ŞƏKİ FİLİali
Yüklə 4,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN MÜƏLLİMLƏR İNSTİTUTUNUN ŞƏKİ FİLİALI GÜLARƏ ABDULLAYEVA MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİ II hissə (Morfologiya, sintaksis) AMİ-nin “Xarici dil (ingilis dili) müəllimliyi” ixtisası üçün dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30.01. 2013-cü il tarixli 169 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir. “Elm və təhsil” Bakı – 2013 Gülarə Abdullayeva 2 İxtisas redaktoru: Fikrət Xalıqov Filologiya elmləri doktoru, AMİ-nin Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası kafedrasının müdiri Rəyçilər: Sənubər Abdullayeva Filologiya elmləri doktoru, professor BDU-nun Filologiya fakültəsinin Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri Reyhan Həbibli Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun Filologiya fakültəsinin Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının dosenti Vaqif Qurbanov Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, AMİ-nin Azərbaycan dili və onun tədrisi metodikası kafedrasının dosenti Elşad Abışov Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMİ-nin Azərbaycan dili və onun tədrisi metodikası kafedrasının dosenti Abdullayeva G. A. Müasir Azərbaycan dili. II hissə. AMİ-nin “Xarici dil (ingilis dili) müəllimliyi” ixtisası üçün dərs vəsaiti. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013, 308 səh. Dərs vəsaitinin II hissəsində qrammatika sahəsi, morfologiya və sintaksis şöbələri, bu şöbələrin tədqiqat obyektinə daxil olan bütün məsələlər: nitq hissələri, onlara aid olan kateqoriyalar, nitq hissələrinin quruluş xüsusiyyətləri, sintaktik əlaqələr, söz birləşməsi və cümlə məsələləri, başqasının nitqinin ifadə üsulları proqram əsasında geniş şəkildə izah olunmuşdur. Vəsait hazırlanarkən Azərbaycan dilçiliyinin bu sahəyə aid yazılmış ən son mənbələrinə istinad edilmişdir. Vəsaitdən ali məktəblərin bu fənn tədris edilən digər ixtisaslarının tələbələri, magistrlər, aspirantlar və müəllimlər də istifadə edə bilərlər. 2013 098 4702000000 N грифли няшр © «Елм вя тящсил», 2013 Müasir Azərbaycan dili 3 Qrammatika. Qrammatik Mövzu № 1 kateqoriyalar. Morfologiya və onun vahidləri. Nitq hissələrinin təsnifi Mövzunun planı: 1. Qrammatika. Qrammatik kateqoriyalar 2. Morfologiya və onun tədqiqat obyekti 3. Morfem və onun növləri 4. Nitq hissələri və onların təsnifi Qrammatika. Qrammatik kateqoriyalar Hər bir dilin özünəməxsus fonetik sistemi, lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu olur. Bu sistemlər bir-biri ilə rabitəli, qanunauyğun şəkildə əlaqələnməklə dilin mövcudluğunu şərtləndirir. Dilin ən kiçik vahidi olan səslər birləşərək sözü əmələ gətirdiyi kimi, sözlərin də məna və qrammatik cəhətdən birləşməsi daha mürəkkəb dil vahidləri olan söz birləşmələrini və cümlələri yaradır. Dildə mövcud olan hər bir vahid ayrıca bir dilçilik şöbəsində araşdırılır, öyrənilir. Fonetika səsləri, leksikologiya sözləri tədqiq edirdisə, sözlərin birləşməsi nəticəsində yaranan daha mürəkkəb dil vahidləri olan söz birləşmələri və cümlələr, həmçinin bu vahidlərin yaranması üçün sözlərin uğradığı dəyişikliklər dilçiliyin ayrıca bir sahəsi olan qrammatikanın tədqiqat obyektini