Nəsimi kimi məşhur şairlər də ye­tişdirmişdir ki, onların bir qismi daha sonra Osmanlı divan ədə­biy­yatının qabaqcıl nümayəndələri arasına daxil olmuşdur.

Nəticə:

1.Səlcuq dövründə şifahi xalq ədəbiyyatı davam etmiş, dini məzmunlu bir sıra dastan və mənqibələr yaranmışdır.

2.Həmin dövrdə əvvəlcə müləmmalar, daha sonra əsas əsərlərini farsca yazan şairlər tərəfindən ara-sıra türkcə əsərlər yazılmışdır.

2.Sonra sufi gələnəyi içərisində sırf türkcə əsərlər yazan Yunis Əmrə kimi böyük şairlər yetişmişdir.

3.Səlcuq dövrü türk ədəbiyyatının inkişafında fars dilindən tərcümələr çox mühüm rol oynamışdır. Həmin dövrdə «Məntiq üt-teyr», «Bustan», «Qabusnamə», «Kəlilə və Dimnə» kimi məşhur əsərlər türkcəyə tərcümə edilmişdir.

SULTAN HÜSEYN BAYQARA

(1438-1506)
1405-ci ildə Əmir Teymurun vəfatı nəticəsində nəhəng bir im­periya dağılır. Teymurun övladlarına miras olaraq Ma­vəraün­nəhrlə Xorasan çatır. Bu yerlərdə şahzadələr arasında şiddətli mü­barizə, taxt qovğaları başlayır. Nəhayət, Şah­rux 1409-cu ildə taxta çıxmağa nail olur. O, Xora­sanı özünə ala­raq, Mavəraün­nəhri oğlu Uluğbəyə verir.

1447-ci ilin martında Şahruxun vəfat etməsilə ha­kimiyyət Uluğ­bəyin əli­nə keçir. Elm sahəsində bəşəriyyətin ən böyük zəka­la­rından bi­ri olan Uluğbəy dövlətin bütö­vü­lüyünü qoruya bilmir və 1449-cu ildə öz oğlu Əb­düllətif tərəfindən vəhşicəsinə qətlə ye­tirilir. Lakin ata qatili özü də yarım il sonra öldürülür və onların paytaxtı Səmərqənd 1451-ci ildə Miranşahın nəvəsi Sultan Əbu Səidin əlinə keçir.

Həmin dövrdə teymuri­lərin ikinci paytaxtı olan Heratda Bay­sunqu­run oğlu Sultan Mə­həmməd hökmranlıq edir. Lakin o da taleyin məşum cilvəsi ilə yenə 1451-ci ildə qardaşı Əbülqa­sım Ba­bur tərəfindən öl­dü­rü­­lür. Babur 1452-ci ildə Herat taxtına hakim olur. Tam bu sırada türk ta­rixi səhnəsinə Hü­seyn Bay­qara adlı ye­ni bir siyasi fiqur çıxır. Bu, Sultan Hü­seyn Bayqaradır.

Ləqəbi Əbülqazi, tam adı Hüseyn bin Qiyasəddin Mənsur bin Bay­qara olan Hüseyn Bayqara 1438-ci ildə Herat şəhərində dünyaya gəlmişdir. Va­lideynləri tərəfdən Əmir Teymur və Çingiz xan soyuna mənsub olan Hü­seyn Bayqaranın atası Qiyasəddin Mənsur beşinci nəsildən Əmir Teymu­run nəvəsi, anası Fi­ru­zə bə­yim isə Sultan Hüseynin qızı, Miranşahın nəvə­si­dır. Hüseyn Bay­qara 7 yaşına çatanda atası vəfat edir və o, 14 yaşına qə­dər He­ratda anasının yanında qalaraq bu­ra­­da­kı məşhur Dövlətabad sara­yında yaxşı təhsil və tərbiyə alır. Sonra ana­sının məsləhəti ilə Əbülqasım Baburun sarayında xidmətə başlayır.

Əbülqasım Baburla Sultan Əbusəid arasında münasi­bət­lə­rin gərginliyi üzündən Hüseyn Bayqara saraydakı işini bura­xa­raq 1454-cü ildə Səmər­qən­də Əbu Səi­din yanına gəlir, lakin burada bir sui-qəsdə qarışdığı şübhəsi ilə zindana sa­­­­lınır. Firuzə bəyim Sə­mərqəndə gələrək oğlunu zindandan xi­las edir. Hü­seyn Bayqara bu dəfə Mərvə gedib Əbu Səidin düşməni Mui­zəddin Səncə­rin qulluğuna girir. Muizəddin Səncər onun bacarıq və qabi­liyyətinı yük­­sək qiy­mət­ləndirir, hətta qızı Bikə sultanı ona verir.

