― pul va banklar

6.6. Yevropa Valyuta Ittifoqi tashkil topishi, hamda yevroning 
muomalaga kiritilishi. 
evropada yagona valyutaning muomalaga kiritilishi jahon valyuta 
tizimida ijobiy o‗zgarish bo‗ldi desak xato bo‗lmaydi. Sababi, bu integratsiya 
faqatgina davlatlarni Yevropa Ittifoqiga birlashtirishdan so‗ng amalga oshgan 
bo‗lsada, yagona valyutani tashkil qilish g‗oyasi ancha oldin, ya‘ni XIX asr va XX 
asr boshlarida vujudga kelgan edi. 
II jahon urushi esa Yevropaning ahamiyatini yanada pasaytirib yubordi va 
oqibatda moliyaviy, iqtisodiy va monetar sohadagi muammolar kun tartibiga 
75
Annual report 2014 China. 
www.cpb.org
  
Y 

---

qo‘yildi. 1944 yilning 22 iyulida jahon iqtisodiyotini boshqaruvchi qoidalar 
majmuidan iborat Bretton-Vuds kelishuvi imzolandi. Bu kelishuv esa Jahon banki 
va Xalqaro Valyuta Fondi singari tashkilotlarning tashkil etilishiga sabab bo‘ldi. 
1957 yilda Rim shartnomasi imzolandi va unga ko‘ra bir qator Yevropa davlatlari 
Yevropa Iqtisodiy Jamiyati (YIJ)ni tashkil qilishdi. Umuman, ikkala jahon urushi 
davlatlarning turli birlashmalarga birlashishlari muhimligini ko‘rsatib berdi va bu 
kabi birlashuvlar kelgusi muammolarni bartaraf etish uchun asos bo‘lardi. 
Yevropa Ittifoqining valyuta tizimlari rivojlanish tarixida kiritik nuqta 1957 
yilga to‗g‗ri keladi. Imzolangan Rim Shartnomasiga binoan kelajakda Yevropa 
birlashmasining asosini tashkil etishi kutilgan Yevropa Iqtisodiy Jamiyati tashkil 
etildi. Biroq Yevropa davlatlarining valyuta ittifoqi sohasidagi ijobiy o‗zgarishlar 
ancha kechroq, ya‘ni 70 yillarning boshlarida AQSHda boshlangan valyuta 
inqirozi natijasida ro‗y berdi. 
O‗zaro tor iqtisodiy aloqalarga ega bo‗lgan Yevropa davlatlari valyutalari 
o‗rtasida o‗zaro tebranish chegaralari o‗rnatilmagan holat, har bir a‘zo uchun 
nafsiz va xavfli edi. Ma‘lumki, iqtisodiy integratsiyaning ajralmas, zaruriy qismi 
