― pul va banklar

 
4.4.3-rasm. To‗lov topshiriqnomalari bo‗yicha hisob-kitoblardagi 
hujjatlar aylanishi
49
. 
Yuqorida keltirilgan rasmga quyidagicha tavsif beramiz: 
1. Eng avvalo mol jo‗natuvchi va mol oluvchi korxonalar o‗rtasida xo‗jalik 
shartnomasi tuziladi. 
2. Shartnomaga asosan mol jo‗natuvchi korxona mol oluvchi korxonaga 
maqsulot jo‗natadi. 
3. Mol oluvchi korxona olgan maqsulotga pul o‗tkazish uchun to‗lov 
topshiriqi rasmiylashtirib o‗ziga xizmat ko‗rsatuvchi bankka topshiradi.
4. Bank xodimi tomonidan to‗lov topshiriqi asosida mol oluvchi korxona 
hisobvarag‗idan pul chegiriladi. 
5. Hisob-kitob markazi orqali elektron to‗lov mol sotuvchi korxona bankiga 
jo‗natiladi. 
49
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тузилди
Hisob kitob 
markazi (5) 
To‘lovchi (mol 
oluvchi) 
To‘lovchining 
banki (4) 
Pul oluvchining 
banki(6) 
Pul oluvchi (mol 
sotuvchi) 
1 
2 
 
3 
7 

---

6. Kelib tushgan elektron to‗lov mol sotuvchi korxona bankida mol sotuvchi 
korxona hisobvarag‗iga o‗tkaziladi. 
7. Elektron to‗lov topshiriqining bir nusxasi to‗langan hujjatlar 
sifatida mol sotuvchi korxonaga beriladi. 
Hozirgi kunda respublikamizda banklar orqali o‗tkazilayotgan barcha 
to‗lovlarning 45-50 foizi to‗lov topshiriqnomalari yordamida amalga oshirilmoqda, 
bu uning afzalliklari bilan bog‗liqdir. 
Bu afzalliklar quyidagilardan iboratdir: 
-birinchidan, hujjatlar aylanishining oddiyligi va tezligi, ya‘ni hisob- 
kitoblarni amalga oshirishning texnik jixatdan kulayligi. Bu esa o‗z navbatida 
xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlar va bank xodimlarining mexnat sarfini kamaytiradi; 
-ikkinchidan, pul mablag‗lari xarakatining tezligi, ya‘ni to‗lov talabnomasiga 
nisbatan to‗lov topshiriqnomasi bo‗yicha hisob-kitoblarda hujjatlarning aylanishi 
harakati qisqaligi so‗zsiz xo‗jalik oborot mablag‗larining aylanish tezligini 
oshiradi; 
-uchinchidan, tovar sotib oluvchining qabul qilgan tovarlari yoki xizmatlar 
sifatini oldindan aniqlab olinishi. hisob-kitoblarning bu shaklida to‗lov 
talabnomasi orqali hisob-kitoblarda bo‗lgan kabi bankka raddiya arizasi 
topshirilmaydi, chunki to‗lovchining o‗zi tulovni to‗lashga rozi bo‗lsa, 
topshiriqnomani bankka topshiradi; 
-to‗rtinchidan, to‗lov topshiriqnomasining barcha tovarsiz operatsiyalarda 
ko‗llanishi, bu esa ushbu shakl bo‗yicha hisob-kitoblarning ahamiyatini yanada 
yaqqol aks ettiradi. 
To‗lov topshiriqnomasi bo‗yicha hisob-kitoblarning afzalliklari bilan bir 
qatorda kamchiliklari ham mavjud. Kamchiliklar shundan iboratki, mol jo‗natuvchi 
yoki xizmat ko‗rsatuvchi korxona uchun to‗lovning o‗z vaqtida o‗tkazilishi to‗la 
kafolatlanmagan. Chunki to‗lovning o‗z vaqtida o‗tkazilishi to‗lovchi korxonaning 
depozit hisob varag‗idagi mablag‗lar miqdoriga bog‗liq. To‗lovning to‗liq 
o‗tkazilishiga etarli pul mablag‗larining bo‗lmasligi pul aylanishi sekinlashtiradi va 
maqsulot jo‗natuvchi yoki xizmat ko‗rsatuvchi korxonaning moliyaviy holatini 
yomonlashtiradi. 
To‗lov talabnomasi
— o‗zida mablag‗ oluvchini to‗lovchi tomonidan bank 
orqali ma‘lum bir summani to‗lash to‗g‗risidagi talabi aks ettirilgan pul-hisob-
kitob hujjatidir. To‗lov talabnomalari bo‗yicha hisob-kitoblar umumlashgan holda 
qanday amalga oshirilishini to‗lov talabnomalari bo‗yicha hisob-kitoblarning 
hujjatlar aylanishi sxemasi orqali yaqqol ko‗rish mumkin.