Zəhirəd­din Məhəmməd Babur öz «Baburnamə»sində Hü­seyn Bayqa­ra­nı belə təsvir edir: «Çəkik gözlü və aslan boylu bir adamdı, belindən aşa­ğısı incə idi... Xoşrəngli qırmızı və ya­şıl ipək paltar, qara quzu dərisindən börk və ya kalpak geyərdi. Bəzən bay­­ramlarda kiçik, sarığını yamyastı və sə­liqəsiz şəkildə üç dəfə do­la­yaraq vağ lələyi taxıb na­maza gedərdi... Mə­fasil xəstəliyi üzün­dən namaz qıl­maz, oruc da tut­maz­dı... Şücaətli və cəsur bir adam idi... Teymur bəy nəs­lindən Sultan Hüseyn Mirzə qədər qı­lınc çalan heç kim məlum deyil­dir».¹

1457-ci ildə Əbülqasım Babur vəfat edir. Hüseyn Bayqara bir tey­muri şahzadəsi kimi Xorasan taxtına çıxır. Ancaq Herat hökmdarı Əbu Səid 5 il əvvəl onun yanında xidmətə başlayan bir gəncin qısa müddət ərzində taxt-tac sahibi olmasını qəbul edə bilmir, onun üzərinə ordu göndərir. Hüseyn Bayqara bu ordunu, sonra Səid ibn Türkmənin, daha sonra isə 1461-ci il­də Mah­mud Mirzənin ordularını yenərək Astarabad əyalətini hakimiyyəti al­tı­na alır, 1464-cü ildə Xorasanı bütünlüklə ələ keçirir. Əbu Səid Mirzənin 1468-ci ildə Qarabağ yaxınlarında Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənlə sa­vaşda məğlu­biyyəti və qısa bir müddət sonra ölməsi nəticəsində 1469-cu ilin martında Herat taxtına çıxır. An­caq az keçmədən Əbu Səidin oğlu Mə­həmməd Mirzə Heratı ondan geri alır. Hüseyn Bayqara bu dəfə 800 nəfər­lik seçmə bir dəstə ilə gecə qəfildən Herata basqın edir. Məhəmməd Mir­zə­­nin sarayı ələ keçirilir, özü isə öldürülür. Həmin il Xarəzmi də öz haki­miy­yəti altına alan Sultan Hüseyn Bayraqa Mavəraünnəhrin, Xorasanın və Heratın yeganə haki­mi olur. Beləliklə, onun tor­paqları şərqdə Bəlx, qərbdə Bis­tam və Damğan, şimalda Xarəzm, cənubda Qəndəhar və Sistan ətrafına qədər uzanır. Hüseyn Bayqara bu böyük ölkədə 40 ilə yaxın səltənət sürür.

Zəhirəddin Məhəmməd Baburun «Baburnamə» əsərində ver­diyi məlu­ma­ta görə, Hüseyn Bayqaranın 14 oğlu, 11 qızı olmuş­dur. Bəlx valisi olan böyük oğlu Bədiüzzaman Mirzə 1490-cı ildə atasına qarşı üsyan edir. Hü­seyn Bayqara bu üsyanı yatırsa da, ata-oğul arasındakı gər­ginlik uzun illər sürür. Digər oğulları Əbül­möhsün və Müzəffər Hüseyn də bir neçə dəfə ona qarşı üsyan edirlər. 1500-cü ildən sonra Tür­küs­tana ha­kim olan özbək­lə­r Şey­bani xanın başçılığı altında Xarəzm do­lay­larında Cey­hunu aşaraq Herat üzərində hücumlar edir­lər. Hüseyn Bay­qara 1506-cı ildə güclü bir ordu ilə onlara qarşı səfərə çı­xır, yürüş za­manı Baba-İla­hi adlı yerə çat­mamış may ayının 4-də 68 yaşında ikən ölür və hələ sağlığında özü üçün bir mədrəsənin həyətində inşa etdirdiyi Qübbe­yi-aliyyə türbəsində dəfn olu­nur¹.