bu valyuta ittifoqidir. Yevropada o‗sha davrga kelib valyuta ittifoqini tuzish 
zarurati quyidagilar edi: 
A‘zo mamlakatlar valyutalarini barqarorlashtirish bilan integratsiyalashuv 
jarayonini jadallashtirish; 
Yagona Yevropa valyuta tizimi zonasini barpo etish orqali jahon valyuta 
tizimining ta‘siridan saqlanish; 
Jahon valyuta tizimining asosi bo‗lib hisoblangan AQSH dollarining 
tebranishlaridan ko‗riladigan zararlarning oldini olish va dollarni ta‘sir doirasini 
cheklash maqsadida o‗zlarining barqaror valyutalarini kiritish
76
. 
Shu sababli ham zudlik bilan Bretton-Vuds tizimini vaqtinchalik o‗rnini 
bosadigan mexanizm ishlab chiqish zarurati paydo bo‗ldi va 1972 yil 24 apreldan 
―Yevropa Valyuta iloni‖ o‗z ishini boshladi. 
Mazkur kelishuvning asosiy foydali jihati − barcha a‘zo davlatlar valyutalari 
o‗rtasida markaziy kursni belgilab bergan. Unga ko‗ra, biror davlat valyuta 
kursining tebranish darajasi ixtiyoriy boshqa davlatnikidan 2.5% dan oshmasligi 
kerak edi
77
. O‗rnatilgan talablarni bajarish uchun Markaziy banklar valyuta 
bozorida operatsiyalar o‗tkazish (milliy valyuta kursi o‗zgarishini tartibga 
solishning amerikacha usuli) yoki boshqa usullar orqali milliy valyuta kursining 
markaziy kursdan uzoqlashishiga yo‗l qo‗ymasliklari kerak bo‗lgan. Bunday 
harakatni amalga oshirib samarali natijaga erishilmagan taqdirda, barcha a‘zo 
davlatlar bilan kelishgan holda markaziy kursni o‗zgartirish imkoniyati mavjud 
edi.
Shuni ta‘kidlash joizki, ―Yevropa Valyuta iloni‖ning samarali va barqaror 
faoliyat ko‗rsatishi uchun u amal qilinayotgan davlatlar bir xilda iqtisodiy 
rivojlanish xarakteriga ega bo‗lishlari va to‗lov balansida sezilarli darajadagi 
o‗zgarishlar bo‗lmasligi zarur. A‘zo davlatlarda bunday iqtisodiy sharoit hamda bir 
76
Абдуллаева Ш.. Халқаро валюта-кредит муносабатлари. − Тошкент, 2007. 
77
 
