― pul va banklar

8.8.Kreditning shakllari 
Tijorat banklari faoliyatida kreditlashning quyidagi shakllari qo‗llaniladi: 
1. Mijozni alohida ssuda hisobraqamidan bir marotabali kreditlash shakli. 
Ushbu shakl O‗zbekiston Respublikasi tijorat banklari faoliyatida keng 
qo‗llaniladigan kreditlash shakli hisoblanadi. 
Kreditlashning ushbu shaklida mijozga kredit berish to‗g‗risidagi qaror 
qabul qilingandan keyin ssuda hisobraqami ochiladi va kredit bir marotabalik 
to‗lov shaklida mol etkazib beruvchi yoki xizmat ko‗rsatuvchiga tashlab beriladi. 
Kreditning maqsadlilik prinsipi mavjud bo‗lganligi sababli, kredit 
summasini kredit oluvchining joriy hisobraqamiga tashlab berishga ruxsat 
etilmaydi. 
Mijozni alohida ssuda hisobraqamidan bir marotabali kreditlash shaklining 
asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat: 
– kreditdan foydalanish samaradorligi ta‘minlanmasligi mumkin, ya‘ni mol 
etkazib beruvchi tomonidan tovar o‗z vaqtida etkazilmay qolishi mumkin, mijoz 
esa, kredit uchun foiz to‗layveradi; 
– berilgan kreditdan foydalanilishi ustidan nazorat qilishning iloji yo‗q. 
CHunkit. Kredit summasi to‗liq mol etkazib beruvchining joriy hisobraqamiga 
tashlab berildi. 
2. Mijozni kredit liniyasi ochish yo‗li bilan kreditlash shakli. 
Kreditlashning ushbu shaklida mijozga kreditlash limiti ajratiladi va ushbu 
limitdan foydalanish davri belgilanadi. SHuningdek, kreditning foiz stavkasi va 
mijozdan undiriladigan bir marotabalik komission to‗lov stavkasi belgilanadi. 
Mijozdan qo‗shimcha ravishda undiriladigan komission to‗lov kredit liniyasi 
ochish yo‗li bilan kreditlashda tijorat banki uchun likvidlilik riskining mavjudligi 
bilan belgilanadi. Chunki, mijoz talab qilgan har qanday vaqtda bank kreditni 
chiqarib berishi shart. 
Kredit liniyasining quyidagi turlari mavjud: 
A) qayta tiklanadigan kredit liniyasi; 
B) qayta tiklanmaydigan kredit liniyasi; 
V) bitimning ma‘lum shartlariga asoslangan kredit liniyasi. 
Qayta tiklanadigan kredit liniyasi jalb qilingan resurslarga doimiy ehtiyoji 
bo‗lgan mijozlarga ochiladi. Xalqaro bank amaliyotida qayta tiklanadigan kredit 
liniyalari ishonchli mijozlar uchun 5-7 yilga ochiladi. SHu davr mobaynida mijoz 
istalgan vaqtda bankning kreditidan foydalanilishi mumkin. Biroq, tijorat banki 
kredit shartnomalari shartlarining bajarilishi ustidan nazorat qilish huquqini saqlab 
qoladi. 
Qayta tiklanmaydigan kredit liniyalarida mijoz o‗ziga ajratilgan limitni to‗liq 
ishlatib bo‗lishi yoki limitdan foydalanish muddati tugashi bilan kredit liniyasidan 
foydalanish huquqidan mahrum bo‗ladi. 
Tijorat banki va mijoz o‗rtasida tuzilgan bitimning ma‘lum shartlariga 
asoslangan kredit liniyasi, odatda, ma‘lum davrda etkazib beriladigan tovarlar 

---

haqini to‗lash hamda ma‘lum davrda amalga oshiriladigan xarajatlarni 
moliyalashtirishda qo‗llaniladi. 
Kredit liniyasining ushbu turida beriladigan kreditlar miqdori aniq olingan 
operatsiya doirasida yoki bitimning ma‘lum shartlari bilan cheklangan bo‗ladi. 
Kredit liniyasi ochish yo‗li bilan kreditlash shaklining afzallliklari: 
* mijoz har safar kredit so‗rab bankka murojaat qilish zaruriyatidan xalos 
bo‗ladi; 
* ajratilgan kreditlash limitining faqat foydalanilgan qismi uchun foiz 
to‗lanadi; 
* bank ma‘lum davr mobaynida barqaror foizli daromad oladi; 
* tijorat banki kreditlash shartnomalari shartlarining bajarilishi ustidan 
nazorat qilish imkoniga ega bo‗ladi. Agar kredit shartnomasi shartlarining mijoz 
tomonidan buzilishi yuz bersa, bank kredit liniyasini vaqtinchalik yopib qo‗yio‗i 
mumkin.
 