Ulu Əmir Teymur soyunun son böyük hükmdarlarından biri olan Hü­seyn Bay­qara tarixə qılıncı qələmindən kəskin, qələmi qılıncından iti bir sul­tan ki­mi daxil olmuşdur. O, hakimiyyətə gəl­diyi ilk gündən ölkəsinin abad və rifah içində olmasına çalışmış, çoxlu körpü, karvansara, kitabxana, məd­rə­sə tikdirmiş, yol və ka­nal­lar çəkdirmişdir. Xondəmirin «Məkarim ül -əx­laq» əsərinə isti­nadən verilən məlumata görə, Bayqara viran olmuş Xa­rəzmi ye­nidən bərpa etmək və dirçəltmək üçün oraya Xora­sandan 3 min adamı kö­çürmək barədə fərman vermişdir¹.

Hüseyn Bayqaranın dövründə ölkədə maarif-məktəb işləri də tərəqqi et­mişdir. Yalnız Heratda 12 min tələbənin oxuduğu barədə məlumatlar vardır. Bu münvalla Herat ən böyük elm-mə­dəniyyət mərkəzinə çevrilmiş, Səmər­qəndi kölgədə buraxmışdır².

Hüseyn Bayqara türk mədəniyyətinin parlaq bir səviyyəyə çatma­sında mühüm rol oynamıştır. Heratdakı sarayını canlı bir elm mərkəzi halına gə­tir­miş, dövrünün adlı-sanlı alimlərinə və sə­nətkarlarına himayədarlıq et­mişdir. Heratı alan kimi uşaqlıq dostu və məktəb yoldaşı Əlişir Nəvaini Sə­mərqənd­dən öz ya­nına ça­ğı­ran Hüseyn Bayqara onu özünə vəzir təyin etmək istəmiş, bir çox mənbələrin verdiyi məlumatın tərsinə olaraq, Nə­vai bunu qə­bul et­mə­mişdir. Çünki qü­rurlu bir insan idi və o dövrün törəsinə, yəni rəsmi döv­lət protokoluna görə vəzir olsa dəxi mənşəcə özündən da­ha üstün əşirət rə­islə­ri­nin arxasında dayan­ması lazım gəldiyini bi­lirdi. Nəvai sadəcə olaraq Sultan Hüseyn Bayqaranın dostu və müsahibi oldu. Ancaq o qədər etibarlı və nü­fuz­lu bir adam idi ki, sultan səfərə çıxanda Heratı onun buyruğuna verirdi.