http://studopedia.ru/view_economika/
  

---

xil iqtisodiy o‗sish darajasi bo‗lmaganligi sababli samarali natija bermadi. 
Oqibatda, Yevropada Valyuta ittifoqini tashkil etish yana kun tartibining asosiy 
masalasiga aylandi. 
1975 yil aprelda Yevropa hisob-kitob birligi - YHKB (European unit of 
account – EUA) kiritiladi va endilikda valyuta kurslari dollarga nisbatan emas, 
balki YHKB tashkil topgan Yevropa valyutalarining bozor qiymati asosida 
belgilangan. Bu birlik davlatlararo va Yevropa Iqtisodiy Jamiyati byudjeti hisob-
kitoblarida, Yevropa investitsion banklari operatsiyalarida keng qo‗llanildi. 
1977 yilda Valyuta Ittifoqini tashkil qilish g‗oyasi GFR kansleri G.Shmitd va 
Fransiya prezidenti V.Jiskar d‘Esten tomonidan qaytadan kiritiladi va Yevropa 
Ittifoqining o‗sha davrdagi rahbari R.Jenkins tomonidan qo‗llab-quvvatlanadi. 
1978 yil 5-6 dekabrda Bryusseldagi Yevropa kengashida Yevropa Valyuta tizimini 
tashkil qilish to‗g‗risida qaror qabul qilinadi. Natijada 1979 yil 13 martda Yevropa 
valyuta birligi – ―EKYU‖ (European currency unit – ECU) va unga asoslangan 
Yevropa valyuta tizimi paydo bo‗ldi. YVT ning muhim tomoni shunda ediki, u o‗z 
ichiga Yevropaning barcha davlatlarini qamrab olgan edi
78
. 
1988 yil fevralda GFR tashqi ishlar vaziri D.Gensher ―Yevropa valyuta 
bo‗shlig‗i va Yevropa Markaziy bankini tashkil qilish to‗g‗risida‖gi 
memorandumini taklif qildi, hamda u Yevropa Ittifoqi yetakchisi J.Delor 
tomonidan qo‗llab-quvvatlanadi va u keyinchalik ―Delor rejasi‖ nomini oladi. 
Unda Delor Yevropa Ittifoqi davlatlarining iqtisodiyoti va valyuta siyosatini 
amalga oshishini, Yevropa Markaziy bankini tashkil qilinishi va yagona Yevropa 
valyutasiga o‗tish rejalarini ko‗rib chiqadi. Bu reja Yevropa valyuta tizimining 
ilmiy asosi sifatida 1989 yil 26 iyunda Madriddagi Yevropa kengashida dastur 
ko‗rinishida qabul qilinadi va uning asosiy g‗oyalari keyinchalik Maastrixt 
shartnomasiga kiritiladi. 
Valyuta Ittifoqi o‗z ichiga faqatgina barqaror iqtisodiy rivojlanishga ega 
bo‗lgan davlatlarni qabul qila olishini hisobga olgan holda Maastrixt shartnomasi 
a‘zo davlatlar uchun quyidagi talablarni qo‗ygan edi: 
inflyasiya darajasi eng kam darajadagi 3 ta davlat o‗rtacha inflyatsiya 
darajasidan 1.5 % dan ortiq bo‗lishi mumkin emas; 
uzoq muddatli foiz stavkalari eng kam darajadagi inflyatsiyaga ega bo‗lgan 3 
ta davlat o‗rtacha foiz stavkasidan 2 % dan ortiq bo‗lishi mumkin emas; 
milliy valyuta so‗nggi 2 yil ichida devalvatsiyalanmasligi va Yevropa valyuta 
tizimi belgilagan kursdan 2.5 % lik tebranish darajasida bo‗lishi kerak; 
davlat byudjeti defitsiti YAIM ning 3 % dan oshmasligi lozim; 
davlat tashqi qarzi – YAIM ning 60 % idan ortiq bo‗lmasligi lozim; 
Belgilangan me‘yor talablari Ittifoq davlatlari o‗rtasida barqaror 
makroiqtisodiy o‗sishni ta‘minlovchi ishonchli ko‗rsatkichlar bo‗lib hisoblangan. 
Mazkur talablarga Valyuta Ittifoqi davlatlari va bu ittifoqqa kirish istagini 
bildirgan boshqa davlatlar ham rioya qilishlari shart bo‗lgan. 
Dastlabki davrlarda Maastrixt shartnomasi va Evropa Valyuta Ittifoqini 
tashkil qilish rejasi o‗zining kutilgan natijalarini bermadi. 1992-1993 yillarda 
78
Werner Becker. The Euro – currency for Europe. − Berlin, 2012. 