təşkil edir. Qrammatika sözü iki mənada: dilin qrammatik quruluşu və dilin qrammatik quruluşundan bəhs edən elm mənasında başa düşülür. Dilin qrammatik quruluşu dedikdə bütün qrammatik formaların, qrammatik kateqoriyaların məcmuyu başa düşülür. Başqa sözlə, dilin qrammatik quruluşu Gülarə Abdullayeva 4 cümlədə sözlərin dəyişməsi və birləşməsi qaydalarının məcmuyudur. Dilin qrammatik quruluşu üçün xarakterik olan aşağıdakı cəhətləri qeyd etmək olar: 1. Dilin qrammatik quruluşu fikri maddi dil cildinə salan əsas vasitədir. 2. Dildə olan bütün proseslər qrammatik quruluş vasitəsi ilə tənzimlənir. 3. Qrammatik quruluş sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir, zənginləşir. 4. Başqa sahələrlə müqayisədə dilin qrammatik quruluşu sabit olur, çox az dəyişikliyə uğrayır. 5. Qrammatik quruluş dilin milliliyinin, orijinallığının qorunub saxlanmasında əvəzsiz rol oynayır. Məlumdur ki, dilin lüğət tərkibində olan sözlər leksik və qrammatik mənaya malik olur. Sözün leksik mənası dedikdə onun təklikdə ifadə etdiyi məna, yəni müəyyən məfhum, anlayış ifadə etməsi başa düşülür. Qrammatik məna isə leksik məna ilə müqayisədə ümumiləşmiş, mücərrəd məna olub, tək bir söz üçün yox, söz qrupları üçün xarakterikdir. İltisaqi dillərdən olan Azərbaycan dilində qrammatik mənanın əsas göstəricisi şəkilçilərdir. Lakin bununla yanaşı, bir sıra köməkçi vasitələrin: intonasiya, qoşma, ədat, modal sözlərin də qrammatik mənanın ifadə olunmasında müəyyən rolu vardır. Qrammatik mənanın ifadə olunması üçün sözlər müəyyən qrammatik formaya düşür. Məsələn, anam, anan, anası, anamız, ananız, anaları və s. Sözün düşdüyü bu cür qrammatik formalar söz-forma adlanır. “Məzmun və forma planında bir-birinə qarşı duran qrammatik mənaların birliyi qrammatik kateqoriyaları yaradır”. (4, səh.17) Qrammatik kateqoriya birüzvlü ola bilmir, həmişə bir- birinə qarşı duran tərəflərdən ibarət olur. Məsələn, isimlərdə kəmiyyət kateqoriyası ikiüzvlü (tək və cəm isimlər), hal Müasir Azərbaycan dili 5 kateqoriyası altıüzvlü (ismin altı halı), fellərdə inkar və təsir kateqoriyası ikiüzvlü (təsdiq və inkar; təsirli və təsirsiz), zaman kateqoriyası üçüzvlüdür (keçmiş, indiki, gələcək zamanlar). Qrammatik kateqoriyalar ayrı-ayrı nitq hissələri üçün xarakterik olub, onları bir-birindən fərqləndirir. Dilimizdəki nitq hissələrinə xas olan qrammatik kateqoriyalar əhatəsinə görə iki qrupa ayrılır: 1.Ümumi qrammatik kateqoriyalar; 2. Xüsusi qrammatik kateqoriyalar. Ümumi qrammatik kateqoriyalar dedikdə iki və daha çox nitq hissəsi üçün xarakterik olan kateqoriyalar başa düşülür. Dilimizdə hal, kəmiyyət, mənsubiyyət, xəbərlik kateqoriyaları ismə məxsus olmaqla bərabər, isimləşə bilən digər nitq hissələrinə də aid olduğundan ümumi qrammatik kateqoriyalar adlanır. Xüsusi qrammatik kateqoriyalar isə yalnız bir nitq hissəsi üçün xarakterik olur. Sifətin dərəcə kateqoriyası, eləcə də felə məxsus bütün qrammatik kateqoriyalar təkcə həmin nitq hissəsinə aid olduğundan xüsusi qrammatik kateqoriyalar adlanır. Qrammatikanın köməyi ilə dilin qrammatik quruluşu, onun fonunda bütün qrammatik kateqoriyalar öyrənilir. Qarşıya qoyduğu məqsəddən asılı olaraq qrammatikanın aşağıdakı növləri var: Tarixi