Ümumən, bütün türk hökmdarlarına xas olan bir cəhət, yəni elmi-sə­nə­ti, alimi-sənətkarı himayə etmək Sultan Hüseyn Bay­qaraya da aiddi. Vaxtilə Sul­tan Mahmud Qəznəvi Unsurini və Fir­dövsini himayə etmişdi. Firdövsiyə «Şahnamə»ni yazmağı sifariş et­miş, şair isə nankorluq göstərərək türklər əley­hinə bir əsər yaz­mışdır. Sultan Səncərin sarayında Ən­və­ri və Müəzzin, Atsızın sa­rayında Vətvat qorunduğu kimi, Hüseyn Bayqaranyn sa­rayında da şairlərdən Əbdürəhman Cami, Nəvai, Hilali, Abdulla Hatifi, Şe­yxim Sühüy­li, Hü­seynəli Tüfeyli Cəlayiri, Asə­fi, Bənnai, Seyfi Buxari, Mir Hüseyn Müəmmai, Molla Məhəmməd Bədəxşi, Yusif Bədii, Məhəm­məd Salih, Ətai, Lüt­fi, Gədai və başqaları üçün hər cür şə­ra­it ya­ra­dıl­mışdı. Bayqaranın də­və­tilə dahi mini­atür ustası, Kəmaləddin Beh­zad, ünlü rəssam Şah Müzəf­fər, xəttat Məhşədi Sultanəli, «Təzkirətüş-şüəra»nın mü­əl­lifi Dövlətşah Səmər­qən­di, ba­ba-nə­və tarixçilər Mirxond və Xondəmir, alimlərdən Sey­fəd­din Əh­­mə­d, Mövlana Şeyx Hüseyn, Mollazadə, Mir Mürtaz, Molla Məsud Şir­vani, Mir Ətaullah Mə­şhə­di, Qazi İxtiyar, Mir Mə­həm­məd Yusif, mu­si­qiçi­lərdən Xoca Ab­dul­la Mərvərid, Qul­məh­əm­məd Udi, Hüseyn Udi, Şeyxi Neyi, Şah­qu­lu Qicaki, Qulam Şadi kimi neçə-neçə elm-sənət xadimi He­rat­daki Döv­lətxa­nada ça­lışaraq bu müəssisəyə o dövrün Elmlər Akademi­yası özəlli­yi ve­rən insanlar olmuşlar. Burada fəaliyyət göstərən astrono­mlar Möv­­lana Mə­həmməd Alim, Mövlana Kövkəbi, Xoca Övhəd Müs­tövfi, kim­yaçılar Xo­ca Əbülvəfa Xa­rəz­­mi, Əbdülqəhhar, təbiblər Mövlana Hə­kim, Mir İslam Qəzali kimi alim­lə­rin şöhrəti ətraf ölkələrə yayılmışdır. Bu barədə Zəh­irəddin Məhəmməd Ba­bur özü­nün «Baburnamə» adlı əsərində geniş mə­lu­mat ver­mişdir¹. Hüseyn Bay­qa­ra bir hökmdar-mesenat olaraq bu adam­l­a­rın iştirakı ilə tez-tez məc­lis­­lər təşkil etmiş, elmin-sənətin müxtəlif məsələ­lə­ri barədə diskussiyalar ke­çirmiş, fikir mübadiləsi aparmışdır. Bayqa­ranın öz «Risalə»sində bu barədə belə yazır: «Hazır həm heç yer­də onlar tək kişi gö­rü­nən deyildir. Heratda (Al­lah­təala onu afət­lər­dən qorusun!) və onun ət­ra­fında könlə gəlişinə görə, şöy­lə də söz­ləri doğru və xə­bərli kişilərin arzu­mu­za yetiriş­lə­ri­nə görə, işləri – məna dür­lərini düzüm çı­zığına çəkmək və diq­qət gövhərlərinə vəzn libasının zinət və bə­zəyini verən təx­minən minə ya­xın kişi var. Heç bir dövrdə elin minindən onu və heç vaxt yüzündən biri bun­lar tək olmamışdır». Demək, Bayqara min nəfər alimi, sənət­karı himayə etmiş, onların yaşaması və yaratması üçün qayğı gös­tərmişdir.

Sultan Hüseyn Bayqara hələ sağlığında bütün türk və islam saraylarında bir hökmdar-şair və elm-sənət hamisi kimi tanınmış­dır. Səfəvi və Osmanlı sa­raylarında şahlar və sultanlar ona rəğbət bəsləmişlər. Osmanlı və səfəvi təz­ki­rələrində ona yer verilməsi də bununla bağlıdır. «II Bəyazid dönəmində He­rat və Təbriz başda olmaqla İran və Orta Asiyadakı bütün kültür mər­kəz­lə­ri ilə mü­na­sibətlər davam etmişdir. II Bəyazid ilə Hüseyn Bayqaranın mək­tub­laş­dıq­ları bilinir. Herat şəhəri Bayqara dönəmində (1469-1506) şeir, musi­qi hüsn-xətt, naxış və cild­çilik kimi sənət sahə­lərində ayrı bir üslubun məkrə­zi olmuşdur. Onun mühitində yaşa­yan alim və sənətkarların əldə etdikləri yük­sə­liş digər kültür və sənət mər­kəzlərindəki sənətçilərin həsəd aparacağı bir sə­viyyəyə çatmışdır. Hüseyn Bayqaranın ələlxüsus Molla Cami (1414-1492) və Əlişir Nəvai (1441-1501) ilə qurduğu münasibət Osmanlı şairləri tərə­findən idarəçi-sənətkar münasibətinin gözəl bir modeli kimi qəbul və təqdim edil­miş­dir»¹. Osmanlı şairlərindən Behişti gənc yaş­la­rından II Bəyazidin xidməti­nə girmiş, işlədiyi bir qü­surdan do­layı qorxusundan İstanbulu tərk edərək Hü­seyn Bayqa­raya sığın­mış, bir müddət Heratda yaşamışdır. Da­ha sonra Bayqa­ranın, Nə­vai­nin və Caminin məktubu sayəsində bağışlanaraq II Bə­yazidin sa­rayına dönmüşdür².