---

Yevropa Valyuta tizimi qattiq inqirozni boshdan o‗tkazdi va natijada, Ispaniya, 
Portugaliya va Irlandiya davlatlarining milliy pul birliklari sezilarli darajada 
qadrsizlandi va hatto Buyuk Britaniya va Italiya davlatlari Yevropa Valyuta 
Ittifoqidan chiqishdi. Valyuta Ittifoqini saqlab qolish maqsadida 1993 yilning 
avgustida valyutalar kursi tebranish darajasini 15% gacha ko‗tarish to‗g‗risida 
qaror qabul qilindi. Inqirozdan chiqishga faqatgina 1990 yillarning oxiriga 
kelibgina erishildi. Bundan tashqari Maastrixt shartnomasini va umuman Yevropa 
Valyuta Ittifoqini tashkil qilishni qo‗llab-quvvatlash darajasi pasayib ketdi: Buyuk 
Britaniya umuman Yevropa Valyuta Ittifoqi loyihasida qatnashishdan bosh tortdi, 
Daniyada o‗tkazilgan 2 ta referendum natijalariga ko‗ra Maastrixt shartnomasini 
valyuta ittifoqining bir bo‗lagi sifatida qabul qilinmadi, Fransiyada shartnoma 
tarafdorlari juda kamchilikni tashkil qildi, Norvegiya esa o‗tkazilgan referendumga 
ko‗ra umuman Yevropa Ittifoqidan chiqishni afzal ko‗rdi. Natijada Maastrixt 
shartnomasidan 5 yil o‗tib davlat va mutasaddi tashkilotlar rahbarlarining qaytadan 
uchrashishiga va shartnoma shartlarini qaytadan ko‗rib chiqishlariga to‗g‗ri keldi. 
1994 yil yanvarida Maastrixt shartnomasining bir bo‗lagi sifatida Frankfurt-
na-Mayn da Yevropa Valyuta instituti tuzildi va u keyinchalik Yevropa Markaziy 
bankiga aylantirildi. 
Yevropa Ittifoqi davlatlarining kelishuviga ko‗ra Valyuta Ittifoqiga o‗tish 
davrini YI 3 bosqichda bosib o‗tdi deyishimiz mumkin: 
Tayyorgarlik bosqichi – 1996 yil 1 yanvargacha, a‘zo davlatlar to‗lov va 
kapital harakati bilan bog‗liq bo‗lgan barcha to‗siqlarni olib tashlashdi va o‗z 
davlatlari moliyaviy holatini barqarorlashtirishni boshlashdi. 
Tashkiliy bosqich – 1998 yil 31 dekabrgacha, davlatlar tomonidan moliyaviy 
barqarorlikka erishish jarayoni to‗liq yakunlandi va valyuta ittifoqining qonuniy va 
institutsional bazasi yaratildi. 
Amalga oshirish bosqichi – 2002 yil 1 yanvargacha, avval naqdsiz yevroni va 
keyinchalik naqd pulli yevroni muomalaga kiritish bosqichi bo‗lib, bunda a‘zo 
davlatlar o‗z milliy valyutalarini to‗liq yagona valyuta bilan almashtirishdi. 
YVI rejalarini amalga oshirish maqsadida 1994 yil 1 yanvardan Frankfurtda 
ish boshlagan Yevropa Valyuta instituti, 1998 yildan e‘tiboran Yevropa Markaziy 
bankiga aylantirildi. 1996 yil dekabrda Dublindagi sessiyada pul va valyuta 
siyosatiga munosabat bo‗yicha aniq qaror qabul qilindi va unga ko‗ra yevro ham 
har bir davlat uchun o‗z milliy valyutasi bilan bir qatorda rasmiy statusga ega 
bo‗ldi. Barcha davlatlar o‗z hududidagi hisob-kitoblar, davlat aktivlari va xususiy 
aktivlarni yevroda qaytadan hisoblab chiqishdi. Yevro EKYU bilan 1:1 nisbatda 
muomalaga kiritildi va a‘zo davlatlarda hisob-kitoblardagi aniqlik uchun kursda 
verguldan keyin 6 ta son aniqligida o‗rnatildi (masalan: 1 EUR = 1.955834 GEM). 
Yevropa Valyuta Ittifoqini tashkil qilish bo‗yicha qarorlarning tez qabul 
qilinishi natijasida kelib chiqqan xato va kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan 
1996 yil mart oyida Turinda butun Yevropa tizimini va Maastrixt shartnomasini 
ko‗rib chiqish uchun hukumatlararo konferensiya o‗tkazildi. Uning natijalariga 
ko‗ra 1997 yil iyunda Amsterdamda o‗tkazilgan YI ning sammitida YI valyuta 
siyosatining asosiy elementlari va ayirboshlash kurslarining yangi mexanizmi 
(MOK-2) tasdiqlandi, YI ning asosiy rivojlanish yo‗nalishlarini va kelgusi asrdagi 