qrammatika- sözlərin, söz birləşmələri və cümlələrin quruluşu, dəyişmə və inkişafını tarixi aspektdə öyrənir. Müqayisəli qrammatika- bir dilin dialekt və şivələri ilə ədəbi dil formasını müqayisəli şəkildə öyrənir. Tarixi-müqayisəli qrammatikada- qohum dillərin qrammatik duruluşu tarixi aspektdə və müqayisəli şəkildə öyrənilir. Təsviri-elmi qrammatikada- dilin hazırkı inkişaf vəziyyəti, müasir səviyyədə dilin qrammatik quruluşu elmi şəkildə öyrənilir. Gülarə Abdullayeva 6 Dilin qrammatik quruluşunda iki əsas proses müşahidə olunur: 1. Sözlərin cümlədə dəyişməsi, müxtəlif şəklə düşməsi prosesi, 2. Sözlərin cümlədə, cümlələrin mətndə əlaqələnməsi, birləşməsi prosesi. Bunlardan birincisi, yəni sözlərin dəyişməsi morfologiyanın, sözlərin söz birləşməsi və cümlə, cümlələrin mətn şəklində birləşməsi prosesi isə sintaksisin tədqiqat obyektini təşkil edir. Beləliklə, qrammatika özündə bir-biri ilə sıx əlaqədə olan iki dilçilik şöbəsini: morfologiya və sintaksisi birləşdirir. Morfologiya və onun tədqiqat obyekti Morfologiya termini forma (morfo - morphe) və təlim (loqos) mənalarını bildirən iki yunan sözündən əmələ gələrək, “morfem haqqında elm” hərfi mənasını ifadə edir. Dilçilik elmində morfologiyanın mövzusunu sözün forması təşkil edir. Morfologiyanın ilkin obyekti sözdür. Qrammatikanın bu şöbəsində bütün əməliyyatlar söz üzərində aparılır. Ümumən, söz dilçiliyin ilkin və mərkəzi obyektidir. Söz dil və nitq hissələrinin hamısında əsasda dayanır, leksik və qrammatik kateqoriyaların hamısı sözlə bağlı olub, onun əsasında meydana gəlir. Dilin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada sözə toxunmadan, ona istinad etmədən keçinmək mümkün olsun. Ən kiçik dil vahidi hesab edilən fonem də söz daxilində öz keyfiyyətini üzə çıxarır. Ona görə də sözə dilçilik baxışı çoxtərəflidir.Vahid olan söz müxtəlif cəhətdən öyrənilir. Məsələn, yazır səs kompleksinə bir halda söz (lüğəvi vahid), bir halda fel (nitq hissəsi), bir halda xəbər (cümlə üzvü), başqa bir halda isə cümlə deyirik. Məlumdur ki, söz həm də dilçiliyin bir şöbəsi olan leksikologiya tərəfindən öyrənilir. Lakin tədqiqat obyekti eyni olsa da, qarşıya qoyulan məqsəd müxtəlif olduğundan, bu iki şöbədə sözə müxtəlif cəhətdən Müasir Azərbaycan dili 7 yanaşılır. Leksikologiya sözü dilin lüğət tərkibinin vahidi kimi əsasən leksik-semantik planda tədqiq edirsə, morfologiyada söz, hər şeydən əvvəl dilin qrammatik quruluşunun, onun morfoloji sisteminin ümumi qanunauyğunluqlarını aşkar etmək istiqamətində öyrənilir. Məsələn, qəşəng, gözəl, yaraşıqlı sözlərində leksikologiya üçün maraqlı olan, bu sözlərin semantik cəhətdən yaxın olması, eyni anlayışı ifadə etməsidir. Morfologiyada isə bu sözlərin zahiri cəhəti, formal xüsusiyyətləri, qrammatik mənaları araşdırılır, onların hər üçünün əlamət bildirərək adi dərəcəli sifət olması qeyd edilir. Morfologiya, leksikologiyadan fərqli olaraq, sözün vahid leksik mənasını yox, onun (sözün) geniş qrammatik mənalarını öyrənir. O, bütün nitq hissələrini əhatə edir, onların oxşar və fərqli cəhətlərini öyrənir. Bu baxımdan ayrı- ayrı nitq hissələrinin öz daxili quruluşu da morfologiyanın tədqiqat obyektinə daxildir. Morfologiyada sözün struktur əlamətləri, müxtəlif