 Təbii ki, Bayqaranın sarayında ən çox şeir məclisləri keçi­ril­mişdir. Hü­­seyni ləqəbilə gözəl şeirlər yazan sultan hələ öz sağ­lığında divan tərtib et­mişdir. Əlişir Nəvai özünün «Məcalis-ən nəfais» adlı təzkirəsində belə ya­zır: «Ol həzrətin xub əşarı və mər­ğub əbyatı beqayət çoxdur və divan həm mü­­rəttəb olubdur. Divan ibtidasından bünyad qılındı və hər qəzəldən bir mət­lə yazıldı» ¹. Ümumən, Nəvainin «Məcalis ən-nəfais» təzkirəsi sək­kiz bölmə­dən-məclisdən ibarət olub, onun səkkizinci bölməsi bütünlüklə Bay­­­qaraya həsr olunmuşdur. Nəvai bu bölmədə Hüseyn Bayqara­nın di­va­nındakı 164 qəzəlin mət­lələrini, yəni ilk beytlərini yerləş­dirmiş­dir.

Hüseyn Bayqara da Əlişir Nəvai haqqında son dərəcə yük­­sək fikirdə ol­muş, onun haqqında belə yazmışdır: «Yenə məs­nəvi üsulunda deyil, bəlkəm ərəb süxənvərlərinin və əcəm bədii sözlülərinin bəzək verən və divan edən hər dürli qoşqu görünüş­lərinin əhlisinə bu həm qələm sürtüb, onlara həmlə urubdur. Onun bəyanı divanının fihristində – məz­mu­nunda bəyan ediləndir və ya­zılandır. Yox, divan deyil! Allah, Allah! Ol sapı-qatarı sözlərdən do­lu gövhər olan cəngdir və pak mənalardan dolu ulduz olan fələk vərəqləridir.
Demə divan, qəmü dərd əhlinə afət de onu,

Köyməkü şöleyi-qəm birlə qiyamət de onu.
Hansı qoşqusu eşq əhlinin canına od urmaz, hansı məz­munu hicran qoşu­nunun cismini köydürməz, bəlkə külüni göyə sovur­maz?! Hansı misrası fəraq ciyər xununun bağır qanını damdırmaz, hansı sözü hicran biçarəsinin göz yaşı seli i­lə səbr-qənaət qoşununu ax­dır­maz?! Nəzm-qoşqu iq­limində hansı gürga­nə-qala köç gətirəndə özü­nə qarşı eşik açılmadı?! Hansı ulu yur­da qəlb-şeir qoşunu ilə çapo­vul­luq edəndə onu basıb almadı?! Bu gün nəzm-qoşqu sütun­la­rının yer üzündə qəhrəman odur».

Maraqlıdır ki, Hüseyn Bayqara mükəmməl təhsil aldığı, Şərq poeziya­sı barədə dərin bilik sahibi olduğu halda əruzun yal­nız rəməl bəhrinin mü­səmmən formasından istifa­də etmişdir. Bunu Zəhiərəddin Məhəmməd Ba­bur da göstərir: «Şairliyi vardı. Bir divan da tərtib etmişdi. Şeirlərini türkcə söylərdi. Bəzi beytləri pis deyildir, ancaq divanı tamam bir vəzndədir»¹.

Sam Mirzə Səfəvi də «Töhfeyi-Sami» adlı təzkirəsində Bay­qaranın ya­radıcılığı haqqnda məlumat vermiş, onun türkcə iki, farsca bir neçə bey­tini misal gətirmişdir.²

Şairin divanı ilk dəfə 1926-cı ildə Bakıda «Hüseyn Bayqara divanı» adı ilə çapdan çıxmışdır. I türko­loji qurultaya ərməğan ola­raq nəşr olunan bu ki­tab İsmayıl Hikmətlə Bəkir Çobanzadənin yazdıqları qısa giriş məqaləsi ilə açılır. Burada Hüseyn Bay­qa­ranın 127 qəzəli və üç mürəbbəsi yerləşdiril­miş­dir. Məşhur tür­koloq A.N.Samoy­loviç kitabın çıx­ması barədə məlumat verərək onun bəzi çatışmazlıqları olduğunu göstərmişdir³.