---

siyosatini o‗zida ifodalovchi ―Kun tartibi – 2000‖ dasturi va 1999 yil 1 yanvardan 
yevroning muomalaga kirishini o‗zida aks ettirgan ―Barqarorlik va o‗sish Pakti‖ 
qabul qilindi. 
1998 yil mart oyida Yevropa Ittifoqining komissiyasi davlatlarning 
Maastrixt shartnomasi talablari bo‗yicha ko‗rsatkichlarini o‗zida ifoda etgan 
hujjatni tayyorladi va unga ko‗ra 11 ta davlatning Yevropa Valyuta Ittifoqiga 
kirishi tavsiya etildi YIning Buyuk Britaniya, Daniya, SHvetsiya va Gretsiyadan 
boshqa barcha davlatlari). Barcha taklif qilingan davlatlar 1997 yilda ijobiy 
iqtisodiy ko‗rsatkichlarga ega bo‗lishdi: inflyasiya darajasining va uzoq muddatli 
kreditlar foiz stavkalari rekord darajada pasaydi – mos ravishda 1.6 va 5.9 %, 
byudjet tanqisligi – 2.5 %, to‗qqizta davlat valyutalarining so‗nggi ikki yildagi 
tebranish darajasi ±2.25 % dan oshmadi. YI davlatlarida inflyasiya darajasining 
tushishini kutilishi va davlat moliya tizimining sog‗lomlashganligi sababli mazkur 
davlatlar qimmatli qog‗ozlari bozor narxi bir muncha oshdi. Faqatgina mustasno 
tarzida davlat qarzining YAIM ga nisbatan ulushi 60% dan 75% ga ko‗tarildi.
Yevroning muomalaga kiritilishi asr oxiridagi asosiy iqtisodiy voqelik 
bo‗ldi. Yagona valyuta siyosatiga o‗tish va milliy pul birliklarini yagona valyutaga 
o‗tkazish o‗zida iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy maqsadlarni ko‗zda tutgan edi. 1998 
yilning may oyida Yevropa kengashi belgilangan konvergensiya shartlarini 
bajargan 11 ta davlatni ―yevro hudud‖ga kirishga tayyor ekanligini ma‘lum qildi. 
Yevropa Valyuta instituti asosida Yevropa Markaziy banki tashkil etildi va yevro 
muomalaga aynan YMB orqali chiqarildi.
1999 yil 1 yanvardan 2002 yil 1 yanvarga qadar Yevropa iqtisodiy 
Jamiyatining yagona hisob-kitob birligi bo‗lgan EKYUning yevroga almashtirish 
ishlari o‗tkazildi. Barcha yuridik hujjatlarda va hisob kitoblarda EKYU o‗rnini 
yevro egalladi va naqdsiz muomalaga 1:1 nisbatda kiritildi. EMB va a‘zo davlatlar 
banklarida hisob-kitoblar, qayta moliyalashtirish va banklararo hisob-kitob 
operatsiyalar yevroda amalga oshirila boshlandi. Shuningdek, moliyaviy bozorlar 
va davlatning qimmatli qog‗ozlar emissiyasi bilan bog‗liq tarmoqlar ham 
to‗laligicha yevroga o‗tkazildi. Banklarda esa naqdsiz oborotda yevro milliy 
valyuta bilan birgalikda ishlatildi va milliy pul birliklarini yevroga o‗tkazish 
mexanizmlari ishlab chiqildi. Yevro va milliy valyutalar o‗rtasidagi kurs murakkab 
hisob-kitoblar natijasida, milliy valyutaning EKYUga nisbati, mamlakat 
makroiqtisodiy ko‗rsatkichlari va kross-kurslarni hisobga olgan holda belgilandi. 
Shunday qilib, 1999 yil 1 yanvarda YMB tomonidan barcha a‘zo davlatlarning 
milliy valyutalari va yevro o‗rtasidagi kurs belgilab berildi va uning 2002 yil 1 
yanvarga qadar o‗zgarishsiz qolishi ko‗zda tutilgandi.
Muomalada esa 2002 yil 30 iyunga qadar yevro banknotalar milliy valyuta 
bilan birgalikda amal qildi. 6 oydan keyin milliy pul birliklari rasman to‗lov 
vositasi sifatida bekor qilingan bo‗lsada, banklar tomonidan ayirboshlash 
maqsadida uzoq vaqt davomida qabul qilindi. SHuningdek, 6 oy davomida bank 
mijozlari tomonidan hisob-kitoblarda va tuziladigan shartnomalarda valyutani 
erkin tanlash huquqi berildi. 
2002 yil 1 iyuldan YVI ga a‘zo davlatlarda milliy valyutada bo‗ladigan 
barcha hisob-kitoblar to‗xtatiladi va Yevro YVIning yagona valyutasi sifatida 

---

saqlanib qoladi va hozirgi kunda 19 ta davlatda 328 milliondan ortiq Yevropa 
aholisi tomonidan muomalada qo‗llanilmoqda. O‗z navbatida, yevro yuqoridagi 19 
ta davlatdan tashqari 9 ta hududda rasmiy va 3 ta hududda norasmiy tarzda 
muomalada qo‗llanilmoqda .