― pul va banklar

4.3.
 
Naqdsiz pul aylanmasi va uni tashkil qilish printsiplari.
To‗lov aylanmasining asosiy qismi naqd pulsiz to‗lov aylanmasidan tashkil 
topadi. Bu to‗lov aylanmasi naqd pulsiz hisob-kitoblar asosida amalga oshiriladi. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlarning tovar 
ayirboshlash, xizmatlar ko‗rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo‗yicha bir-biriga 
bo‗lgan talab va majburiyatlarni pul mablag‗larini naqd pul ishlatmasdan bir 
hisobvaraqdan ikkinchi hisobvaraqga o‗tkazish orqali bajarilishi tushuniladi.
Naqd pulsiz pul aylanishi – banklarda pul mablag‘larini to‘lovchilar va 
oluvchilarning hisobvaraqlari bo‘yicha yozuvlar yordamida yoki o‘zaro talablarni 
hisobga olish yo‘li bilan amalga oshiriladigan pul aylanishidir. 
Iqtisodiyot rivojlanib borgan sari to‗lov oborotida naqd pulsiz to‗lov 
oborotining ulushi ortib boradi. 
Chunki iqtisodiy taraqqiyotni belgilovchi omillar naqdsiz to‗lov oborotining 
o‗sishiga ijobiy ta‘sir ko‗rsatadi.
 
 
 
 
 
4.3.2-rasm. To‗lov oborotida pulning harakati
48
. 
Milliy iqtisodiyot pul aylanishining 80-90 foizini naqd pul ishlatmasdan, naqd 
pulsiz hisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. Naqd pulsiz pul aylanishi yalpi 
ichki mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida sodir bo‗ladigan munosabatlarini 
o‗zida aks ettirishiga ko‗ra ikki kismga bo‗linadi: 
1. 
Tovar operatsiyalari bo‗yicha pul aylanishi. 
48
Наврўзова К.,Ортиқов О. Банкларда ҳисоб ва тўлов тизими. Т.2005й 
Savdo maishiy 
xizmat tashkiloti 
Hunarmand
dehqon 
Aholi 
Korxona tashkilot 
Bank 

---

2. 
Moliyaviy majburiyatlar bo‗yicha pul aylanishi.
 
Birinchi guruhga tovarlarni sotish, xizmatlar ko‗rsatish va kapital qurilish 
jarayonidagi hisob-kitoblarni aks ettiruvchi pul aylanishi kiradi.
Ikkinchi, moliyaviy majburiyatlar, guruhiga esa byudjetga to‗lovlar, ya‘ni 
foydadan to‗lanadigan soliq, qo‗shilgan qiymat solig‗i va boshqa majburiy 
to‗lovlar hamda byudjetdan tashqari fondlar, bank ssudalarini qaytarilishi, kredit 
uchun foizlarning to‗lanishi, sug‗urta kompaniyalari bilan hisob-kitoblar kiradi.
Naqdsiz pul aylanmasi quyidagi printsiplar asosida tashkil etiladi:
1.
Naqdsiz pul aylanmasining me‘yoriy huquqiy asoslarining mavjudligi. 
O‘zbekistonda naqdsiz pul aylanmasining qonunchilik asoslari bo‘lib quyidagilar 
hisoblanadi: 
-O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 
-O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risidagi qonuni
-O‘zbekiston Respublikasining banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi qonuni
2. Naqd pulsiz hisob kitoblarni asosan banklarda ochilgan hisob raqamlar 
orqali o‘tkazilishi. 
Mijozlar hisob raqam ochishda banklarni erkin tanlash huquqiga ega. 
Barcha naqdsiz to‘lovlar to‘lovchining joriy hisob raqamidagi pul mablag‘lari 
hisobidan amalga oshiriladi. 
Amaliyotda bir tijorat bankining mijozi ikkinchi bir tijorat bankining mijozi 
foydasiga naqd pulsiz to‘lovni amalga oshiradi. Bir bankdan 2-bankka o‘tayotgan 
to‘lovlar banklarning Nostro vakillik raqamlari orqali o‘tadi. Banklarning 2 turdagi 
nostro vakillik hisob raqamlari mavjud:
1.
Vertikal vakillik hisob raqami 
2.
Gorizontal vakillik hisob raqami 
Odatda har bir tijorat banki milliy valyutada bitta vertikal bitta gorizontal 
vakillik hisob raqamiga ega bo‘ladi.
Vertikal vakillik hisob raqami Markaziy bankning balansida ochiladi. 
Gorizontal vakillik hisob raqami mamlakatning boshqa tijorat bankida 
ochiladi.
O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklari milliy valyutada faqat bitta nostro 
vakillik hisob raqamga ega. Bu hiso raqam O‘zbekiston Respublikasi Markaziy 
bankining balansida ochilgan. Aniqrog‘i Markaziy bankning Toshkent shahar bosh 
boshqarmasidaochilgan.
3. To‘lovchining va to‘lovchining bankini likvidli bo‘lishi. To‘lovchining va 
to‘lovchining bankini likvidli bo‘lishi deganda ularni o‘z majburiyatlarini pul 
mablag‘lari bilan o‘z vaqtida va to‘liq to‘lay olish qobiliyatiga aytiladi. Xalqaro 
ta‘mirlash va taraqqiyot banki ekspertlari korxonalarning likvidligini baholash 
uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni taklif qilishgan: 
Joriy likvidlik koeffitsienti – (Jlk) 
JA-joriy aktivlar
JP-joriy passivlar 
Jlk=JA/JP 
Jahon banki ekspertlari tomonidan bu koeffitsientining eng past normativ 
darajasini 1.25 qilib belgilangan.