formaları öyrənilərkən onun leksik mənasına əhəmiyyət verilmir. Onun üçün başlıca olaraq ən abstrakt və ümumi anlayışların dildə sistem şəklində mövcud olan ifadə formaları və onların qrammatik mənası maraq doğurur. Təsadüfi deyildir ki, bəzən semantik cəhətdən bir-birindən tamamilə fərqlənən sözlər qrammatik (morfoloji) xüsusiyyətlərinə görə ümumi bir nöqtədə birləşir: məktəbdə, kitabda; baxır, gedir sözləri leksik məna etibarilə tamamilə bir-birindən seçildiyi halda, konkret morfoloji əlamətlərinə və qrammatik mənalarına görə eyniyyət təşkil edir. Evdə, işdə sözlərinin hər ikisi isimdir, ümumi isimdir, təkdir, yerlik haldadır. Gəlir və oturur sözlərininn hər ikisi feldir, təsirsizdir, indiki zamandadır, üçüncü şəxsin təkindədir. Bütün bunlar (hal, cəmlik, kəmiyyət, zaman anlayışları) leksik mənaca fərqli olan sözlər arasında ümumilik və Gülarə Abdullayeva 8 qrammatik məna uyğunluğu olmaqla sözün konkret semantikası ilə bilavasitə əlaqədar deyildir. Morfologiya sözlərin dəyişməsi, düzəldilməsi qaydalarını öyrənir. Sözlərin dəyişməsi hal, mənsubiyyət, xəbərlik, kəmiyyət, zaman, şəxs kateqoriyaları, felin növləri, şəkilləri və s. üzrə olur. Morfologiyada sözlərin dəyişilməsi qaydaları öyrənildiyi kimi, düzəldilməsi üsulları da öyrənilir. Sözlərin düzəldilməsi qaydalarının nitq hissələrinin qruplaşdırılmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Morfologiyanın tədqiqat obyektində sözlərin quruluşu məsələsi mühüm yerlərdən birini tutur. Qrammatik cəhətdən sözlər quruluşuna görə kök və şəkilçidən ibarətdir. Kök sözün müstəqil işlənə bilən, qrammatik dəyişmələr zamanı sabit qalan, ayrıca leksik mənaya malik olan və müəyyən anlayış ifadə edən əsas hissəsini təşkil edir. Deməli, sözün əsas hissəsi dilçilik elmində kök, qeyri-əsas hissəsi isə şəkilçi adlanır. Sözün kökü şəkilçidən yalnız şəkli əlamətlərinə görə deyil, eyni zamanda, məzmununa görə də fərqlənir. Sən, san, inci, un, dan, dən, daş və s. kimi dil vahidləri eyni şəkildə, eyni fonetik tərkibdə söz kökü olduqları kimi, müxtəlif köklərlə birləşib işləndikləri zaman şəkilçi də ola bilir. Məsələn, Siz gəncləşirsiniz, tatix qocalır. (S.Vurğun) Vətənsiz də insan olan insan kimi yaşayarmı?(S.Vurğun) Un dəyirmanda hasil olur. Hörümçək öz torunu hörürdü və s. Morfem və onun növləri Morfologiya şöbəsinin tədqiqat obyektinə daxil olan məsələlərdən biri də morfemdir. Sözün ən kiçik mənalı hissəsinə morfem deyilir. Azərbaycan dilinin sözləri kök və budaq morfemdən ibarətdir. Kök morfem sözün müstəqil leksik mənaya malik olan Müasir Azərbaycan dili 9 hissəsidir. Budaq morfemlər isə leksik mənadan məhrum olan, yalnız qrammatik mənaya malik olan hissədir. Dilimizdə kök morfem sözün kökünə, budaq morfem isə şəkilçiyə uyğun gəldiyindən, biz bundan sonra kök və şəkilçi terminlərindən istifadə edəcəyik. Bəzi dilçilik kitablarında sözün kökü və şəkilçi uyğun olaraq sözün əsas və qeyri-əsas hissəsi də adlandırılmışdır. Sözləri kök və şəkilçiyə ayıraraq onları yalnız şəkli əlamətinə görə bir-birindən fərqləndirmək mümkün deyildir. Onları söz tərkibində oynadığı rola və məzmuna malik olub- olmamalarına görə müəyyənləşdirmək olar. Sözün kökü ilə şəkilçisi arasında aşağıdakı fərqlər vardır: a) Kök müstəqil mənaya malik olur. B) Kök sözün əsasını təşkil edir. C) Sözün kökü şəkilçidən ayrıca işlənə bilər. Ç) Kök sabit qalır, dəyişmir. D) Bir söz kökü müxtəlif şəkilçi qəbul edə bilər. E) Azərbaycan dilinin öz söz köklərinin yalnız sonuna şəkilçi əlavə oluna bilir. “Sözün ayrıca işlənib müstəqil mənaya malik olan və dəyişməyən hissəsinə kök deyilir”.