Kreditlashning overdraft shakli ingliz tilida so‗zlashuvchi mamlakatlarda 
(Angliya, Shotlandiya. Irlandiya, Uels, Kanada) yaxshi rivojlangan. 
Overdraft krediti doimiy pul tushumiga ega bo‗lgan ishonchli mijozlarga 
beriladi va ular faoliyatida yuzaga keladigan qisqa muddatli pul mablag‗lari 
etishmovchiligiga barham berish maqsadida beriladi. 
Overdraft krediti mijozning joriy hisobraqamini debetli qoldig‗i summasiga 
beriladi. Tijorat banki va mijoz o‗rtasida tuzilgan kredit shartnomasiga ko‗ra, 
mijozga bank tomonidan kreditlash limiti ajratiladi. 
Mijozning 
joriy 
hisobraqamida pul mablag‗larining etishmaslik holati yuzaga kelganda, ya‘ni 
debetli qoldiq hosil bo‗lganda, bank ajratilgan limit doirasida overdraft krediti 
ajratadi. 
Overdraft kreditida ssuda hisobraqami ochilmaydi. Kompyuter dasturi 
berilgan overdraft kreditini mijozlar toifasi bo‗yicha avtomatik ravishda hisobga 
oladi. 
Overdraft krediti mijozning joriy hisobraqamiga pul kelib tushishi bilan 
avtomatik ravishda qoplanadi. 
Overdraft kreditining foiz stavkasi muddatli kreditlarning foiz stavkasidan 
yuqori bo‗ladi. Buning sababi shundaki, overdraft kreditlari ta‘minlanmagan 
kreditlar bo‗lib, ularning risk darajasi nisbatan yuqoridir. 
Overdraft kreditlarida garov ta‘minotining mavjud emasligi quyidagi 
sabablar bilan izohlanadi: 
– kredit oluvchining joriy hisobraqamida qachon pul mablag‗lari 
etishmasligini oldindan bilish qiyin; 
– kredit oluvchining joriy hisobraqamida qancha miqdorda pul mablag‗lari 
etmay qolishini oldindan bilib bo‗lmaydi. 
Angliya bank amaliyotida overdraft kreditlari bo‗yicha kredit riski darajasini 
pasaytirish maqsadida mijozlarga har oyining so‗nggi kunida joriy hisobraqamning 
debetli qoldig‗ini ta‘minlash sharti qo‗yiladi. Shu tariqa, overdraft krediti bo‗yicha 
qarzdorlikni keyingi oyga o‗tishiga yo‗l qo‗yilmaydi.
O‗zbekiston 
Respublikasi 
tijorat 
banklarida 
mijozlarning 
joriy 
hisobraqamining debetli qoldig‗ini yuzaga kelishiga ruxsat etilmaydi. 

---

 
Kreditlashning kontokorrent shakli nemis tilida so‗zlashuvchi mamlakatlarda 
(Germaniya, Avstriya, Shveysariya) yaxshi rivojlangan. 
Kreditlashning kontokorrent shaklida mijozning joriy hisobi yopiladi va 
uning o‗rniga kontokorrent hisobraqami ochiladi. 
Kredit olgan mijozning faoliyatidan keladigan barcha tushumlar 
kontokorrent hisobraqamining kreditida aks etadi, uning majburiyatlari yuzasidan 
barcha to‗lovlari kontokorrent hisobraqamining debetida aks etadi. 
Kontokorrent kreditida mijozga kreditlash limiti ajratiladi. 
Kontokorrent krediti
kontokorrent hisobraqamining debetli qoldig‗i 
summasiga beriladi. 
Kontokorrent krediti kontokorrent hisobraqamiga pul mablag‗lari kelib 
tushishi bilan avtomatik ravishda qoplanadi. 
Kontokorrent krediti kredit to‗loviga layoqatliligi bo‗yicha birinchi toifaga 
mansub bo‗lgan mijozlarga garovsiz beriladi. Buning sababi shundaki, 
kontokorrent risk darajasi yuqori bo‗lgan kreditlash shakli hisoblanadi.
Kontokorrent krediti yiriklashtirilgan kreditlash ob‘ektiga beriladi.
Kontokorrent kreditining debetli qoldig‗i uchun mijoz bankka, uning kreditli 
qoldig‗i uchun bank mijozga foiz to‗laydi. Bunda mijoz bankka kredit uchun foiz 
to‗laydi, bank esa. mijozga talab qilib olinadigan depozit hisobraqamlari qoldig‗iga 
to‗lanadigan foiz darajasida (0,5-1,0%) foiz to‗laydi. 
Shunisi ahamiyatliki, kontokorrent krediti qaytarilmaydigan moliyalashga 
aylanib qolmasligi lozim. Shu sababli, kreditlashning ushbu shaklida kredit riskini 
chuqurlashishiga yo‗l qo‗ymaslik maqsadida quyidagi choralar qo‗llaniladi: 
* mijozning pul mablag‗lariga bo‗lgan ehtiyojini 80-90 foizi o‗z kapitali 
hisobidan qoplanishi lozim;
* kontokorrent krediti bo‗yicha qarzdorlikni keyingi oyga o‗tishiga yo‗l 
qo‗ymaslik lozim. Buning uchun mijozga har oyning so‗nggi ish kunida 
kontkorrent hisobarqamining kreditli qoldig‗ini ta‘minlash sharti qo‗yilishi lozim. 
Kontokorrent krediti, odatda, mijozning joriy ishlab chiqarish faoliyati bilan 
bog‗liq bo‗lgan xarajatlarni qoplashga mo‗ljallangan. Ammo amaliyotda 
kontokorrent kreditidan uzoq muddatil investitsion loyihalar bilan bog‗liq bo‗lgan 
ayrim xarajatlarni qisqa muddatli moliyalashtirishda ham foydalaniladi. Ushbu 
maqsadlarga berilgan kontokorrent krediti uzoq muddatli kredit berilishi bilan 
so‗ndiriladi. 
 
Kreditlashning faktoring shaklida tovar hujjatlari yoki tijorat veksellari 
tijorat banki tomonidan diskont stavkasi bo‗yicha regress huquqi bilan yoki regress 
huquqisiz mol etkazib beruvchidan sotib olinadi. 
Tovar hujjatlari yoki tijorat veksellari regress huquqi bo‗yicha sotib 
olinganda, agar sotib oluvchi to‗lovga noqobil bo‗lib qolsa, tijorat bankida to‗lab 
berilgan summani mol etkazib beruvchidan undirish huquqi saqlanib qoladi. 
Tovar hujjatlari yoki tijorat veksellari regress huquqisiz sotib olinganda, agar 
sotib oluvchi to‗lovga noqobil bo‗lib qolsa, tijorat bankida to‗lab berilgan 
summani mol etkazib beruvchidan undirish huquqi bo‗lmaydi va zarar to‗liq 
bankning zimmasiga yuklanadi. 

---

Faktoring shaklida kreditning foizidan tashqari, faktoring xizmati 
ko‗rsatganligi uchun mijozdan qo‗shimcha komission to‗lov undiriladi. 
―Xalqaro faktoring to‗g‗risida‖gi xalqaro konvensiyaga (UNIDRUA) asosan 
operatsiya faktoring operatsiyasi sifatida tan olinishi uchun quyidagi 4 talabdan 
kamida 2 tasi bajarilishi lozim: 
1. Qarz majburiyatlarini oldindan to‗lash shaklidagi kreditlashning 
mavjudligi. 
2. Mol etkazib beruvchining buxgalteriya hisobini yuritish. 
3. Mol etkazib beruvchining debitor qarzdorligini inkassatsiya qilish. 
4. Mol etkazib beruvchini kredit riskidan sug‗artalashning mavjudligi. 
Kreditlashning faktoring shaklining afzalliklari: 
* tijorat banki ham foiz ko‗rinishida, ham komisson haq ko‗rinishida 
daromad oladi; 
* mol etkazib beruvchining pul mablag‗lariga bo‗lgan ehtiyoji qondiriladi; 
* korxonalar o‗rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik hajmi qisqaradi. 
Kreditlashning forfeyting shaklida uzatma tijorat veksellari, ya‘ni trattalar 
tijorat banki tomonidan, diskont stavkasi bo‗yicha, mol etkazib beruvchidan 
regress huquqisiz sotib olinadi. 
Forfeyting mol etkazib beruvchini kreditlash shakli hisoblanadi. 
Forfeyting kreditlari tijorat bankiga diskont stavkasi ko‗rinishida daromad 
keltiradi. Ammo forfeyting kreditlarining risk darajasi yuqoridir. Agar sotib 
oluvchi to‗lovga noqobil bo‗lib qolsa, zarar to‗liq tijorat bankining zimmasida 
qoladi. Chunki, tijorat bankida mol etkazib beruvchidan to‗lovni undirish huquqi 
bo‗lmaydi. Shu sababli, sotib oluvchining to‗lovga qobilligini tahlil qilish va 
baholash kreditlashning forfeyting shaklidagi kredit riski darajasini pasaytirishning 
asosiy yo‗nalishi hisoblanadi. 
Forfeyting kreditlari mol etkazib beruvchilarning pul mablag‗lariga bo‗lgan 
ehtiyojini qondirish imkonini beradi. 
O‗zbekiston Respublikasi bank amaliyotida kreditlashning forfeyting shakli 
mavjud emas. Buning asosiy sababi – trattalar muomalasining mavjud emasligidir.