---

4. Mijozlar hisob raqam ochishda banklarni erkin tanlash huquqiga ega. 
Barcha naqdsiz to‘lovlar to‘lovchining joriy hisob raqamidagi pul mablag‘lari 
hisobidan amalga oshiriladi. 
5. To‘lovni amalga oshirish uchun to‘lovchining roziligi bo‘lishi kerak. 
Ammo qonunchilikda ayrim hollarda to‘lovchidan so‘ramay uning pulidan olib 
qo‘yishga ruxsat etilgan. Misol uchun soliq inspeksiyasi tomonidan qo‘yilgan 
Inkasso topshiriqnomalar, sudlarning qarori bilan qo‘yilgan ijro varaqalari to‘lovni 
to‘lovchining roziligisiz amalga oshiriladi. 
6. To‘lovlarning muddatliligi. 
7. Naqdsiz hisob kitoblarni to‘g‘ri amalga oshirilganligi ustidan 
o‘tkaziladigan nazoratning mavjudligi.
8. Naqd pulsiz hisob kitoblarda ishtirok etuvchi tomonlarning mulkiy 
javobgarligining mavjudligi. 
9. To‗lovchi va mablag‗larni oluvchi o‗rtasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar va 
pul-hisob-kitob hujjatlarining aniq shakli mustaqil ravishda shartnoma (bitim)ga 
muvofiq belgilanadi. 
Bank hisobvarag‗i shartnomasida boshqa muddatlar belgilab qo‗yilgan 
bo‗lmasa, bank pul mablag‗larini, tegishli to‗lov hujjati bankka kelib tushgan 
kunda, agar u bankning operatsiya kuni mobaynida tushgan bo‗lsa, mijozning 
hisobvarag‗iga kiritib qo‗yishi yoki uning hisobvarag‗idan o‗tkazib berishi shart. 
To‗lov hujjati operatsiya kuni tugaganidan keyin tushgan taqdirda, bank 
to‗lovni keyingi ish kunidan kechiktirmay amalga oshirishi shart. 
Hisob-kitoblar bo‗yicha to‗lovchi va mablag‗larni oluvchi o‗rtasidagi o‗zaro 
da‘volar qonunda belgilangan tartibda ko‗rib chiqiladi. 
O‗zbekiston Respublikasi hududida banklararo hisob-kitoblar tijorat 
banklarining Markaziy bank Hisob-kitoblar markazida ochilgan vakillik 
hisobvaraqlari orqali elektron to‗lovlar tizimi bo‗yicha milliy valyutada amalga 
oshiriladi. Banklarda hisob-kitoblar bo‗yicha elektron hujjat aylanmasi ―Markaziy 
bankning banklararo to‗lov tizimi orqali elektron to‗lovlarni amalga oshirish tartibi 
to‗g‗risida»gi Nizom ga muvofiq, tashkil qilinadi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar bankdagi hisob raqamlar orqali bank ichida, bosh 
bankda ochilgan filiallarning tranzit hisob-raqamlari hamda banklararo o‗rnatilgan 
vakillik munosabatlari asosida amal qiladi.
Banklararo to‗lov tizimi orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda 
quyidagi talablarga rioya etiladi: 
a) O‗zbekiston Respublikasi banklari o‗rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblar 
bo‗yicha mablag‗larni tezkorlik bilan o‗tkazishni ta‘minlash; 
b) uzatilayotgan elektron to‗lov hujjatlarini ruxsatsiz kirishdan himoya qilish; 
v) elektron to‗lovlarni tartibga soluvchi qonunlar va qoidalarga rioya qilish. 
Hozirgi kunda O‗zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblar 
«O‗zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish 
to‗g‗risida» 2002 yil 12 yanvar O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki 
tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida olib boriladi. Ushbu Nizom ―Fuqarolik 
kodeksi‖, «Markaziy bank to‗g‗risida»gi, «Banklar va bank faoliyati to‗g‗risida»gi, 

