• Основные стратегические варианты

8.2-rasm. Sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat turlari 
 
Sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat turlari
. Rasmda ko‘rsatilganidek, sotish 
tarmog‘ida turli raqobat variantlarini kuzatish mumkin. 
Gorizontal 
raqobat.
Savdo 
tarmog‘ining 
bir 
bo‘g’inida faoliyat 
ko‘rsatayotgan bir xil turdagi vositachilar o‘rtasidagi raqobat. 
 Turlararo gorizontal raqobat. 
Raqobatning bu shakli tarmoqning bir 
bo‘g‘inida faoliyat ko‘rsatayotgan, biroq faoliyat turlari turlicha bo‘lgan vositachilar 
o‘rtasida uchraydi; u ko‘pincha assortiment va narxlardagi farqlarning katta 
bo‘lishiga olib keladi. 
Vertikal raqobat.
Tarmoqning turli bo‘g‘inlaridagi vositachilar yuqoriroq 

---

161 
yoki pastroq darajali vositachilik funksiyalarini bajaradilar. Masalan, chakana 
sotuvchilar ulgurji savdogarlarning funksiyalarini bajarishi va aksincha ulgurji 
sotuvchilar chakana savdo bilan shug‘ullanishi mumkin. 
Sotish kanallari o‘rtasidagi raqobat.
Bu holda butun kanallar bir-biri bilan 
raqobatlashadi. Masalan, an’anaviy sotish tarmog‘i tovarlarni pochta orqali sotish 
bilan raqobatlashadi. 
Sotish tizimida so‘nggi o‘n yilliklarda yuz bergan evolyusiya barcha turdagi 
vositachilar o‘rtasidagi raqobatni keskin kuchaytirib yubordi. Vertikal marketing 
tizimlarining rivojlanishi bu raqobatning ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, ularni quyida 
ko‘rib chiqamiz. 
(1) Taqsimot kanali turlari 
Vеrtikal-intеgratsiyalashgan 
An'anaviy 
Boshqaruv 
Shartnomaviy 
Shaxsiy 
(2) Taqsimlash intеnsivligini talab kilish darajasi 
Intеnsiv 
Sеlеktiv 
Eksklyuziv 
(3) Taqsimlash kanali tuzilishini aniqlash 
8.3-rasm. Taqsimlash strategiyasini ishlab chiqish bosqichlari 
Vertikal marketing tizimi vositachilar bilan o‘zaro xarakteriga qarab vertikal 
marketingni ikki turga bo‘lish mumkin: 

an’anaviy vertikal tuzilish; 

koordinasiyalashgan vertikal tuzilish. 
An’anaviy vertikal tuzilishda sotish kanalining har bir darajasi boshqasiga 
bog‘liq bo‘lmagan holda o‘z foydasini maksimallashtirishga harakat qiladi. 
Koordinasiyalashgan vertikal tuzilishda ayirboshlash jarayonlari qatnashchilari 
to‘liq yoki qisman, ya’ni o‘zini bozorga ta’sirini va sotish qobiliyatini oshirish uchun 
o‘z funksiyalariga tayanadi. 

---

162 
Qatnashchilardan biri tashabbusni o‘z qo‘liga oladi. Bu tayyor ham ulgurji 
savdo va chakana savdo bo‘lishi mumkin. 
Sotish kanalida vertikal koordinasiyaning bir necha shakllarini farqlash 
mumkin: integrasiyalashgan vertikal marketing; nazorat qilinadigan vertikal 
marketing; shartnomaviy tizim vertikal marketingi. 
Integrasiyalashgan vertikal marketing ishlab chiqarish va sotish bosqichlari 
yagona ega tomonidan nazorat qilinadi. 
Shartnomaviy vertikal marketing tizimida a’zolarning majburiyat va huquqlari 
aniq ko‘rsatib beriladi. Uni 3 turga ajratish mumkin: 
1. 
Ulgurjilar 
rahbarlik qiladigan chakana sotuvchilarning ko‘ngilli 
birlashmalari. 
2. Chakana sotuvchilar shirkati. 
3. Franshiza tizimi.