Sultan Hüseyn Bayqaranın bir neçə şeiri 1928-ci ildə Fit­rət tərə­findən nəşr olu­nan «Özbək ədəbiyatı nümunələri»nə daxil edil­mişdir. 1948-ci ildə çapdan bu­ra­xılan «Nəva­i­nin zaman­daş­ları» adlı kitabda da şairin bəzi şe­irləri verilmişdir. 1968-ci ildə isə Bay­qaranın əsərləri Daşkənddə nəşr edilmişdir⁴.

Görkəmli şair-hökmdarın ən mükəmməl divanı 2005-ci ildə Aşqabadda nəşr edilmişdir. Türkmənistan Elmlər Akademiyası Milli Əlyazmalar İnsti­tutunun direktoru, ta­nınmış ədəbiyyatşünas, bir çox klassik türkmən şairinin əsərlərini, o cümlədən Hüseyn Bay­­qaranın divanını çapa ha­zır­­layan Prof. Dr. Annaqurban Aşu­rov kitaba «Qəzəli qoşa qanadlı» adlı iri bir məqalə də yaz­mış, şa­irin dövrünü, mühitini, həyatını, yaradıcılıq xüsusiyyətlərini dərin­dən təhlil etmiş­dir.⁵ Bizim 2011-ci ildə çap etdiyimiz «Sul­tan Hü­seyn Baykara. Divan» da¹ həmin kitab əsasında hazırlanmışdır.

Hüseyn Bayqaranın türkcə şeirleri Türkiyədə «Divan-ı Sul­tan Hüseyin Mirza Baykara» adıyla yayımlanmışdır. Şeirlə­rin­in bir bölümü isə «Hüseyn-i Baykara Divanı'ndan Seçmeler» adı al­tında basılmışdır. Prof. Dr. İsmayıl Hik­­mət Ertaylan şairin Amas­ya kitabxanasında tapdığı və həmin əlyazmanın İstanbul Uni­­ver­si­tetində aşkar etdiyi surətini 1945-ci ildə «Hüseyin Bay­kara'nın Ri­sa­lesi» adı ilə çap etdirmişdir.²

Sultan Hüseyn Bayqara barəsində ən məzmunlu məqalə­lər­dən birini ün­lu Azərbaycan alimi Həmid Araslı qələmə al­mışdır. O, «Hüseyn Bay­qa­ranın ri­saləsi haqqında» adlı mə­qaləsində ri­salənin yazılma tarixini dəqiq­ləşdirmiş, əsərdə Nəvainin «Xəm­sə»si haqqında bilgiyə və Caminin həyatda olması haq­qında mə­lumatlara əsaslanaraq risalənin 1485-1492-ci illər ara­sında ya­zıldığı qənaətinə gəlmiş, mə­qalənin axırında isə bu əsərin özbəkcə tərcü­mə­sini ver­mişdir³. Biz bu risalənin yalnız son qismini kitaba daxil etdik. Ona gö­rə ki, kiçik həcmli bu əsərdə əvvəlcə Allaha həmd-səna edilir, onun bütün varlıqları yoxdan xəlq et­diyi və in­san oğlunun bunun üçün yaradana şükr etməsinin va­cibliyi vur­ğu­lanır, da­ha sonra Allahın bəzi adamlara nə üçün çox, bəzilərinə az şey əta etdiyi ba­rə­də xeyli danışılır, bu işdə ilahi bir hikmət ol­duğu qənaə­tinə va­rılır. Axırda isə Əlişir Nəvai və Cami haq­qında söz açılır ki, risalənin əsil canı buradadır, məhz həmin qism də ki­tabdadır.

Bayqaranın bu kitabına 200 qəzəli, Nəvainin iki şeirinə təx­misi, bir mü­xəmməsi, altı rübaisi və altı qitəsi daxildir. Şairin əsər­lərinin sayı, göründüyü kimi, azdır. Lakin nəzərə almaq lazım­dır ki, o, ilk gənclik dövründə, 16 ya­şın­da xidmətə başlamış, 68 illik ömrünün 52 ilini fəal siyasətin içində olmuş, 38 il böyük bir dövlə­ti idarə etmişdir. Saysız-hesabsız müharibələr, səfərlər, yü­rüşlər, rəqiblərinin və öz övladlarının yaratdığı prob­lemlər, üsyan­lar, ida­rə­çilik iş­ləri, məşvərətlər, qəbullar, məclislər onun vaxtını tama­milə almış­dır. Əgər Hüseyn Bayqara sultan deyil, Heratda Dövlətxana sarayı­nın bütün ne­mətlə­rindən istifadə edən qayğısız bir şair olsaydı, onun bədii irsi bundan də­fələrlə artıq olardı.