---

«O‗zbekiston Respublikasi korxonalari to‗g‗risida»gi Qonunlari va Markaziy 
bankning O‗zbekiston hududida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tartibga soluvchi 
boshqa me‘yoriy hujjatlarga muvofiq ishlab chiqilgan. 
―O‗zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‗g‗risida»gi nizom 
O‗zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, ―O‗zbekiston Respublikasining 
Markaziy banki to‗g‗risida‖gi, ―Banklar va bank faoliyati to‗g‗risida‖gi, "Xo‗jalik 
yurituvchi sub‘ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‗g‗risida"gi, 
"Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‗g‗risida"gi Qonunlariga, 
O‗zbekiston Respublikasining boshqa qonunchilik xujjatlariga muvofiq ishlab 
chiqilgan bo‗lib, O‗zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblarni 
o‗tkazish tartibini belgilaydi. Ushbu tartib naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga 
oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslarga - O‗zbekiston Respublikasining 
rezidentlari va norezidentlariga tadbiq qilinadi. 
Pul aylanmasi tarkibida naqd pulsiz hisob – kitoblar hajmini oshirishga qator 
omillar ta‘sir qiladi. Xususan: 
1.Yuridik va jismoniy shaxslarning banklarga bo‗lgan ishonchining 
yuqoriligi. Agar yuridik va jismoniy shaxslar banklarga nisbatan ishonchi yuqori 
darajada bo‗lmasa, banklarga naqd pullarni topshirishga bo‗lgan moyilligi 
pasayadi, hisob – kitoblarni naqd pullarda amalga oshirishga intiladi. 
2.Iqtisodiyotda monetizatsiya koeffitsienti darajasining tegishli me‘yori 
ta‘minlangan bo‗lishi lozim. Iqtisodiyotning etarli darajada pul bilan 
ta‘minlanganlik darajasi monetizatsiya koeffitsienti asosida aniqlanadi. 
Monetizatsiya koeffitsienti mamlakat yalpi ichki mahsulotiga nisbatan aniqlanib, 
xalqaro moliyaviy tashkilotlar va ekspertlarning fikrlariga ko‗ra uning miqdori, 
o‗tish iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarda 45-60 foizdan iborat bo‗lishi lozim. 
Agar mamlakatda monetizatsiya koeffitsienti ushbu miqdordan past bo‗lsa 
iqtisodiyotda pul taqchilligi, tijorat banklarida likvid mablag‗lar va resurslarning 
etishmasligi, kreditlar va omonatlar bo‗yicha foiz stavkalarining yuqoriligi 
kuzatiladi. Bularning barchasi naqd pulsiz hisob – kitoblar hajmiga salbiy ta‘sir 
ko‗rsatadi; 
3.Tijorat banklarining resurslarga bo‗lgan ehtiyojining etarli ravishda 
qondirilmasligi. Ma‘lumki, tijorat banklari tomonidan muomalaga chiqarilgan 
pullar o‗zining boshlang‗ich nuqtasiga qaytib kelmasligi banklarning resurs 
bazasiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Buning oqibatida tijorat banklarining real sektorni 
kreditlash uchun yo‗naltirayotgan resurslarning taqchilligi, omonatlarga 
to‗lanadigan to‗lovlar miqdorining oshib ketishi, bu esa o‗z navbatida naqd pulsiz 
hisob – kitoblar hajmini pasayishiga olib keladi.