(1, səh. 7) Şəkilçilər isə, köklərin tamamilə əksinə olaraq, sözün əsasını təşkil edə bilmir. Onlar kökdən ayrı işlənmir, müstəqil mənaya malik olmur və söz kökünün tələbinə görə dəyişir. “Sözün ayrılıqda işlənməyən, müstəqil mənaya malik olmayan və söz köklərinə bitişdikdə onların ya şəklini, ya da şəkli ilə birlikdə məzmununu dəyişən hissəsinə şəkilçi deyilir”.(1 səh.7) Sözlərin hamısı eyni quruluşa malik olmur, yəni dilimizdə işlənən sözlərin hamısı sadə söz köklərindən ibarət deyildir. Əgər bütün sözlər sadə kökdən ibarət olsa idi, dilimizdəki sözdüzəldici şəkilçilərin yaranmasına ehtiyac qalmazdı. Dilimizdə işlənən sözlərin bəzisi bir kökdən, bəzisi bir köklə bir sözdüzəldici şəkilçidən, bəzisi də iki və daha artıq sözün birləşməsindən ibarət olur. Odur ki, sözləri quruluşuna Gülarə Abdullayeva 10 görə 3 qismə ayırmaq olar: 1. Sadə sözlər. 2. Düzəltmə sözlər. 3. Mürəkkəb sözlər. Məsələn, balıq, balıqçı, balıqqulağı. Bu misallarda balıq sözünü daha kiçik mənalı hissələrə bölmək mümkün deyil. Deməli, yalnız bir kökdən ibarət olan sözlər sadə sözlərdir. Düzəltmə sözlər isə kök və budaq morfemdən, yəni kök və şəkilçidən ibarət olur. Balıq sözü bir kökdən ibarət olduğu halda, balıqçı sözü düzəltmə sözdür, çünki balıq sözünə -çı şəkilçisini artırmaqla yaranmışdır. Beləliklə, tərkibində bir kök və sözdüzəldici şəkilçi olan sözlərə düzəltmə sözlər deyilir. Düzəltmə sözlərin müəyyənləşdirilməsində iki cəhəti əsas tutmaq lazımdır. Birincisi, köklə düzəltmə söz arasında üzvi bağlılıq olmalıdır, yəni yaranmış söz, yeni məna məhz kökdəki mənanın əsasında yaranır. İkincisi, söz o vaxt düzəltmə söz kimi götürülə bilər ki, onun kökü dilimizdə ayrıca işlənmiş olsun. Ərəb dilindən dilimizə keçmiş sədaqət, şücaət sözləri, eləcə də, Azərbaycan dilinin öz sözlərindən olan barış, yarış, güləş, dağıntı sözləri məhz bu cəhətdən düzəltmə söz sayıla bilməz. Mürəkkəb sözlər həm sadə, həm də düzəltmə sözlərdən fərqlənir. Belə ki, mürəkkəb sözlər iki və daha artıq sözün birləşərək tamamilə yeni məna ifadə etməsi nəticəsində yaranır. Məsələn, balıqqulağı sözünün tərkibində iki müstəqil söz vardır: balıq, qulaq. Bu sözlərin hər ikisi təklikdə ayrı-ayrı mənalara malikdir. Bunlardan birincisi heyvan, ikincisi bədən üzvü məzmununu ifadə edir. Lakin bu müxtəlif mənalara malik ayrı-ayrı sözlər birləşdiyi zaman tamamilə başqa bir mənaya malik yeni bir söz şəklini alır. Bu birləşmə nəticəsində məna tamamilə dəyişir. Hər iki söz öz əvvəlki mənasını itirərək birlikdə yeni bir məna ifadə edir. Nəticədə bu iki sözün birləşməsi nəticəsində yeni bir söz yaranır. Deməli, iki və daha artıq müstəqil söz birləşib əvvəlki ayrı-ayrı mənalar əsasında yeni məna ifadə edən bir mürəkkəb söz əmələ gətirir. Müasir Azərbaycan dili 11 Şəkilçilər sözdən ayrı işlənə bilmir. Onlar kökün ya əvvəlinə, ya ortasına, ya da sonuna əlavə edilərək işlənir. Söz kökünə əlavə edildikləri yerə görə onlar ön (prefiks), iç (infiks) və son (suffiks) şəkilçi adı ilə 3 yerə bölünür. Azərbaycan dilinin öz sözlərində ön və iç şəkilçi yoxdur. Azərbaycan dili iltisaqi dillərdən olduğundan, dilimizdə şəkilçilərin hamısı sözün yalnız sonuna əlavə olunur. Lakin dilimizə başqa dillərdən kifayət qədər söz daxil olmuş, həmin sözlərlə birlikdə ön şəkilçilər də keçmişdir. Bu şəkilçilər dilimizdə o qədər sabitləşmişdir ki, bəzən onları öz şəkilçilərimizlə əvəz etmək mümkün olmur. Azərbaycan dili şəkilçiləri ilə yanaşı olaraq, başqa dillərdən alınmış və ya keçmiş bir sıra sözlərdə son şəkilçilər də müasir dilimizdə işlənməkdədir. Bu şəkilçiləri də dilimizin öz şəkilçiləri ilə əvəz etmək olmur. Məsələn, elmi, tarixi, kütləvi, marksist, materialist, marksizm, nümunəvi kimi sözlərdəki son şəkilçiləri buna nümunə göstərmək olar. Dilimizdə işlənən şəkilçilər köklərdə əmələ gətirdikləri məzmun və şəkil dəyişikliyinə görə, başqa sözlə, vəzifəsinə görə də 2 növə ayrılır. 1. Sözdüzəldici, 2. Sözdəyişdirici şəkilçilər. Sözün quruluşca növləri Sadə sözlər Düzəltmə sözlər Mürəkkəb sözlər Yalnız bir kökdən ibarət olur Kök və sözdüzəldici şəkilçidən ibarət olur İki və daha çox sözün birləşməsindən əmələ gəlir Isti, ot, hava, torpaq, işıq Istilik, otlaq, havasız, işıqlı Istiot, əlüzyuyan, kəklikotu Gülarə Abdullayeva 12 Şəkilçilərin bir qismi kökə əlavə olunduqda onun yalnız formasını deyil, eyni zamanda, məzmununu da dəyişib, ilk məna əsasında yeni mənalı söz əmələ gətirir. Belə şəkilçilərə sözdüzəldici şəkilçilər deyilir. Bu şəkilçilər dilin inkişafında, yəni lüğət tərkibinin zənginləşməsi prosesində əsas amillərdən biri hesab olunur. Bunlar ya bir nitq hissəsindən yeni bir nitq hissəsi əmələ gətirir, ya da eyni bir nitq hissəsindən- sadə köklərdən düzəltmə sözlər əmələ gətirir: yazı, bərki, çalğı, qaçağan, qarlı və s. Bu misallardakı -ı, -ğı, -ağan, -lı şəkilçiləri qoşulduqları sözün yalnız formasında dəyişiklik əmələ gətirməmiş, onun məzmununu da tamamilə dəyişmişdir. Həmin şəkilçilər ya bir nitq hissəsindən başqa bir nitq hissəsi, ya da eyni nitq hissəsindən düzəltmə söz yaratmışdır, yəni feldən isim (yazı, çalğı), sifət (qaçağan), isimdən sifət (qarlı), sifətdən fel (bərki) əmələ gətirmişdir. Müasir Azərbaycan dilində sözdüzəldici şəkilçilər sözün həm əvvəlində, həm də sonunda işlənə bilir. Sözün əvvəlində yalnız başqa dillərdən keçmiş şəkilçilər, sözün sonunda isə həm Azərbaycan dilinin öz şəkilçiləri, həm də başqa dillərdən keçmiş şəkilçilər işlənir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, başqa dillərdən alınan şəkilçilərin hamısı sözdüzəldici şəkilçilərdir. Sözdəyişdirici şəkilçilər qrammatik kateqoriyaların, qrammatik kateqoriyalar isə qrammatik quruluşun əsasında dayandığından onlar heç vaxt alınma ola bilməz. Məhz sözdəyişdirici şəkilçiləri xarakterizə edən mühüm amillərdən biri onların milli olmasıdır. Sözdüzəldici şəkilçilər əlavə olunduqları nitq hissələrinə görə də müxtəlif olur. Onların bir qismi yalnız isimlərə, bir qismi yalnız fellərə, bir qismi isə həm isim, həm sifət, həm say, həm də əvəzliklərə artırıla bilər. Misallara baxaq: 1. Yüklə 4,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|