Şairin əsərlərinin dili xeyli sadə və xəlqidir. Təxminən beş əsr bundan əv­­­vəl yazılmasına baxmayaraq bəzi kəlmələr istisna olmaqla asanlıqla anla­şılır, özündən hətta bir-iki əsr sonra Orta Asiyanın istər türkməncə, istərsə də çağa­tayca yazmış şairlərinin dilindən daha sadədir. Bu, bir yandan şa­i­rin fərdi üs­lübü, digər tərəfdən isə bir hökmdar və sərkərdə kimi daim xalqın, qoşu­nun arasında olması ilə bağlıdır. Nəvai onun müxtəlif ləhcələrə dərin­dən vaqif ol­ması faktını xüsusi vurğulayır. Əyanilik naminə, Bay­qaranın «Burun» rədifli qəzəlinə baxaq. Burada müasir Azərbay­can oxucusu üçün ar­xaik olan iki söz (burun–əvvəl, ərməs–deyil), bizim klassik ədəbiyyatımızda da gen-bol işlə­nən və mənası ge­niş kütləyə məlum olmayan bir neçə ərəb-fars sözü vardır (xunab –qanlı su, yəni gözya­şı, fariq–arxayın, canafərin və afəriniş–hər iki­­si: can ba­ğış­la­yan, abi-heyvan–dirilik suyu, üşşaq–aşiqlər, bisa­man–va­rı olmayan, ka­sıb, fəqir):

Vəsl ara öldür məni hicran cəfasından burun,

Necə kim, qılsan xilas onun bəlasından burun.
Könlümə qəmdən burun xunab içirdi dərdi-eşq,

Xəstəyə şərbət içirən tək qəzasından burun.
Fariq ol, ey müddəi, məndən ki, görgəc yarı

Heç kamım yoxdur ölmək müddəasından burun.
Aşiq olmam mən bu gün, ey şeyx kim, canafərin,

Qismim etdi afəriniş ibtidasından burun.
Ey Məsiha, urma dəm kim, abi-heyvan zəhərdir,

Natəvan könlümə vəslinin ədasından burun.
Öylə yetdim cana hicrindən ki, gər tapsam visal,

Sormayam mən xəstə, hicran macərasından burun.
Ey Hüseyni, gər budur nalən eyb ərməs yara,

Gər yetər üşşaqi-bisaman nəvasından burun.
Sultan Hüseyn Bayqaranın qəzəlləri mövzuca çox da əlvan deyil. Onlar janrın tələbi ilə, əsasən, eşq-məhəbbət mövzusundadır, ancaq bu eşq dünyəvi­dir. Burada sevən aşiqin ürək çırpıntıları, duyğuları, hicran oduna yanması, sevgilisinin gözəlliyi, nazı, qəm­zəsi, fitnəsi, zülmü real şəkildə təsvir edilir. Məsələn, bu beytlərə göz yetirək:

Təbii ki, şair öz sevgilisini Əzra, Leyli və Şirinlə, özü­nü isə Vamiq, Fər­had və Məcnunla müqayisə edir. Şərq poeziyasında çox işlənən bu müqayisə Hüseyn Bayqarada bir sıra orijinal mis­ralara bürünür:

Eşqdən gəldi mənim başıma onca sə’b hal,

Kim onu Fərhad ilə Məcnun belə etməz xəyal...
Eşq zülmündən əgər Fərhadü Məcnun öldülər,

Məndə hər dəmdir ölüm, mən tək olar məzlum iməs...
Eşq atəşi içində yanan şair Məcnunun ondan bir qığılcım aldığını və bu zaman əl-ayağı­nı yandırdığını, Vamiqlə Fərhadın da hadisədən heyrətə düşdük­lə­­rini fəxrlə yazır:
Eşqim odundan, gəlib Məcnun bir uçqun istədi,

Al dedim, sunğac əlin başdan ayağın örtədi.
Çün eşitdi Vamiqü Fərhad Məcnun köyməsin,

Gəlibən görgəc iki, heyrət oları çürkədi.
Artıq bundan sonra Məcnuna dərs verməyin növbəsi çatır, şair özünün eşqdə daha üstün ol­duğunu vurğulayır, Məcnun eşqdə öz ustadını tanımalı, ger­çək divanəliyi məhz ondan öyrənməlidir: