Mövzu: 4 Mədəni nitqə verilən başlıca tələblər.Nitqin aydınlığı , yığcamlığı
Plan:
1.Nitq zamanı aydınlığı pozulmasının səbəbləri
2.Nitqin aydınlığı üçün tələb olunan amillər
3.Diksiya
4.Klassiklərin əsərlərində nitq yığcamlığı
5.Lakonik nitq
Yaxşı nitqi, mədəni nitqi şərtləndirən bir sıra tələblər (əslində
onlar mədəni
nitqin keyfiyyətləridir) vardır ki, bunlar nitqin normativliyidir. Həmin tələblər
bunlardır: aydınlıq, düzgünlük, sadəlik, dəqiqlik, yığcamlıq, zənginlik, təmizlik,
münasiblik, ifadəlilik, orijinallıq, səmimilik və s. Nitqin əsas keyfiyyətləri haqqında
yığcam bir şəkildə aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Nitqin aydınlığı.
Aydınlıq dinləyici və oxucunun nitqi asanlıqla anlaması, başa
düşməsidir. Aristotel nitqin aydınlığını ünsiyyət üçün başlıca şərt sayır və
göstərirdi ki, nitq aydın deyilsə, demək, o öz məqsədinə çata bilməmişdir.
Nitqin aydınlığı üçün əsas amil danışanın (eləcə də oxuyanın və yazanın) nitq
obyekti haqqında mükəmməl məlumata malik olmasıdır. Natiq haqqında
danışacağı materiala dərindən və yaxşı
bələd olsa, həmin materialı ifadə etmək
üçün müvafiq dil vasitələri də tapa bilər. Bəhs olunan mövzular, hadisələr,
əhvalatlar və s.
barədə dərin, həm də ətraflı biliyə malik olan natiqlər daha
maraqla dinlənilir, onların şərhində heç bir dolaşıqlıq, zidd fikirlər müşahidə
olunmur.
Belə adamlar sadə, aydın cümlələrlə, faktlarla, dəlillərə əsaslanaraq
danışır və yazır, işlədilən hər bir sözün əhəmiyyətini, ifadə olunan fikir üçün onun
nə dərəcədə yararlı olduğunu aydın təsəvvür edirlər.
Firudin bəy Köçərli nitqin
aydınlığını təfəkkürün düzgün işləməsi, fikrin düzgünlüyü ilə əlaqələndirir. “Bizim
yəqinimizdir ki, dili dolaşıq şəxsin fikri də dolaşıqdır. Doğru və salamat fikirli
adamların kəlamı həmişə aydın, açıq və düzgün olur” – deyirdi.
Nitq zamanı aydınlığın pozulmasının bir səbəbi də dili, sözlərin mənasını,
işlənmə məqamını və s. yaxşı bilməmək, zəngin söz ehtiyatına sahib olmamaqdır.
Danışıq zamanı qüsurlu cümlələrə tez-tez təsadüf edirik. Türk xalqları
həmişə
əxlaqlı olublar. Müşavirədə xeyli qonaqlar çıxış etdilər.
Düzgün olmayan tələffüz – səslərin öz məxrəcində deyilməməsi, qarışdırılması,
bəzən də səslərin, hecaların tələffüzdən düşməsi, məzmuna, məqsədə uyğun
intonasiyaya əməl olunmaması və s. də nitqin aydınlığına xələl gətirən səbəblərdir.
Kütlə qarşısında, auditoriyada çıxış edən nitqinin aydın olması üçün
aşağıdakılara əməl etməlidir:
1) Danışılacaq mövzu ətrafında
əvvəlcə düşünmək, lazımi material və faktlar
toplamaq;
2) Həmin materialı sistemləşdirmək;
3) Mətn yazılıdırsa, dönədönə oxumaq, oradakı əsas fikri ifadə edən sözləri
(məntiqi vurğulu sözləri) aydın və nəzərəçarpacaq dərəcədə
tələffüz etməyə nail
olmaq;
4) Söz və qrammatik formaları düzgün və aydın tələffüz etmək;
5) Məzmuna uyğun intonasiya seçə bilmək;
6) Mətndə qarşıya çıxa biləcək mənası çətin sözləri (alınma sözləri, terminləri,
neologizmləri, köhnəlmiş sözləri və s. izah etmək;
7) İstinad olunan mənbəni (əsər, məqalə, radio və televiziya verilişləri və s.)
göstərmək;
8) Fikri, çıxarılan nəticəni misallarla əsaslandırmaq;
9) Auditoriya ilə (eləcə də müsahiblə) əks əlaqəni yaratmaq – sual vermək, cavab
almaqla deyilənlərin başa düşüldüyünü, mənimsənildiyini
müəyyənləşdirmək,
lazım gələrsə əlavə şərh vermək;
10) Dinləyicilərin mənafe uyğunluğu, şəxsi maralarını nəzərə alınmaq.
Nitqin aydınlığını yaradan amillərdən biri də diksiyadır. Diksiya latınca dictio
sözündən alınmışdır, mənası sözlərin düzgün, səslərin öz məxrəcinə uyğun şəkildə
tələffüz olunması deməkdir. Aydın və oxunaqlı xətt yazılı nitqin asan anlaşılmasına
nə dərəcədə şərait yaradırsa, düzgün diksiya da şifahi nitqin başa düşülməsi,
qavranılmasını o dərəcədə təmin edir.
Diksiyanın pozulması səbəblərindən biri danışıq və ya oxu zamanı nəfəsin
düzgün tənzim olunmamasıdır. Bəzən danışanlar tələffüz zamanı nəfəslərini lazımi
ölçüdə sərt etmədiklərindən cümlənin sonuna yaxın hava ehtiyatı tükənir, danışan
sanki boğulur, səsin gücü aşağı düşür.
Dostları ilə paylaş: