1. Klinik psixologiyanın predmeti

• 5. Təfəkkür pozuntuları

Təfəkkür ali psixi fəaliyyətin insana məxsus bir forması olub, cisim və hadisələrdən, onlar arasındakı əlaqə və qanunauyğunluqlardan əqli nəticə çıxarmaq qabiliyyətinə deyilir. Təfəkkür prosesinin əsasını əqli (insana məxsus olan həyat təcrübəsi, bilik ehtiyatları) qabiliyyət təşkil edir. Başqa sözlə, təfəkkürə intellektin aktiv fəaliyyət forması da demək olar.
Duyğu, qavrama, təsəvvür proseslərindən fərqli olaraq təfəkkür zamanı insan faktları müqayisə və təhlil edir, onların arasındakı əlaqələri, qanunauyğunluqları və digər münasibətləri nəzərdən keçirir, bunların əsasında mühakimə yürüdür. Təfəkkür prosesi zamanı biz, subyektiv his- siyyata əsaslanan faktlara deyil, hadisələrin daxili varlığından, mücərrəd keyfiyyətlərdən yaranan və onların əsl mahiyyətini aşkar edən, başqa söz- la, real varlıqdan yaranan faktlara əsaslanırıq. Məsələn, qanaxma ilə xəs- texanaya daxil olan xəstəni müayinə edərkən həkim nəinki qanaxmanın xarakterini, hansı damarların zədələnməsini, eyni zamanda qanaxmanın nəyin təsirindən baş verməsini, itirilən qanın miqdarını, gələcəkdə nə ki- mi ağırlaşmaların ola biləcəyini təsəvvür edir və bunlara əsasən tədbir görür.
Təfəkkür assosiativ təsəvvürlərin oxşarlığı, uyğunluğu, ahəngdarlığı və eyni zamanda meydana çıxması kimi proseslərə əsaslanır. Lakin təfəkkür assosiasiyalardan keyfiyyətcə fərqlənən daha mürəkkəb prosesdir. Belə ki, təfəkkür məlum faktlar əsasında yeni fikir və məzmun yaradır.
Təfəkkür prosesinə təsəvvür və anlayışların inteqrasiyası, təhlili əsasında müvəqqəti əlaqələrin yaranması kimi də baxmaq olar. Təfəkkürün dinamikası mərkəzi sinir sistemində optimal oyanmanın yaranması və in- duksiya qanununa əsasən lazımsız fikirlərin və assosiasiyaların ləngimə- sinə (tormazlanmasına) əsaslanır. Başqa sözlə, təfəkkür məqsədəuyğun şəkildə müəyyən istiqamətə yönəlmiş proseslərin ardıcıl, müntəzəm fəa- liyyəti və bu prosesə mane olan digər proseslərin ləngiməsi fonunda mey- dana çıxır. Təfəkkürün normal fəaliyyəti yalnız düşüncə aydın olduğu halda mümkündür. Düşüncənin bu və ya başqa dərəcədə pozulması təfəkkürün yeknəsəkliyinə, əlaqəsizliyinə, bəzən isə avtomatik fəaliyyət göstərməsinə səbəb olur.
Təfəkkür insanın yaradıcı fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Ona əsasla- naraq biz maddi nemətlər istehsal edir, sənət əsərləri yaradır və fəaliyyə- timizi idarə edirik. Təfəkkür prosesi zamanı biz faktları təhlil edir, ümu- miləşdirir və yeni nəticələrə gəlirik: məsələn, həkimin xəstəni müayi- nəsi, diaqnoz və müalicə təyin etməsi. Təfəkkür idrak prosesinin yüksək bir forması olmaqla özü də bir neçə mərhələdən ibarətdir: 1. Təsəvvürlər keçmişdə qavranılan və yaddaşımızda iz bu- raxmış hadisələrdir. Bunlar real varlığı əks etdirən faktlar olub konkret təfəkkürün əsasını təşkil edir. 2. Anlayışlartəsəvvürlərin ümumiləşdirilməsi, onların əlaqə- ləndirilməsi, abstraksiya formasıdır. Bunun vasitəsilə abstrakt təfəkkür meydana çıxır. Təfəkkürün ifadə forması nitq və yazıdır. Nitq insan cəmiyyətinin in- kişafının müəyyən mərhələsində meydana çıxmış və onun tarixi inkişafi- nın başlıca cəhətini təşkil edən bir vasitə olmaqla, insanlar arasında ünsiyyətin əsasını təşkil edir.
Görkəmli fizioloq İ.P.Pavlov ikinci siqnal sisteminə aid olan tədqiqat- ları ilə təfəkkürün əsasında duran bioloji proseslərin mahiyyətini aydın- laşdırdı. Məlum oldu ki, ikinci siqnal sistemi təfəkkürün fizioloji əsası olub, düşüncəli fəaliyyətin ən ali prosesidir. Təfəkkürün pozulması özünü iki formada göstərir: 1. Təfəkkürün kəmiyyət (formaca) pozuntuları; II.
Təfəkkürün keyfiyyət (məzmunca) pozuntuları.
Təfəkkürün kəmiyyət pozuntularına aşağıdakıları aid etmək olar: 1) Təfəkkürün sürətlənməsi - fikirlərin axını, sürətlə bir-birini əvəz etməsi şəklində təzahür edir. Xəstələr bəzən sözləri ardı- cil ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. Nitq itiləşmiş və anlaşılmaz olur. Za- hiran belə nitq bir çox hallarda şizofaziyanı (nitqin qırıqlığı) xatırlada bi- lər, lakin diqqətlə təhlil etdikdə, məlum olur ki, burada təfəkkürün qırıq- lığından fərqli olaraq müəyyən fikir ardıcıllığı və məzmun vardır. Belə hal bipolyar affektiv pozuntunun maniakal epizodu üçün xarakterikdir.
2) Təfəkkürün ləngim osi. Təfəkkürün sürətlənməsinin əksinə olaraq bu zaman xəstələr çətinliklə danışır, fikirləri sanki tormoz- lanmış olur. Xəstələr bəzən qeyd edirlər ki, fikirlərinə heç nə gətirə bil- mirlər, deməyə sözləri yoxdur. Bir qayda olapraq, həkimin suallarına Bir nəfər epilepsiya xəstəliyinə tutulmuş qadın şahid sifətilə məhkə- mə prosesinə dəvət olunur. Hakimin «Qonşuluğunuzda məktəb binasının yanması təfsilatı haqqında nə deyə bilərsiniz?» sualına belə cavab vermiş- dir: «Həmin gün adətim üzrə səhər saat 7-də yuxudan oyandım, gedib qa- zı yandırdım, çay qoydum, sonra əl-üzümü yuyub səhər yeməyi yedim, saat 8-a 15 dəqiqə qalmış nəvəmi məktəbə yola saldım, mətbəxə gedib günorta yeməyi hazırlamaq üçün soyuducunu açıb oradan ət və digər la- zım olan ərzağı çıxartdım...». Hadisə gecə saat 12-də baş vermişdir, şəxs o ərəfədə görüb bildiklərini danışmaq əvəzinə gündüz olan hadisələr haqqında saatlarla danışmış və nəhayət demişdir: «Həmin gün saat 11-də yuxuya getmişəm, yanğının nə vaxt və necə baş verdiyini görməmişəm. Səhə qonşulardan eşitmişəm ki, məktəb binası yanıb...». Bir çox hallarda to- fəkkürün patoloji müfəssəlliyi olan xəstələrin nə demək, hansı fikri anlatmaq istədiklərini başa düşmək olmur. Belə pozuntu epilepsiya xəstəli- yinə tutulmuş şəxslərdə tez-tez rast gəlinir.

4. 
   Təfəkkürün perseverasiyası. Təfəkkürün müfəssəl- liyindən fərqli olaraq burada xəstənin öz cavablarını təkrar etməsi nəzəri cəlb edir. Bəzən xəstə eyni söhbətləri bir neçə dəfə təkrar edir, müxtəlif suallara eyni məzmunlu cavablar verir. Epilepsiyada, beyinin üzvi pozun- tularla əlaqədar baş verən psixozlarında rast gəlinir.
   

4. 
   Təfəkkürün steriotipiya s 1. Eyni sözlərin və fikrin məcburi təkrar olunması kimi özunu göstərir. Bəzən eyni hərəkətlərin təkrarı ilə birlikdə təzahür edir. Bir xəstə əllərini bir-birinə vuraraq, başı- ni yana hərəkət etdirməklə dəfələrlə «mən bilmirəm, mən bilmirəm...>> sözlərini təkrar edirdi. Tibb işçiləri isə xəstəni sakitləşdirməyə çalışırdı. Belə vəziyyət şizofreniya xəstəliyində tez-tez rast gəlinir.
   

4. 
   Rezonyorluq boş mühakimələr, mənasız sözlərdən ibarət nitq formasında özünü göstərir. Xəstələrdən biri yoldaşı ilə söhbət edər- kən müxtəlif formada, dəfələrlə aşağıdakı sözləri təkrar etmişdir: <<... mə- nim kim olduğumu hamı çox gözəl bilir. Kimliyimi heç kəsə sübut etmək fikrində deyiləm, onsuz da hamı bilir mən kiməm...>>
   

4. 
   Məntiqsiz təfəkkür. Fikirlərin məntiqsizliyi, bəzən əla- qəsizliyi ilə xarakterizə olunur. Hadisələri izah edərkən belə şəxslər nə- inki səhv edir, mənasız, ziddiyyətli mülahizələr yürüdür, eyni zamanda ağıla sığmayan söhbətlər danışırlar. Məsələn, bir xəstə demişdir: <«

a) Yüngül dərəcədə xəstənin danışığı başa düşülür, yalnız təcrübəli həkim psixiatr xəstənin danışığında məntiqsiz keçidlərin olmasını qeyd edir. Buna assosiativ pozuntu da deyilir, b) Orta dərəcəli qırıqlıq zamanı isə xəstənin cümlələri arasında heç bir məntiqi əlaqənin olmadığı aşkarlanır.
Belə qırıqlığı hər bir adam seçə bilir;
c) Ağır dərəcəli qırıqlıq zamanı cümlələr düzgün qurulsa da xəstənin danışığı tam mənasız olur. Cümlələr təsadüfü «

9. 
   Autistik tafakkür real həyatdan uzaqlaşmaq, xəstənin da- xili aləmi (səhv təsəvvürləri) ilə bağlı, obyektiv təcrübəyə əsaslanmayan, dialektik izaha tabe olmayan təfəkkür formasıdır. Bu vəziyyət şizofreniya xəstəliyinin xarakter əlamətlərindən biri olan autizm - özünə qapanma sindromu çərçivəsində rast gəlinir.
   

9. 
   Simvolik təfəkkür. Normal mühakimələrin məntiqsiz,mənasız, müəyyən simvollarla bağlı olan mühakimələrlə əlaqələndirilməsidir. Məsələn, xəstə həkimlə salamlaşarkən onun başını aşağı əymə- sini yaxın vaxtlarda yas düşəcəyinə, kiminsə öləcəyinə işarə kimi qiymətləndirir.
   

9. 
   Neologizm psixi pozuntu ilə əlaqədar meydana çıxan yeni sözlərə və ifadələrə deyilir. Xəstələr bu sözlərə özlərinə məxsus mənalar verir, sonralar isə (sağalarkon) onu unudurlar. Məsələn, söhbət zamanı xəstənin işlətdiyi <

9. 
   Spering - təfəkkürün (nitqin) qəflətən qısamüddətli dayan- 13) Təfəkkürün rigidliyi (torpidliyi) - mövzudan əl çəkə bilməmək. 14) Mentizm - fikirlərin axını. Özündən asılı olmayan müxtəlif məzmunlu fikirlərin çoxluğu. Bəzi alimlərin fikrincə təfəkkürün sürətlənməsini beyin qabığında
   

Təfəkkürün məzmunca (keyfiyyətcə) pozuntuları
Bu növ pozuntuları təfəkkürün patologiyası ilə əlaqədar meydana çıxan patoloji məhsullar da adlandırılır. Bunlara sayıqlama ideyaları, sarışan hallar (ideyalar) və yüksək qiymətli ideyalar aiddir. Sayıqlama ideyaları - psixi xəstəliklərlə əlaqədar, əsassız yaranan və həmin şəxs tərəfindən tənqidi münasibət bəslənilməyən əqli nəticə- lərə ideyalara, fikirlərə və münasibətlərə deyilir.
Sayıqlamalar psixi xəstəliklər zamanı ən çox yayılmış psixopatoloji fenomenlərdən biridir. Təfəkkürün forma pozuntularından fərqli olaraq burada xəstənin söylədiyi fikirlərin məzmununun düzgün olmaması nəzəri cəlb edir. Bəzi psixi sağlam şəxslərdə rast gəlinən səhv fikirlər, mülahizə və ümumiləşdirmələri sayıqlama adlandırmaq olmaz. Bir sıra hallarda (məsələn, istintaq prosesində) yalan mülahizələrin söylənilməsini də sayıqlamalardan təcrid etmək lazımdır. Sayıqlama fikirlərinin məzmununa xəstələr nəinki inanır, eyni zamanda, onu inadkarcasına sübuta yetirməyə çalışırlar. Bir qayda olaraq, sayıqlama fikirləri olan xəstələrdə bir sıra başqa psixi əlamətlərin də olması diqqəti cəlb edir. Belə adamlar heç bir məqsəd güdmədən «> sübuta yetirməyə can atırlar. Bu məqsədlə maddi və mənəvi ziyan çəkmələrinə baxmayaraq öz məramından çəkinmirlər. Məsələn, bir nəfər orta savadlı, mühasib köməkçisi işləyən şəxs «Yeni ulduz» kəşf etdiyini sübut etmək üçün müxtəlif elmi idarələrə, nazirliklərə, mətbuat orqanlarına müraciət edir, həftələrlə işə çıxmır və s.
Xəstədə sayıqlama fikirlərinin olmasını təsdiq etmək üçün təkcə onun söylədiyi ideyalarla deyil, eyni zamanda onun digər hərəkətləri ilə də maraqlanmaq lazımdır. Məsələn, ailə üzvlərinə münasibəti, iş yerində özünü necə aparması, əmək fəaliyyətini dəyişməsi, xəstənin xarici görkəmi, davranışı və s. təhlil edilməlidir.
Bəzi müəlliflər sayıqlamaları birincili və ikincili olmaqla iki qrupa bö- lürlər. Qavrama pozuntuları ilə (illüziyalar, hallusinasiyalar) əlaqədar olmayan sayıqlamalar birincili, mühiti səhv qavramalarla əlaqədar olaraq meydana çıxan sayıqlama ideyaları isə ikincili adlanır. Belə bölgü təcrübə cəhətdən az əhəmiyyətlidir. Sayıqlama ideyalarını məzmununa görə fərqləndirmək daha məqsədəuyğundur. Sayıqlama ideyaları 3 böyük qrupa bölünür:

1. 
   Münasibət sayıqlamaları;
   
2. 
   Özünüböyütmə sayıqlamaları;
   
3. 
   Özünükiçiltmə sayıqlamaları. Münasibət sayıqlamaları müşahidə edilən xəstələr belə hesab edirlər ki, ətraf mühitdə olan hər şey onlarla müəyyən dərəcədə əlaqədardır. Xəstəyə elə gəlir ki, bütün tanışlar və yadlar ona mənalı baxır, pıçıldaşır. onu lağa qoyurlar və s. Belə hallarda normal davranış, xəstəni əhatə edən adamlarla qarşılıqlı münasibət xeyli çətinləşir. Bunun nəticəsində xəstədə «mənə niyə belə baxırsınız», «hamı mənə nifrət edir», «məni həbs etmək üçün faktlar toplayırlar» və s. sayıqlama mülahizələri meydana çıxır. Münasibət sayıqlamalarının aşağıdakı klinik formalarına rast gəlinir.
   

1) Taqib sayıqlamaları zamanı xəstələrə elə gəlir ki, birqrup adamlar, bəzən isə bir nəfər naməlum şəxs «xüsusi tapşırığa əsasən» onu izləyir, onun bütün hərəkətlərini, kimlərlə görüşməsini qeydə alır. 2) Təsir sayıqlamalarında xəstə güman edir ki, ona müxtəlif vasitələrlə, məsələn, hipnoz, rentgen və lazer şüaları ilə təsir göstə- rilir. Beləliklə, onun fikirlərini çaşdırır, hərəkətlərinə mane olur və ya onu xəstələnməyə vadar edirlər. Bir nəfər xəstə ona göstərilən «> belə izah edirdi: «Mənim qeyri-adi ixtiralarımı, Allahla olan əlaqəmi bir qrup adamlar öyrənmək üçün xüsusi aparatlardan istifadə edir, həmin aparat onların süni gözlərinin içərisində yerləşdirilmişdir. O aparatlar mənim fi- kirlərimi yazır, sonra isə beynimi kütləşdirir. Məqsədləri ixtiramı mənim- səmək, məni isə dəli etməkdir».
3)Zəhərləmə sayıqlamalarında xəstə söyləyir ki, onu zəhərləmək, xəstəliyə düçar etmək və ya öldürmək istəyirlər. Bu məq- sədlə yeməyinə dərman tökür, yaxud da müalicə dərmanı əvəzinə güclü təsirə malik kimyəvi maddələr verirlər.

4. 
   Cadu sayıqlamalarında xəstələr inanır ki, onlara cadu ediblər. Ona görə də bədənləri zəifləyib, gücdən düşübdür.
   

4. 
   Təqsirləndirmə sayıqlamaları zamanı xəstələr təkidlə sübut etməyə çalışırlar ki, ətrafdakı adamlar: iş yoldaşları və ya qohumları onu hər hansı bir pis hərəkətdə, məsələn, ərizəbazlıqda, nalayiq hərəkətlərdə, oğurluqda və s. təqsirləndirirlər. Ona görə də onunla hami küsülü kimi rəftar edir, ondan üz döndərirlər. Belə xəstələr bəzən günlərlə evdən bayıra çıxmır, aramsız olaraq bu sözləri təkrar edirlər: «Mən heç vaxt oğru və ləyaqətsiz adam olmamışam. Nə üçün mənə inanmırsınız?»> Bu növ sayıqlamalara qocalıqönü psixozlarda tez-tez rast gəlinir.
   

4. 
   Qisqanclıq sayıqlamalarında xəstə öz həyat yoldaşını əsassız olaraq qisqanır, kiminləsə görüşməkdə günahlandırır. Bir xəstə söyləyirdi ki, əri hər gün işdən evə bir saat gec gəlir. Bu müddətdə o, sevimlisinin yanına gedir. Əri bazara getdiyini söylədikdə xəstə inan- mir və deyir ki, yox o, bazara günorta fasiləsində gedib. Başqa bir xəstə 60 yaşlı həyat yoldaşının hər gecə saat 1-də, əri yuxuya getdikdən sonra yataqdan durub harasa getdiyini söyləyirdi. Sübut üçün yataq otağının qa- pısına tüpürcəklə yapışdırdığı qəzet parçasının yerə düşdüyünü göstərirdi. 7) Məhəbbət sayıqlamalarında xəstə kiminsə onu sev- diyini söyləyir. 35 yaşı olmasına baxmayaraq, ərə getməmiş qadın, bir nə- fərin onu sevdiyini söyləyir və deyirdi: «No olsun ki, evlidir və iki uşağı var, o, yalnız məni sevir, bu yaxınlarda həyat yoldaşını atıb mənimlə evlənəcək». Nəyə əsasən belə fikirləşirsiniz? - deyə soruşduqda xəstə ca- vab vermişdir: «

Özünüböyütmə sayıqlamaları zamanı xəstələr özlərini həddindən artıq gözəl, qeyri-adi istedada malik şəxs hesab edir, olduqca dövlətli, güclü, bilikli olduqlarını söyləyirlər. Bəzən özlərini hökmdar, sərkərdə, alim, yaxud da peyğəmbər kimi qələmə verirlər.
Özünükiçiltmə ideyaları sayıqlama ideyalarının böyük bir qrupunu təşkil edir. Bu sayıqlamaların ümumi cəhəti odur ki, xəstələrdə bədənin müəyyən hissələrinin və ya orqanlarının tam sağlam olmaması və ya bacarıq- sız, qabiliyyətsiz olmaları haqqında inam yaranır. Bəzən xəstələrə elə gəlir ki, onların həyatı səhv hərəkətlərlə doludur. Belə sayıqlamalar özünütəqsirləndirmə adlanır.
Şəxsiyyətin kiçildilməsi bəzən fiziki çatışmazlıq şəklində özünü biruzə verə bilər. Belə xəstələrə elə gəlir ki, onlar ağır xəstədirlər, bədənləri, orqanları parçalanır, çürüyür. Bəzən xəstələr heç bir əsas olmadan deyirlər ki, vərəm, sfilis, xərçəng, spid xəstəliyinə tutulmuşlar. Belə ideyalar ipoxondrik sayıqlamalar adlanır. Bir sıra hallarda bu ideyalar daha kobud, mənasız olur və xəstələr ayrı-ayrı orqanlarının varlığını inkar edirlər. Belə fikirlər nigilistik, inkar sayıqlamaları va ya Kotar sindromu adlanır. Sarışan ideyalar-şəxsin iradəsindən asılı olmayaraq meydana çıxan, lakin xəstə tərəfindən tənqidi münasibət bəslənilən yersiz, arzuolunmaz fikirlərə, xatırlamalara, qorxulara, hərəkətlərə və meyillərə deyilir. Bir qayda olaraq, xəstələr sarışan ideyalar üzərində öz hakimiyyətlərini itirmirlər. İradənin köməkliyi ilə onlar bu fikirləri özlərindən uzaqlaşdırmağa cəhd göstərirlər. Lakin bu halda xəstələrdə yenə də narazılıq, qəmginlik, həyəcan hissi qalır. Sarışan halların gedişi dəyişkən olmaqla bəzən dərinləşərək ağır şəkil alır. Bir sıra təsadüflərdə tamamilə keçib getmiş sarışan hallar müəyyən müddətdən sonra daha kəskin formada təzahür et- məyə başlayır. Sarışan ideyaların aşağıdakı formaları vardır:
a) Sarışan fikirlər-istənilmədən yaranan yersiz fikirlərdir; b) Sarışan şübhələr şəxs daima öz hərəkətlərinin, nitqinin düzgün olmamasından şübhələnir; c) Sarışan meyillər-mənasız, təhlükəli, ləyaqətsiz bir iş görməyə şiddətli meyilin əmələ gəlməsidir; c) Sarışan hərəkətlər qorxu və şübhələrdən azad olmaq məqsədi güdən və bir növ müdafiə xarakteri daşıyan hərəkətlərdir. Bəzən xəstənin qorxu və şübhədən azad olmasına və nisbətən sakitləşməsinə, sarışan halların məzmunu ilə heç bir əlaqəsi olmayan müəyyən hərəkətlərin həyata keçirilməsi kömək edir... Belə hərəkətlər sarışan rituallar adlanır; d) Sarişan xatırlamalar zamanı xəstə keçmişdə baş vermiş qorxulu hadisələri yadına salır və uzun müddət başından çıxa bilmir; e) Sarışan qorxular va ya fobiyalar bir neçə for-mada təzahür edir: oksifobiya-iti əşyadan qorxmaq; akrofobiya - hündürlükdən qorxmaq; klaustrofobiya- bağlı qapıdan qorxmaq; dismorfobiya- eybəcər olmaqdan qorxmaq; nozofobiya-ağır xəstəliyə tutulmaqdan qorxmaq; tanatofobiyaölümdən qorxmaq və s. Yüksək qiymətli ideyalar. Real varlığa əsasən əmələ gələn böyük emosional gərginliklə müşayiət olunan və düşüncədə üstün yer tutan səhv mühakimələrə yüksək qiymətli ideyalar deyilir. Müəyyən haqsızlıqdan incimiş şəxs onu unuda bilmir, hadisəni aramsız təhlil edir. Bu hissiyyat onun düşüncəsində dominantlıq təşkil edir və intiqam əhvali-ruhiyyəsi yaradır.
Yüksək qiymətli ideyalar sayıqlama ilə səhv fikirlər arasında olan və- ziyyətdir. Yüksək qiymətli ideyalar psixi xəstəliyə dəlalət etməsə də, patoloji hal sayılır. Belə ideyalar şəxsiyyət pozuntularında, emosiyaları müvazinətsiz, ahəngsiz olan şəxslərdə rast gəlinir. Onları sayıqlama ideyalarından ayıran əsas cəhət real hadisələrlə əlaqədar olmasıdır.
• 6. Təəssürat sferasının (emosiyanın) pozuntuları
Emosiyalar insan hayatının bütün cəhətlərini: amak fəaliyyətini, istirahətini, adamlar arasında ünsiyyəti və s.-ni daima müşayiət edən, onun əxlaqı davranışına təsir göstəran proses olub müxtəlif qıcıqlara qarşı orqa nizmin mürəkkəb psixofizioloji reaksiyasıdır.
Emosiyaların təsiri altında insan özünə xoş gələn nə varsa ona doğru meyil göstərir və əksinə xoşagəlməyən qıcıqlardan uzaqlaşmağa çalışır. Təəssüratla bağlı olan hisslərimiz nəinki psixoloji, bioloji, eyni zamanda sosioloji bir prosesdir. Emosional reaksiyaların rəngarəngliyi, coşqunluğu, davamlılığı və s. hər bir adamın yaşı, intellekti, mədəni səviyyəsi, xasiyyəti və digər şəxsi keyfiyyətləri ilə sıx bağlıdır. Belə ki, iki eyni cür sevinən və ya kədərlənən adam yoxdur. Hər kəsin özünəməxsüs gülüş və kədərlənmə tərzi vardır.
Emosiyaların başlıca mənbəyi instinktiv tələblərlə əlaqədar olan hə- rəkətlərdir desək, səhv etmiş olanıq. Axı, belə ibtidai emosiyalar - yeməklə, yatmaqla və s. əlaqədar olan müsbət və mənfi hisslər heyvanlarda da vardır. Bununla belə emosiyaların yaranmasında instinktlərin rolunu inkar etmək olmaz. İnsan üçün daha məzmunlu, zəngin və olduqca mürəkkəb olan ali, yüksək emosiyalardır. Ali emosiyaların mənbəyi estetik tələblə- rimizi ödəyən qıcıqlardır. Bunlara musiqi, incəsənət, gözəllik, məhəbbət, dostluq, vətənpərvərlik və s. aiddir. İnsanın mədəni səviyyəsi, zövqünün zənginliyi ali emosiyaların xüsusi çəkisini müəyyən edir. İnsan «İnsan daima xarici və daxili aləmdən gələn qıcıqların təsiri altında ya şənlənir, ya da məyus olur. Xəstəlik nəticəsində meydana çıxan ağrı, ac- liq, soyuğun təsiri və s. narazılıq hissi, xoş xəbər, yaxın dostu ilə görüş isə razılıq hissi yaradır. Bütün bunlar bütövlükdə insanın bu və ya başqa an- da meydana çıxan əhvali-ruhiyyəsini müəyyən edir. Əhvalının orta həddi bütün qıcıqların cəminə bərabər olur. Gün ərzində bu göstəricilər dəfələr- lə dəyişə bilər. Əhvali-ruhiyyənin vəziyyəti hər bir şəxsin anadangəlmə fərdi xüsusiyyətləri, temperamenti, xasiyyəti ilə də əlaqədardır. Həyatda nikbin adlandırdığımız şəxslər, əhvalı bədbin adamlardan kəskin surətdə fərqlənir. Az əhəmiyyətli, mənfi bir qıcıq nikbin adamların vəziyyətinə bəzən heç bir təsir göstərmədiyi halda, bədbin adamlarda xeyli müddət davam edən məyusluğa səbəb olur. Güclü qıcıqların təsiri altında, məsələn, yaradıcılıqla məşğul olmaq, sevgi hissi ilə əlaqədar meydana çıxan və uzun müddət davam edən emo- sional hala ehtiras deyilir. Emosional halın dəyişməsini əks etdirən zahiri əlamətlərə aşağıdakı- lar aiddir: mimiki reaksiyalar, hərəkət reaksiyaları; vegetativ-visseral reaksiyalar. Bu reaksiyalar insanın razılıq, həm də narazılıq hisslərini əks et-dirən obyektiv əlamətlər olmaqla hər adamda özünəməxsus tərzdə təza- hür edir. Məsələn, ucadan gülmək heç də müsbət qıcığın gücünü göstərmir. Uşaqları, intellekti aşağı olan şəxsləri (debilləri) güldürmək, yaşlılara, ağıllı adamlara nisbətən xeyli asan olması hamımıza yaxşı məlumdur. Emosional halın güclü və qısamüddətli dəyişməsinə affekt deyilir. Affektə, başqa sözlə, mənəvi sarsıntı, ehtirasın coşması və ya emosional partlayış da demək olar. Affekt fizioloji (normal) va patoloji (qeyri-nor- mal) olmaqla iki formaya bölünür. Fizioloji affekt adekvat qıcıqlar nəticəsində yaranır, bu zaman düşüncə pozulmur, ona görə də şəxs ictimai təhlükəli hərəkətlər etmir, edərsə məsuliyyət daşıyır. Fizioloji affektin səbəbi bəd xəbər, məsul bir vəzifəni yerinə yetirərkən kobud səhv etmək, qiy- mətli bir şey itirmək, təhqirə məruz qalmaq və s. ola bilər. Patoloji affekt zamanı yuxarıda qeyd olunan obyektiv güclü təsirlər nəticəsində qeyri-adekvat düşüncə, bu və ya başqa dərəcədə pozulduğun dan şəxs öz hərəkətlərinə nəzarət edə bilmir. Bu zaman ictimai təhlükəli hərəkət edirsə cinayət məsuliyyəti daşımır. Bu Azərbaycan Respublikası- nın Cinayət Məcəlləsinin 21-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. Patoloji affekt mərkəzi sinir sisteminin üzvi xəstəlikləri olanlarda, şəxsiyyət po- zuntusu, isteriya nevrozu olan şəxslərdə müşahidə oluna bilər. rejissor: Klinikada tez-tez rast gəlinən emosiya pozuntularına aşağıdakılar aid- 1. Hipertimiya (maniakal hal) - səbəbsiz olaraq əhvali-ruhiyyənin yüksəlməsi ilə təzahür edən hal. Maniakal hal zamanı xəstə daim şən və gülərüz olur, oxuyur, oynayır,bir yerdə qərar tuta bilmir, hərəkətləri və davranışı ilə hamını əyləndir- məyə çalışır. Əsason affektiv pozuntuların manikal fazasında və bir sıra digər hallarda rast gəlinir.

2. 
   Hipotiniya- səbəbsiz olaraq əhvali-ruhiyyənin enməsi olub, yuxarıda göstərilən əlamətlərin əksinə cərəyan etməsi ilə xarakterizə edilir.
   

2. 
   Eyforiya əhvali-ruhiyyənin azhərəkətli, məzmunsuz yüksəlməsinə deyilir. Bu hala narkomanlarda, alkoqol qəbul edən adamlarda, mərkəzi sinir sisteminin üzvi pozuntularında rast gəlinir.
   

2. 
   Disforiya - əhvali-ruhiyyənin acıqlı, kədərli, hər şeydən na- razı halda enməsidir. Belə vəziyyət keçirən xəstə olduqca tez əsəbiləşir, ən cüzi səbəbdən özündən çıxaraq ətrafdakıları təhqir edir, gərginlik ya- rada bilir. Onların qəfləti aqressiv hərəkətlərinin qarşısını almaq məqsə-dilə lazımi tədbirlər görülməli, ilk növbədə, xəstəxana şəraitində tibbi na- zarət təşkil olunmalıdır. Disforiya halı epilepsiya zamanı, kəllə travması keçirmiş alkoqoliklərdə və bir sıra başqa xəstəliklərdə təsadüf edilir. 5. Emosional labillik əhvali-ruhiyyənin səbəbsiz və asanlıqla dəyişməsinə deyilir. Belə şəxslər ani olaraq bir haldan, məsələn,qəmginlikdən şən hala keçə bilir. Lakin bu zaman nə qəmginlik, nə də şən hal üçün xarakter olan emosional görkəm qeyd olunmur. 6. Emosional kövrəklik emosional zəiflik əlamətləri ilə özünü büruzə verən hala deyilir. Bu zaman xəstə olduqca yazıq, asanlıqla göz yaşı axıtmağa hazır olan görkəm alır. Beynin damar, üzvi, intoksikasion və infeksion xəstəlikləri zamanı rast gəlinir. Məsələn, hipertoniya, ateroskleroz, beyin sifilisi, ağır keçən xronik alkoqolizm və s.
   
   7. 
      Emosional ambivalentlik - eyni zamanda iki, bir-birinə zidd emosional halın meydana çıxmasına deyilir. Məsələn, kədər və sevinc, məhəbbət və nifrət eyni vaxtda, eyni şəxsdə təsadüf edir. Bu vəziyyət şizofreniya zamanı tez-tez rast gəlinir.
      
   8. 
      Laqeydlik - yaxın adamlara, ətrafda cərəyan edən hadisələrə qarşı biganə olmaq əlamətinə deyilir. Lakin bu zaman şəxs, marağına, instinktiv tələblərinə laqeyd qalmır. Belə ki, hər şeyə biganəlik hissi birtərəfli xarakter daşıyır.
      

7. 
   Emosional kütlük - emosional çatışmazlığın (sönüklüyün) daha ağır formasıdır. Xəstələrin marağı, ancaq instinktiv tələbləri ətrafında toplanır. Xəstəxanya görüşə gələn bacısından bir xəstə, ancaq yemək üçün nə gətirdiyini soruşur, ağır xəstə olan anası ilə nəinki maraq- lanmaz, hotta bacısının bu barədə söhbətini yarımçıq qoyaraq deyərdi: artıq onun 70 yaşı var, o, ölsə rahat olarıq, mənzilimiz genişlənər.
   

7. 
   Qorxu həm nevrotik, həm də psixotik pozuntular zamanı tez-tez rast gəlinən əlamətlərdən olub müxtəlif formalarda təsadüf edir. Nevrozlar, reaktiv hallar zamanı rast gəlinən qorxu, gərginlik və ümumi narahatlıqla müşayiət olunur. Sarışan hallar nevrozunda rast gəlinən qor- xu zamanı şəxs ağır xəstəliklərə tutulmaqdan, geniş meydanlardan keç- məkdən, otaqda tək qalmaqdan və s., involyusion psixozlarda isə xəstə ailə üzvlərinin başına bir iş gələcəyindən qorxur.
   

7. 
   Təşviş bir-birinə əks hissilərin mübarizəsindən doğan narahatlıq, daxili gərginlik.
   
8. 
   Həyacan müxtəlif səbəblərdən yaranan daxili narahatlıq, iztirab.
   

• 7. Diqqətin pozuntuları
Psixi fəaliyyətin (düşüncənin) bu və ya başqa istiqamətə yönəlməsi və har hansı bir obyekt üzərində canlanması prosesinə diqqət deyilir. Diqqətin obyekti, xarici aləmdə mövcud olan cisim və hadiseler, özümüzə aid olan, orqanizmdə yaranan hislərimiz, fikirlerimiz ve s ola bilər. Diqqətin hansı istiqamətə yönəlməsi, həmin anda dominantlıq təşkil edən qıcıqdan aslıdır. Mühazirəyə qulaq asan tələbənin diqqəti mühazirəçidə olmalıdır. Lakin, o, müəllimin üzünə baxsa da fikirləri ağır halda xəstə yatan anasının yanındadır. Buna, əlbəttə, diqqətin qeyrinormal yayınması kimi baxmaq olmaz. Hazırda həmin taləbənin diqqətini daha çox cəlb edən dominant qiciq anasıdır.
Diqqətin düşüncəli olaraq idarə olunması, ətrafda cərəyan edən bu va
başqa qıcığın hərtərəfli aydın təsəvvür edilməsinə imkan verir. Gündelik həyatımızda, adətən, diqqətimiz daha maraqlı, məzmunlu obyektlere doğru yönəlir. Normal sayılan bu hal qeyri-ixtiyari diqqət adlanır. İradənin gücü ilə diqqetin lazım olan obyekt yönəldilmesi ixtiyari diqqət adlanır.
Psixi əsəb pozuntularl zamanı rast gəlinən diqqət pozuntularına aşağıdakılar aiddir:
1) Diqqətin davamsızlığı (və ya diqqətin yayınması). Uzun müddət diqqətin müəyyən hadisə üzərində cəmlənə bilməməsidir. Bu əlamət diqqət çatışmazlığının hiperaktivlik sindromu zamanı müşahidə olunur 2) Diqqətin ləngiməsi. Pixi fəaliyyətin, ümumiyyətlə, ləngimasi hallarında, məsələn, affektiv psixozum depressiv fazasında qeyd edilir.

3. 
   Diqqətin durğunluğu. Təfəkkurün ve diger psixi funksiyalarm durğunluğu (ləngiməsi) fonunda rast gəlinən əlamətdir. Epilepsiya xəstəliyində tez-tez təsadüf edilir.
   
4. 
   Diqqətin daralması Beynin üzvi xəstəliklərində, insan beyin
   

damarlarmın aterosklerozunda təsadüf olunur

3. 
   Diqqətin zəifləməsi. Beynin üzvi pozuntularla əlaqədar olan psixi xsətəlilərdə , ilk növbədə, epidemik ensefalitdə, kəllə travmalarında rast gəlinir. Əqli qabiliyyətin kobud pozuntuları zamanı meydana çıxan diqqətin zəifləməsindən tam diqqetsizliyədək inkişaf edə bilər. Belə pozuntu zamanı xəstə ən güclü qıcığa belə reaksiya vermir və ya ancaq gözlərini hadisə cərəyan edən səmtə yönəltməklə (passiv) cüzi hərəkət nümayiş etdirir.
   
4. 
   Patoloji diqqət. Belə pozuntu zaman xəstə heç bir əhəmiyyəti olmayan lazımsız obyektlərə xüsusi diqqət göstərir. Bəzən hallusinasiyaların və sayıqlamaların təsiri nəticəsində meydana çıxan bu pozuntu şizofreniya xəstəliyində, intoksikasion psixozlarda rast gəlinir
   

Diqqətin pozuntularını adi söhbət zamanı müəyyən etmək mümkündür.
Lakin lazım gələrsə müxtəlif psixoloji metodlardan da istifade etmək olar. Masalan, bir neçə saniyə və ya dəqiqə müddətində xəstəyə müəyyən fiqurlar, diagramalar göstərib sonra onların yerini, formasını söyləməsini təklif edirik. Şəxsin cavabından asılı olaraq onun ne dərəcədə diqqətli olduğunu təyin edirik.
• 8. İradə va davranış pozuntuları
Qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq əzminə iradə deyilir. Insan qarşısına hər hansı bir məqsəd qoyarkən onu şüurlu surətdə təhlil edir, əsaslandırır. Motiv adlanan bu hadisə iradənin əsas cəhəti- dir. İnsanın iradi hərəkətlərə meyil etməsi, ilk növbədə onun təlabatından irəli gəlir. Tələbat isə iki cür ola bilər: 1) meyili və ya instinktiv tələbat (qidaya, yuxuya və s.); 2) mənəvi və ya mədəni tələbat (dostluğa, musiqiyə, təhsilə və s.)
İradənin aşağıdakı pozuntu formalarına rast gəlinməsi mümkündür: 1) İradənin zəifləməsi hipobuliya. İradi aktivliyin zəifləməsi, adətən, emosional və hərəki pozuntularla birlikdə rast gəlinir. Belə pozuntusu olan şəxslər təlqinə qarşı çox həssas olur, asanlıqla kənar şəxslərin təsiri altına düşürlər. Şəxsiyyət pozuntusu olanlar narkomanlar, alkoqoliklər arasında daha çox təsadüf edilir.
2) Iradanin güclənməsi hiperbuliya. Fǝaliyyətin, hərəkətlərin artması lüzumsuz narahatlıq əlamətləri ilə özünü büruzə verir. Sağlam şəxslərdə iradənin güclənməsi, fəaliyyətin məqsə- douyğunluğu, faydalı olması ilə fərqlənir. Xəstələrdə bu əlamət əksinə məqsədsiz, faydasız olur. Bəzən isə patoloji məqsəd daşıyır. Məsələn, narkomanın narkotik maddə əldə etməsi üçün göstərdiyi say, bütün çətinlikləri dəf etməsi, psixopatın və ya isterikin öz məqsədinə nail olması üçün canfəşanlıq etməsi, harayhəşir salması və s.
İradə pozuntularının əksər formaları özünü hərəkətlərin pozuntusunda göstərir. Belə pozuntulardan biri hərəkətlərin (fəaliyyətin) ləngiməsi ilə xarakterizə olunan fəaliyyətin bütün formalarına qarşı marağın sönmə- sidir. Buna abuliya deyilir.
Hərəkət sferasına aid olan pozuntuların bir sıra formaları katatonik po- zuntulara aid edilir. Katatoniya - təhrif olunmuş iradi-hərəkət pozuntusu olub, əsasən, şizofreniya xəstəliyində, bəzən isə başqa psixozlarda da (in- toksikasion, infeksion psixozlarda) rast gəlinir. Katatonik əlamətlər əzələ tonusunun yüksəlməsi, hərəkət aktivliyinin zəifləməsi fonunda meydana çıxır. Bu da, öz növbəsində, stereotipiya-cyni adlı hərəkətlərin təkrar olunması və neqativizm əlamətləri ilə, bəzən isə impulsiv hərəkətlərlə özünü büruzə verir. Katatoniya əlamətləri ağır psixi hal olub, patoloji prosesin, ancaq beyin qabığında deyil, qabıqaltı sahəyə də nüfuz etməsini göstərir.
Katatonik pozuntular zamanı xəstənin hərəkətləri öz təbiiliyini itirir, başın, gövdənin və ətrafların hərəkətləri bir-birilə uzlaşmır. Üz əzələləri sanki donmuş, emosional ifadəsini itirmiş olur. Bir sıra xarakteroloji so- matik və nevroloji əlamətlər qeyd olunur. Bədənin dəri örtüyü quru, sifə- tin dərisi isə tər və piy vəzilərinin fəaliyyətinin artması nəticəsində daim İşıldayır. Tənəffüs səthi, nəbz vurğuları zəif olur. Xəstələr vaxtlı-vaxtında
qidalanmadıqlarından və özlərinə lazımi gigiyenik xidmət göstərmədiklərindən tədricən arıqlayır və natəmiz olurlar. Katatoniya əlamətlərinin aşağıdakı qeyd edilən formaları vardır.:
1)stupor vaya donuqluq tam hərəkətsizliklə xarakterizə olu- nur; 2) mutizm - nitq tormozlanır; 3) katalepsiya və ya mumabənzər plastiklik. Xəstə ona verilən ən narahat vəziyyət- də belə donub qalır. Məsələn, qolları qaldırılmış, başı yana əyilmiş, bir ayağı üstə dayanıb uzun müddət bu görkəmdə donub qalır; 4) neqativizm-xəstə ona göstərlən bütün təsirlərə və müraciətə qarşı səbəbsiz müqavimət göstərir, bəzən isə hər şeyi əksinə edir.
Katatoniya vəziyyətində olan xəstə bəzən tam sakit, donuq görünə bilir (katatonik stupor), bəzən isə bu vəziyyət xaotik hərəkətlərlə müşayiət edilən narahatlıqla əvəz olunur (katonik oyanma). Xəstələrin özlərini be- lə aparması ciddi psixoloji pozuntularla, məsələn, sayıqlamalar, hallüsinasiyalarla əlaqədar olur. Buna görə də katatonik əlamətlərə sadəcə hərəkət pozuntuları kimi baxmaq olmaz. Katatonik əlamətlərin əsasını mərkəzi sinir sistemində gedən oyanma və ləngimə proseslərinin normal münasibət- lərinin pozulması təşkil edir. Bu da paradoksal və ultraparadoksal fazala- rın yaranması ilə izah olunur.
Müayinə zamanı həkim xəstəyə ayağa qalxmağı, dilini göstərməyi və s. təklif edərkən, xəstə bunları etmir (passiv neqativizm). Ba- zən isə əzələlərini gərginləşdirərək ciddi müqavimət göstərir və ya təklif olunan hərəkətlərin əksini edir (a ktiv neqativizm). Xəstə astadan deyilən sözə əməl edir, ucadan deyilən eyni məzmunlu sözə isə cavab vermir. Bəzən isə xəstə, ancaq yazılı müraciətə cavab verir, şifahi təkliflərə isə əməl etmir.
Manerlik adlanan, davranış pozuntusu hesab edilən hal katatoniya zamanı tez-tez rast gəlinir. Özünü acayib, təlxəkvanı hərəkətlərdə göstərir. Məsələn, salam verərkən barmaqlarını bükmək, yataqda uzanarkən başını yastıqdan bir qədər aralı saxlamaq (hava balinci simptomu), yorğanı başına ataraq palatada, həyətdə gəzişmək (başörtüyü simptomu), yataqda yorğanı başına çəkərək yemək qo- bul etmək və s.
Exolaliya xəstə ona verilən suallara cavab vermək əvəzinə, homin sözləri olduğu kimi təkrar edir. Exoproksiya-başqasının etdiyi hərəkətləri xəstə eynilə təkrar edir.
Paramimika-mimiki əzələlərin uyğunsuz hərəkləri ilə müşayiət olunan, qeyri-təbii görkəmə deyilir. Bu zaman xəstənin sifəti eyni an- da həm gülüş, həm də məyusluq ifadə edə bilər. Bəzən isə üz əzələlərinin
səyriməsi müşahidə olunur
*9.Qidalanma meylinin pozuntuları* Qida qəbulu pozuntuları adı altında qida qobulu ile bağlı olan psixo-
Loji şərtlənmiş davranış pozuntuları bașa düşülür. Bura həyat üçün poten
Sial təhlükə daşıyan qəsdən çəkinin așağı salınmasından tutmuş artiq çə-
Kinin yaranmasına gətirib çıxaran həddindən artıq qida qəbuluna qədər
Genis spektr pozuntular daxil edilir. Psixoloji pozuntuların yaratdığı artıq
Çəki qida qəbulu pozuntularına aid edilmir.
Qida qobulu pozuntularının yaranma sobəbləri ilə bağlı ehtimallar
əsasən üç amillə əlaqələndirilir.

1. 
   Bioloji amillərə aid edilir: hipotalamus-hipofizar-adrenal oxun patalo-
   

Giyası ilə bağlı olan hormonal pozuntular; serotonin, noradrenalin və
Dofamin mübadiləsinin pozulmas; iştah, doyma və bədən kütləsinə
Nəzarətə gõro məsuliyyot daşıyan leptin ve qrelin hormonları ilə bağ-
I pozuntular; hormonlara və mübadilə prosesini tənzimləyən neyro-
Peptidlərə təsir göstərən anticisimlərin artması ilə bağlı immunoloji
Pozuntular; streptokkok infeksiyası ilə bağlı autoimmun pozuntular
Baș beynin sağ alın vo gicgah nahiyesində mikrotravmalar, o cümlə
Don sağ talamik nahiyonin kalsifikasiyası.

2. 
   Psixoloji amillər: a) uşağa qarşı yüksək tələblər və valideyn dəstəyi-
   

Nin așağı səviyyəsi; b) özünəinamın așağı olması və ətrafdakılar tərə-
Findən bəyənilməyə ehtiyac; v) perfeksionizm və həmişə özündən na-
Razı qalmaq; q) şəxsiyyət pozuntuları; ğ) sosial tocridolma
Sosial amillər: a) comiyyetdə insana xarici görkəminə görə qiymət
Vermək meyilliliyi; b) müasir dəbdə tendensiyalar; v) çəkiyə xüsusi noza-
Rət toləb edon müoyyon foaliyyət növlori (model biznesində işləmək, ba-
Letlo, bədii gimnastika ilo moşğul olmaq vo s.)
Epidemiologiyası haqqında. Qida qəbulu pozuntusu göstəriciləri
Müxtəlif ölkələrdə forqlidir. ABȘ-da ohalinin 2-5%-i bu pozuntulardan
əziyyət çəkir. Kişilor qadınlarla müqayisodə qida qəbulu pozuntularından
10-20 dəfe az əziyyet çəkirlər. Qida qəbulu pozuntusuna cəmiyyətin bütün qruplarında rast gəlmək olar. Yeniyetme qızların 40%-i çəkilərini
Azaltmağa cəhd edirlər. Qida qəbulu pozuntusu ən çox ölüm hallarına gə-
Tirib çıxaran psixi pozuntu hesab edilir, bu zaman ölüm göstəricisi 4%-ə
Çatır. Həmçinin anoreksiyadan əziyyet çəken qadınlarda intihar cəhdləri
Kişilərə nisbətən 60 dəfe artıg olur.
Pasiyentlərin müayinəsi. İlkin tibbi yardım sistemində çalışan ho-
Kimlər həddən artıq çəkisi olan, çox yeməkdən qurtula bilməyen, suni
Yolla qusmanı çağıran,
həbləri və işlətmə vasitələrindən istifadə
Edən xəstələrdə qida qəbulu pozuntusunun olub-olmamasını müəyyən et-
Mək üçün skrininq keçirməlidirlər. Bu tədbirlər qida qəbulundan imtina
Edon, artıq çəkidən hoddən artıq əzab çəkon, tez-tez qusma müşahidə edi-
On, menstrual tsikldə pozuntuları olan, qohumları torəfindən çəkilərinin
Birdən-birə așağı düşməsi qeyd edilən pasiyentlər arasında da aparılmalı-
Dur, Qida qobulunda pozuntular monitorinq aparılması və müalico tolob
Edən amenoreya, qicolmalar, ürək aritmiyası ilə müşayiət oluna bilər. Pa-
Siyentə iki sual vermək lazımdır:1) öz çəkinizlə bağlı narahatlıq keçirirsi-
Nizmi? 2) qida qobulu ilo bağlı problemləriniz varmı?
Nevrogen anoreksiyası
Xəstəliyin başlica klinik əlaməti az bir epuewez bədən çəkisinin nor-
Madan 15% ve daha çox itirilməsi ilə nəticələnən arıq bədənli olmağa
Cəhd göstərməkdir. Qadınlarda anoreksiya, adəton, amenoreya ilə müşa-
Yiot olunur. 1868-ci ildə pozuntunu ilk dofe tosvir edən Uilyam Güll be-
L○ patoloji halın meydana çıxmasında psixoloji amillerin əsas rol oy-
Nadığını qeyd etmişdir.
Xəstəlik, adəton, ilk gənclik dövründə 16 17 yaşlarda təzahür edir,
Oğlanlara nisbətən qizlar arasında 15-20 dəfe çox rast gəlinir. Pozuntuya
Məruz qalmış şəxsin az yeməyinin əsas səbəbi bədən çəkisini azaltmaqla
İnco ve colbedici olmağa cohd göstərməsidir. Ətrafdakıların inandırcı də-
İllərinə məhəl qoymayan xəstə șəxs günbəgün arıqlamasına baxmayarac
Özünü kök, yaraşıqsız hesab edir ve achiq pohrizini heç bir vechlə dayan-
Dirmaq istəmir.
Nevrogen anoreksiyadan əziyyət çəkənlərin somatik vəziyyətini mü-
Ayine edərkən tez-tez aşağıdakı əlamətlərlə qarşılaşmalı oluruq;: qəbizlik,
Soyuğa qarșı həssaslığın yüksək olması, ürok-damar sisteminə aid dis-
Unksiyalar – qan tozyiqinin aşağı olması, bradikardiya, endokrin sisteme
Aid olan əlamətlər də diqqəti cəlb edir. Qan plazmasında kortizolun artması boyartımı hormonunun
Üksəlməsi, qonadoprinlərin
Artması müşahidə edilir.
Nevrogen anoreksiyanın müəyyən edilmiş diaqnostik kriterilori așağı-
Daklardı:

1. 
   Normal çoki həddinin 15%-dən artıq așağı olmasına baxmayaraq
   

Arıqlamağa cohd göstərmək;
2. Kökəlməni dəhșətli hadisə kimi qəbul etmək,
3. Son dorəcədə arq olmasına baxmayaraq özünü olmaqda toq:
Sirləndirmək,

3. 
   Qadın patsiyentlərdə menstrual tsiklin pozuntusunun qeyd olunma-
   

SI.
Xəstələr nəinki az yeyir, hətta arıqlamanı sürətləndirmək məqsədilə
əlavə üsullardan, məsələn, yeməkdən sonra süni qusma yaratmaq, ağır fi-
ziki horəkətlər etmək, defekasiya aktını sürətləndirən preparatlar qəbu
etmək ve s.-dən istifado edirlər. Bəzi hallarda belə xostolordə çox yemə
yə meyillik də müşahidə olunur. Adətən, kökəlməyə şərait yaradan qida
mohsullarını, məsolon, ağ çörok, yağ, mürəbbə ve s. Qobul etdikdə sonra-
dan özlərini qusdurmağa çalışırlar
Sinir anoreksiyasından əziyyət çəkən pasiyentlər çox vaxt depressiya
Vəziyyətində olmaqla, foal həyatdan çəkinməyə çalışırlar. Gənc yaşlarda
Lmalarına baxmayaraq belə xostəlordə əks cinsə qarşı seksual marag, ic
Timai foaliyyətlə məșğul olmaq həvəsi zəifləyir.
Etialogiya baxımından tədqiqatçılar sinir anoreksiyasını həm
Endogen, həm də ekzogen amillərlə izah etməyə çalışırlar. Xostəliyin mü-
əyyən ailələrdə bir neçe nəfərdə, məsələn, doğma bacılar arasında 5-10
dəfe çox rast gəlinməsi irsi amilə əhəmiyyət verilməsine sövq edir. İngil-
tərə alimlərinin məlumatına görə təkyumurtalı əkizlər arasında bu patolo-
giya 50-60% hallarda tosadüf edilir.
Sosial amillərdən ən çox əhəmiyyət kəsb edənlərdən bi-
Ri də xəstəliyin təminatı yüksək olan ailələrdə daha tez-tez rast golinmə-
Sidir. Bozi peșə növleri ilə moșğul olanlar arasında: balet mektəblori ve
İdman seksiyalarında xəstəliyin daha çox tesadüf etməsi qeyd olunur. For-
Di psixoloji xüsusiyyətlərə də əhəmiyyet verən alimlər var. Onların fik-
İncə, uşaqlıqda pəhriz rejimi ilə tərbiyə olunanlar arasında sinir anorek
Siyasına daha tez-tez rast gəlinir.
Gediși. Xostəliyi xarakterizo edon cohətlərdən biri pasiyentlor-
Də ara-sıra, çox vaxt spontan olaraq remissiyaların olmasıdir. Sona qədər
Dəqiqləşdirilməmiş məlumatlara görə xəstələrin yalnız 20-25%-də tam sağalma qeyd edilir. Teqribən 15-20% hallarda somatik vəziyyetin ağır-
Laşmasından xəstələr tələf olur, qalan hallarda isə xəstəlik xroniki gedişə
Malik olur
Müalicenin prinsipial cəhətlərindən biri xəstə ilə yüksək sə-
Viyyeli psixoterapevtik ünsiyyətin yaradılmasıdır. İlk söhbətlər zamanı
Xəstəyə anlatmaq lazımdır ki, bədən çəkisi üzərində nəzarət heç de ac
Qalmaqla həyata keçirilə bilməz, bədənin qida maddələrinə tələbatını
Ödəməməklə ağır xəstəliklərə düçar olmaq olar. Belə söhbətlər zamanı
Xostonin verə bilocəyi sualara səriştəli, on başlıcası pasiyenti razı sala bi-
Lən cavablar verilməlidir
Psixoterapevtik söhbətlər təkcə xəstənin özü ila deyil, onun vali-
Deynləri ile de apanılmalıdr., Onları tomkinli, ardıcıl olmağa çağırmaq
Bilmədikləri məsələləri, xüsusən xəstə ilə davranış qaydalarını öyrətmək
Lazımdir.
Bədən çəkisi surətle enməye bașlayarsa (normanın 65%-dən așağı),
Ambulator müalicə effekt vermədikdə, depressiv voziyyət yarandıqda müi-
Alicəni stasionarda davam etdirmək məsləhətdir.
Stasionar șəraitdə müalicə olunan xəstəyə, ilk növbədə, çəkisinin nə
Qədər artırılması barodə razılığa golinməlidir. Xəstoyə qulluq edən perso-
Nalın seriștesi, psixoterapevtik yanaşma qaydalarına oməl etməsi müəy-
Yon müddət ərzində müsbət nəticolor vere bilər. Hom ev, həm də stasio-
Ar müalicəsində antidepressiv, sedativ vo psixotrop dərman maddələrin-
Dən de istifadə olunur. Onların dozası seçilərkən xəstənin bədən çəkisi,
Yaşı nəzərə alınmalıdır. Adətən, bu preparatlar kiçik ve orta dozalarda to-
Yin edilir.
Müalicə kursu müvəffəqiyyətlə başa çatdıqda, belə xəstəni uzun müd-
Dət həkim nəzarəti altında saxlamaq lazımdır
Kompulsiv çoxyemə - Nevrogen bulemiya
Hoddindon artq çox yeməklə müşahidə edilon bu patoloji vəziyyot
əksər hallarda sinir anoreksiyasınının tərkib hissəsini təşkil edir. Yəni
arıqlamaq məqsədilə günlərlə özünü aclğa məhkum edən şəxs vaxtaşırı
tam əksine hərəket edir. Bir oturuma – qısa müddət ərzinde 3-4 adamın
norması qədər yeyir, sonradan süni qusma yaradaraq, işlətmə dərmanları
qəbul etmək ve ya imalə vasitəsilə qidanı xaric etməyə can atr. Bir stra
hallarda sinir bulemiyası müstəqil xəstəlik kimi də meydana çıxIr. Xəstə-
ik, əsasən qadınlarda müşahidə olunur ve sinir anoreksiyasından fərqli olaraq burada, əksor hallarda menstrual tsikl pozulmur. ABŞ-da qəbul
edilmiş DSM və X baxış xəstəliklərin Beynəlxalq tosnifatına osasən sinir
bulemiyasının diagnozunu təsdią etməyə əsas veron başlıca əlamətlər
așağıdakılardır:

1. 
   Ən azi üç ay müddətində həftədə iki ve daha artıq çox yeməklə mü-
   

Șahidə edilən vəziyyətin olması;

2. 
   Xəstənin bütün fikir və hərəkətlərinin çox yeməyə yönəlməsi, im-
   

Kan daxilində dərhal bu hərəkəti etməyə can atması

3. 
   Çox yeməklə yanaşı xəstələr kökəlmənin qarşısını almaq üiçün aşa-
   

Ğıdakı üsullardan biri ve ya bir neçəsindən istifadə etməklə çəkilərini tə-
Cili așağı salmağa çalışırlar:
a) süni qusma yaratmaqla;
b) bağırsaqların perestaltikasını sürətləndirməklə (işlətmə dərmanlar
qəbul etməklə);
c) çox yemək mərhəlolorini qidadan imtinaetmə mərhələsi ilə əvəz
etməklə;
ç) vaxtaşırı dərman preparatlarından (qusdurucu, işlədici və digor qrup
dərmanlar) istifadə etməklə.

4. 
   Xəstələr özlərini həddindən artıq kök hiss etdikləri ve ya kökəl-
   

Məkdən qorxduqlanı üçün daimi narahathq keçirir ve sarışan halları xatır-
Ladan əlamətlər nümayiş etdirirlər.
Sinir bulemiyasından əziyyət çəkən xəstələrdə müşahidə edilən so-
Matik əlamətlər orqanizmin qidalanmasının pozulması ilə əlaqədar olur.
Vəsələn, kaliumun azalması nəticəsində ümumi zəiflik, ürəkdə aritmiya-
Lar, böyrəklorin funksiyasıı pozulması kimi əlamətlər qeyd olunur. Ağır
Hallarda congolmalar, bəzi infeksion mənşəli xəstəliklərin inkişafi da
Mümkündür,
Bulemiyasının xostoloro uzun proqnozu müddət həmişə həkim istənilən nəzarətı səviyyədə olmur.
S Sinir
Müalicə edilmiş
Lazımdır.
Müalicə-sinir anoreksiyasında olduğu kimidir. Fərq, bulemiyalı
Xəstələrin psixoterapevtik sazişə cəlb edilməsinin bir qədər asan olması-
Dır. Az hallarda stasionar müalicəsinə ehtiyac olur. Ağır somatik əlamət
Or, depressiya kimi hallar müşahidə edilərsə və ya xeyli müddət aparlan
Ambulator müalicə səmərə verməzsə, xəstəni stasionara yerləşdirmək
Məsləhətdir.
11.Yuxu və onun pozuntuları
Yuxu haqqında ümumi məlumatlar. Beyinin normal fəaliyyət üçün yuxu çox mühüm amildir. Əksər böyük yaşlı insanlarda gecələr yuxunun müddəti 7-8 saat təşkil edir. Yuxusu 6 saatdan az davam edər
Şəxslər doyunca yata bilmədiklərindən şikayət edirlər və həyatlarından məmnun qalmırlar. Yuxu-ayiq qalmaq dövrü iki müstəqil proseslə sirkad ritmi və homeostatik proseslə tonzimlənir. Sirkat (24 saatlıq) ritmi qaraciyər, endokrin sistemi, digər fizioloji və davranış funksiyalarıın aktivliyi daxil olmaqla bir çox orqan ve sistemlərin sutkalıq aktivliyini nizamlayır. Bu ritm hipotalamosun ön hissəsinin supraxiazmatik nüvələrində
Yerləșən hüceyre qrupları ile bağlıdır və yorğunluqla, yaxud yuxunun vaxtı ilə əlaqəsi yoxdur. Yuxu ilə bağlı yaranan ehtiyac tədricən axşam saat 11-dən güclənir və sohər saat 4-də öz pik nöqtəsinə çatır. Gecə və gündüz dövrü ilə dəyişən işıqlanma sirkad ritmlərinin əsas sinxronizatoru hesab edilir. Axșam saatlarında yanan parlaq işığın sirkad ritmini pozması artıq sübuta yetirilib. Sirkad ritmi insanların axşam və səhər saatlarında aktivliyini müəyyən edən xüsusi genlərlə əlaqələndirilir (yəni
Və a bölünmək). Homeostatik proses, yaxud bərpa prosesi
Yuxudan sonra ayiq galma vaxtinn miqdarına mütənasibdir vo adətən səhər yuxudan oyandıqdan sonra 16 saat təşkil edir. əgər yuxu vaxtı adət edildiyindən qısa olubsa, o zaman axșama doğru yatmaq hissi güclənir və yuxu özü də əvvəlkindən daha dəerin ve uzunmüddətli olur. Digər tərəfdən, günorta 1-2 saat yuxuya gedildiyi toqdirdə axşam yuxusunun başlaması vaxtı da gecikə bilər. Yuxunun tobiəti haqqinda əksər məlumatlarımız elektroensofaloqrafiya nəticəsində aldığımız tədqiqatlara əsaslanır. Bu tədqiqatların mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yuxu müəyyən (sikllərdən) ibarətdir ve onların ha hər biri öz növbəsində dörd ardıcıl mərhələyə bölünür. Birinci mərhələ
Baş-beynin nisbətən alçaq dalğaları ilə xarakterizə olunur. Bu mərhələdə
Beyin sanki yuxu ile oyanıqlq arasında olur, bəzi əzələlərdə (məsələn,
Üz, yuxarı ətraf əzələləri) tək-tək səyrimələr müşahidə olunur, digər əzələ qrupları isə tonusdan düşmüş vəziyyətdə olur. Yuxu dərinləşərək tədricən ikinci mərhələyə keçir. Bu mərhələdə elektroensefaloqrafik dalğalar sürətlənir və bəzi pik nöqtələr yaranr. Bu mərhələ üiçün xarakterik
Olan əlamətlər bunlardır: tənəffüisün və ürək vurğularının seyrəkləşməsi
Bədən temperaturunun bir qədər așağı enmosi. Üçüncü mərhələ üçüin xarakterik əlamətlər orta tezlikli dalğaların əvəz olunması ilə müşahidə olunan amplitudali, seyrok dalğaların gõrünmosidir. Bu əlamətlər artıq yuxunun dərinləșməsini göstərir. Dördüncü mərhələdə dalğalar daha da seyrəkləşir, amplitudaları isə sabitləşir, əzələlərin foallığı bir qədər enir. Bu zaman yuxunun dərinliyini sübut edən digər hallar da, məsələn, mühitdən
Gələn qicıqların qəbul edilməməsi, tənəfüssün dərin, ritmik ve seyrək olması ve s. Qeyd olunur.
Göstərilənlərlə yanaşı gecə ərzində vaxtaşırı orqanizmin fizioloji aktivliyinin kəskin dəyişməsi halları da yaranır. Bu zaman ürək vurğularının aritmik olması və qan təzyiqinin artması, tənəffüsün səthiləşərək sürətlənməsi, bədən əzələlərinin tamamilə tonusdan düşməsi müşahidə olunur. Belə vəziyyətlər yaranarken baş beynin elektrik dalğaları kəskin surətdə sürətlənir, göz almaları hərəkət edir, sanki şəxs diqqətlə maraqlı filmə baxır. Bu sobobdən bu mərhələ gözün tez-tez hərəkət etməsi – REM
(rapid eye moverment) adı almışdir. Bu mərhələ bütün yuxu dövrünün
20%-e qədərini təșkil edir və məhz bu zaman yadda qalıb-qalmamasından
Asılı olmayaraq yuxugörmələr baş verir.
Sübut olunmamış mülahizələrə görə REM vəziyyətini şəxsin gördüyü
Yuxunu diqqətlə izləməsi kimi qiymətləndirirlər. Bu mərhəlonin orqanizm üçün əhəmiyyətini tədqiq etmək məqsədilə yatmış adamları həmin anda oyatmağa çalışmışlar. Bu zaman REM vəziyyətinin dayandığımı,oyatmanı dayandırdıqda isə vəziyyətin yenidən davam etməsini müşahidə etmişlər.
Hələ tam sübut olunmamış belə bir fərziyyə vardir ki, yuxu istirahət
Və orqanizmin öz gücünü bərpa etməsi üçün vacibdir. Lakin bu bütün tədqiqatçıları təmin etmir. Hamıya yaxşı məlum olan belə bir fakt var ki, insan üçün normal yuxunun müddəti 7-8 saatdır. Lakin elələri də vardı ki, onlar üçün 3-4 saat yuxu kifayət edir. Qocaların cavanlara nisbətən daha
Az yatması da norma kimi qəbul edilir. Eksperimentlərin birində iştirakçıları 200 saat oyaq saxlamışlar. Bu müddət ərzində onlarda yorğunluq, iş qabiliyyətinin enməsi, diqqətin zəifləməsi ilə yanașı qıcığa qarşı həssaslığın yüksəlməsi və əzələlərin səyriməsi müşahidə olunmuşdur. Həmin
Adamlar 1 dəfə yatmaqla bütün fəaliyyətlərini bərpa etmişlər. Buradan belə bir nətice çıxarmaq olar ki, yatmağın müddəti deyil, yuxudan sonra insanın özünü fiziki və psixi cəhətdən necə hiss etmosi əhəmiyyətlidir
Yuxu pozuntularına așağıdakılar daxildir:
1) Yuxusuzluq – kifayot etməyən, yaxud keyfiyyətsiz yuxu
2) Hipresomniya – gündüz vaxtı həddən artıq yuxuculuq
3) Parasomniya – yuxu vaxt qeyri-adi fenomenlər (gecə dəhşətləri
Yuxuda gəzmə, yuxuda danışma).
Yuxusuzluq ən çox yayılan yuxu pozuntusudur. Məhsuldarlığın azalmasına, həyat səviyyəsinin pisləşməsinə, əhvalın korlanmasına gətirib çıxarır. Əhalinin təxminən 10-15%-i yuxusuzluqdan əziyyət çəkir. Qadınlar yuxusuzluqdan daha çox şikayət edirlər, eləce də yaş artdıqca yuxusuzluqdan əziyyət çəkən șəxslərin sayı artır. Yuxusuzluğun meyarları: yuxu-
Nun vaxtının azalması, yuxuya getməkdə çətinliklər, yuxunun keyfiyyətinin așağı olması, tez-tez oyanmalar, istirahət hissinin olmaması, iş qabiliyyətinin pisləşməsi (yorğunluq, diqqətin zəifləməsi, yaddaşın korlanması,əhvalın așağı düşməsi).
Yuxunun pozulması somatik (ağrı, astma, daxili orqanların xəstəlikləri ve s.), emosional (depressiya, maniya, həyəcan), xarici amillər (səs-küy,
Sti, işıą), dərman qəbulu (kofein, steroidlər, diuretiklər), düzgün olmayar
Verdişlər (yuxudan əvvel fiziki iş, ağır yeməkler, çoxlu mey qəbul etmək)
Ve digər səbəblər nəticəsində baş verə bilər.
Yuxu pozuntularını üç qrupa bölmək olar: 1) Erkən yuxusuzluq -şəxs yata bilmir,
2) Orta yuxusuzluq – səthi yuxulama;
3) Gecikmiş yuxusuzluq – erkən oyanma. Yuxusuzluq sindromunun əksi yuxuculluq hipersomniya adlanır. Günün əksər hissəsini yatmaqla|la keçirən belə adamlar
Çox vaxt atipik depressiyadan və ya asteniyadan əziyyət çəkirlər. Yuxu
Pozuntulan içərisində klinik əhəmiyyət kəsb edən aşağıdakı formaları da
Qeyd etmək lazımdır:
1) Narkolepsiya – vaxtından asılı olmayaraq (məs.gündüzlər) yatmaq;
2) Yuxu zamanı tənəffüsün tormozlanması (apnos)xınıtıhı səs çıxarmaqla təzahür edir;
3) Somnambulizm – yuxu zamanı
Yataqdan qalxıb huşsuz halda bir neçə dəqiqe, bəzən yarım saat gəzişmək.
Yuxu pozuntusunu bərpa etmək üçün əsas səbəbi aradan qaldırmaq lazımdır (məsələn, somatik və ya psixi xəstəliyi müalicə etmək). Əgər bu
Səbəblər mövcud deyilsə çoxda mürəkkəb olmayan aşağıdakı üsullardan
İstifadə etmək lazımdır:
Gündüz saatlarında fiziki yükü artırmaq, axşamlar isə azaltmaq;
Yatmaq ve durmaq vaxtlarını rejimə salmaq və ona əməl etmək,
Rahat yatmaq üçün șərait yaratmaq: səs-küyü aradan qaldırmag, isti oyuq, işıq problemlərini tənzimləmək;
Yatmazdan qabaq çay, kofe içməmək, yemək qəbul etməmək;
Yuxuya kömək edən, tərkibində triptofan olan bir stəkan süd içmək
Gündüz yatmaqdan çəkinmək (hətta keçən gecə pis yatmıs olsanız
Belə);uzun müddət yuxu dərmanlarından istifadə etməmək. Bu maddələr öyrəşmə (astlıq) yarada bilər;
15-20 dəqiqə ərzində yuxunuz gəlmirsə özünüzü yatmağa məcbur
Etməyin. Bașqa bir məșğuliyyətdən (sakit musiqiyə qulaq asmaq,
Kitab oxumaq vo s.) sonra yatmağa çalışmaq:
Sadə relaksasiya (əzələləri boşaltmaq) üsullarından istifadə etmək.
Məsələn, 5-10 dəqiqə müddətində ritmik tənəffüs etmək (nəfəs alma, nəfəs vermə və fasilə, hər biri 3 saniyə olmaqla).
Medikamentoz müdaxilələr. Yuxu dərmanlarından istifadə onlardan
asılılığın yaranmasına səbəb ola bilər
13. Düşüncə pozuntuları .Düşüncə pozuntuları kəmiyyət və keyfiyyət pozuntuları olaraq bölünür.
Düşüncə pozuntularının iki variantı fərqləndirilir:
a)düşüncənin zəif pozuntular- sayıqlama, hallüsinasiya zamanı məkan və özünə bələdliliç pozulmur.
b)kobud düşüncə pozuntuları- bələdlilik pozulur. Iki qrupa bölünür. Kəmiyyət(obnibulyasiya, somnolensiya, sopor və koma halları) və keyfiyyət (illüziya, hallüsinasiya, sayıqlamalar) pozuntuları kəmiyyət pozuntusu dedikdə qavramanın ləngiməsi və bununla bağlı xarici aləmlə əlaqənin çətinləşməsi. Qıcıqların çox hissəsi qavranılmır, təhlil olunmur və beləliklə normal psixi fəaliyyət pozulur xəstə süst, yuxulu görünür.
Keyləşmə ağırlıq dərəcəsinə görə bir neçə formaya bölünür:
a)obnibulyasiya-keyləşmənin ən yüngül forması olub, arabir düşüncənin pozularaq yenidən aydınlaşması. ətrafı normal sezir,sualları normal cavablandırır ancaq həmin an nə dediyini, kiminlə söhbət etdiyini, harada olduğunu unudur.
b) somnolensiya- yarıyuxulu hal. Xəstə gözüyumulu uzanmış vəziyyətdə olur.verilən suallara düzgün cavab verir. Sualın məzmunu mürəkkəbləşdikcə cavab çətinləşir.
c)sopor- xəstə yuxulu adamı xatırladır.ətraf qıcıqlara reaksiya vermir, qıcıq gücləndikcə isə xaotik hərəkətlər edir. Bəbəyin işığa reaksiyası pozulmur, ağrı hissi duyulur.
d) koma- düşüncənin kəmiyyətcə pozulmasının ən ağır dərəcəsi olub xarici aləmlə əlaqənin tam itməsi və bir sıra şərtsiz reflekslərin (bəbəyin işığa reaksiyası, ağrı hissi) sönməsi ilə xarakterizə olunur. Qan təzyiqi enir, tənəffüsü seyrək və dərin olur. Xəstə öz halından çıxdıqdan sonra tam amneziya qeyd olunur.
Keyfiyyət pozuntularına aiddir:
a.deliriy-bu zaman özünü dərketmə saxlanılır, mühiti dərketmə pozulur. Xarici görkəmi kəskin psixotik halın olmasını göstərir. Gün ərzində xəstələrin vəziyyəti bir neçə dəfə dəyişir- şiddətlənməsi, əksərən axşamlar qeyd olunur. Qorxu və təşviş keçirən xəstələr onlara “hücum edən” vəhşi heyvanlardan, əcaib insanlardan qorunmaq üçün hardasa gizlənməyə cəhd göstərirlər.bəzən isə özlərini pəncərədən tullamağa belə cəhd edirlər. Meydana çıxır- alkoqolun və ya zəhərli maddələrin təsiri altında. İntoksikasiya nəticəsində meydana çıxan deliriy bir neçə saatdan bir həftəyədək davam edə bilər.öz halından çıxdıqdan sonra xəstələr olmuş hadisələrin əksər hissəsini unudurlar. Bir neçə formasına rast gəlinir:
a)peşə delirisi-mühiti dərketmənin pozulması fonunda şəxs sanki həmişə çalışdığı iş yerində öz peşə vəzifəsini ifa edir.məsələn, dəmirçi sol əli ilə aramla görüyü basır, sağ əli ilə maşanı o üz- bu üzə çevirir.
b)zümzüməli deliriy-ağır keçən deliriy zamanı təsadüf edilir.xəstə dodaqaltı sanki nəsə deyir, əllərinin, başının ritmik və cəld hərəkətləri ilə diqqəti cəlb edir.

b. oneyroid-bu zaman özünə bələdlik tam, mühitə bələdlik isə nisbətən pozulur.

Psevdohallüsinasiyaların olur. Vaxtın düzgün dərk olunması pozulur, fantastik məzmunlu sayıqlamalar qeyd olunur. Özlərini hallüsinator obrazlar kimi kənardan qavrayırlar. Bir xəstə meşədə çayın kənarında, vəhşi heyvanların iştirakı ilə böyük bir musiqi məclisində iştirak etdiyini söyləyir və meymun gitara, şir nağara, o, isə zərb alətlərində çalır.bununla belə özünü kənardan seyr etdiyini deyirdi. Bəzən özlərini yaşlarına uyğun olmayan tərzdə təqdim edir.məsələn, 20 yaşlı gənc özünü beli bükülmüş, saçı-saqqalı ağarmış qoca kimi qələmə verir. Öz halından çıxdıqdan sonra xəstə keçirdiyi iztirabların xeyli hissəsini yadına salır,onlar haqqında məlumat verə bilir. Rast gəlinir şizofreniyada ( oneyroid katatoniya formasında ), beyin sifilisi, ensefalitlər, meninqoensefalitlər, bəzən isə ağır intoksikasiyalar zamanı.

c.düşüncənin alaqaranlıq halı- gözlənilmədən meydan çıxır. Özünü dərketmə tam, mühiti dərketmə isə nisbətən pozulur. Epilepsiya xəstəliyi olan bir adam işdən evə qayıdarkən yarı yolda düşüncənin alaqaranlıq pozulması halına düşür. İstiqamətini dəyişərək evlərinə yox, vağzala sarı gedir.bilet alıb qatara mi-nir.başqaları ilə tanış olur,mehmanxanaya gedir,sonra vağzalda gecələyir.öz halından çıxır, bir müddət harada ol¬duğunu bil¬mir. Olmuş hadisələrin hamısı unudulur-tam amneziya qeyd olunur. Eşitmə, görmə illüziyaları, hallüsinasiyalar, qorxu və təşviş hissi olduqda xəstəni dərhal tədric etmək, xəstəxanaya göndərmək lazımdır.bir neçə klinik variantları vardır:

a)ambulator avtomatizm- mənasız gəzintilərə meyl göstərir.günlərlə kənddən kəndə, müxtəlif şəhərlərə səyahət edir.
b)somnambuliya- xalq arasında ay işığında gəzmək, “lunatizm” adı ilə məlum olan bu hal uşaqlar, yeniyetmələr arasında daha çox təsadüf edir.mərkəzi sinir sisteminin üzvi xəstəliklərində, bəzən isə tam sağlam adamlarda rast gəlinir.gecəyarı, şirin yuxuda olan adam yatağından qalxır, həyətə çıxaraq təkbaşına şalbanın, nərdivanın üstü ilə gəzişməyə başlayır. Səhər yuxudan ayılarkən olmuş hadisə haqqında heç nə yadında qalmır.
c)fuqa-düşüncənin alaqaranlıq pozulması vəziyyətində harayasa qaçmaqla xarakterizə olunan haldır. Qəflətən başlayır, eləcə də qurtarır. Səbəbini soruşduqda öz hərəkətini heç nə ilə izah edə bilmir,çünki olmuş hadisəni dərhal unudulur. Rast gəlinir- epilepsiya xəstəliyində, beynin üzvi xəstəliklərində, travmalarında, patoloji sərxoşluq zamanı.
Ç. Amensiya – düşüncənin dərin pozuntusu olub özünü və mühiti dərketmənin tam itməsi. Meydana çıxır ağır xəstəliklərlə: beynin infeksion xəstəlikləri, doğuşdan sonrakı sepsis,intoksikasiyalar, nadir hallarda isə şizofreniya. Nitq əlaqəsiz,ətraf mühitin qavranılması qeyri-obyektiv olduğu üçün xəstənin şikayətlərini və sayıqlama fikirlərini anlamaq olmur.bəzən gözlənilməz hərəkətlər edirlər sonra birdən sakitləşir, çöhrəsi gülüş ifadə edir və yaxud da ağlamağa başlayır.
Depersonalizasiya və derealizasiya sindromu. Depersonalizasiya özünü dərketmənin xüsusi pozuntusudur, bu zaman şəxs özünü ikiləşmiş kimi təsvir edir. Xəstələr mühitin yadlaşmasını, yəni ətrafdakı hadisələrin, obyektlərin, eyni zamanda adamların yadlaşmasını , əvvəlkinə bənzəmədiklərini söyləyirlər.
15. Şəxsiyyət tipi pozuntuları

Hər kəsin özünə xas şəxsiyyət xüsusiyyətləri var. Bunlar hər kəsi bir-birindən ayırd edən xüsusiyyətlərdir. Birinin necə düşündüyü və davrandığı, problemləri necə həll etdiyi, həyata necə baxdığı, əlaqələrini necə idarə etdiyi, özünü necə qəbul etdiyi kimi xüsusiyyətlər bir araya gələrək şəxsiyyəti meydana gətirir. Şəxsiyyət xüsusiyyətlərin “şəxsiyyət pozuntusu” olması üçün düşüncə və davranış formasının həddindən artıq, elastik olmayan, dəyişməyən və zərər verici olması lazımdır. Şəxsiyyət pozuntusu, insanın həyatında çox böyük problemlər yaşada bilər və ümumiyyətlə, başqalarına və özünə zərər verər.

Paranoid Şəxsiyyət Pozuntusu : Şəxs şübhəçi , güvənsizdir. Ətraf mühitin düşmən , sədaqətsiz olduğunu düşünür. Narahat , qızğın bir rəftar müşahidə edilir. Xəstəliyin yayılma səviyyəsi % 0.5-2.5 dir. Kişilərdə daha çox yayılmışdır. Həyat boyu davam edir. Bəzi hallarda şizofreniyanın qabaqcıl əlamətidir , bəzən də şizofreniya ilə qarışır. İş və evlilik problemlərinə gətirib çıxarır.

Şizoid Şəxsiyyət Pozuntusu: Utancaqlıq ən diqqətə çarpan xüsusiyyətidir . İnsan əlaqələrində qeyri-kafi , qapalı ,soyuq tempramentli insanlardır. Özlərini cəmiyyətdən təcrid etmiş və təkdir hiss edirlər. Pozuntu ümumi cəmiyyətin % 7.5-ində görülür. Qadınlarda daha çox müşahidə edilir. Şizoid şəxsiyyət pozuntusunun başlanğıcı erkən uşaqlıq dövrüdür. Bütün şəxsiyyət pozuntuları kimi , Şizoid şəxsiyyət pozuntusu da uzun müddətlidir , ancaq həyat boyu olması şərt deyil.

Şizotipal Şəxsiyyət Pozuntusu : Qəribə tipli insanlardır. Fərdi düşüncə , qəribə fikirlər , istinad fikirləri , illuziyaları və depressiya Şizotipal insanların rutin dünyasının bir hissəsidir. Cəmiyyətin % 3 qədərində görülür. Şizotipal şəxsiyyət pozuntusunda düşüncə və əlaqə qurma pozulmuşdur. Batil inancları ola bilir və ya gələcəkdən xəbər verə bildiklərini iddia edirlər. Nəticə olaraq cəmiyyə də bu insanlara adaptasiya ola bilmir və uzaqlaşdırır , az yoldaşları olur.

Antisosial Şəxsiyyət Pozuntusu: Antisosial şəxsiyyət pozuntusu olan insanlar davamlı olaraq özünü göstərən cəmiyyət qaydalarını heçə sayma və ya cinayət növündə hərəkətlərə meyilliliklə seçilir. Kişilərdə % 3 , qadınlarda% 1 görülmə ehtimalı var. Pozuntunun başlanğıcı 15 yaşdan əvvəldir. Yalançılıq , məktəbdən qaçma , evdən qaçma , oğurluq , döyüş , maddə istifadəsi və qanuni olmayan fəaliyyətlər uşaqlıq başlanğıcında da olduğu bildirilən tipik xüsusiyyətlərdəndir .

Borderline Şəxsiyyət Pozuntusu : Borderline şəxsiyyət pozuntusu olan xəstələr nevroz və psixoz arasındakı sərhəddədirlər. Qəribə, stabil olmayan affekt , temperament , davranış xüsusiyyəti göstərir. Cəmiyyətin 1-2% qədərində müşahidə edilir. Duyğu burulğanı yaşamaları çox tez-tez yaşanan vəziyyətdir. Həm asılılıq , həm də düşmənlik hiss etdikləri üçün Borderline Şəxsiyyət Pozuntusu olan xəstələr nizamsız əlaqələrə sahibdirlər.

İsterik Şəxsiyyət Pozuntusu: Rəngli , drammatik , asan həyəcanlanan , ünsiyətcil, romantik insanlardır. Uzun müddətli bağlılıq və dərin münasibəti davam etdirmə qabiliyyətinə sahib olmayan kəslərdir. Görülmə sıxlığının cəmiyyətdə 2-3% qədər olduğu müşahidə edilir. Qadınlarda daha çox müşahidə edilir. Daim güvənə biləcəkləri insan axtarışındadılar.

Narsisistik Şəxsiyyət Pozuntusu: Özlərinə həddindən artıq dərəcədə əhəmiyyət vermələri ilə seçilirlər. Onların fəaliyyət göstərdiyi sahədə tayı-bərabəri olmadığını fikirləşmək ilə xarakterizə olunur. Narsistik şəxsiyyət pozuntusunun görülmə sıxlığı % 2-16 dır. Tənqid qaldıra bilmirlər. Tənqidə qarşı həddindən artıq hirslənə bilir və tənqid edən şəxslərdən dərhal uzaqlaşırlar.

Utancaq Şəxsiyyət Pozuntusu : Sosial təcrid olunmaya meyilli,rədd edilməyə həddindən artıq həssaslıq göstərən tərzləri var . Hər hansı bir insanla dostluq üçün böyük istək duyurlar , ancaq utancaq olduqları üçün addım atmırlar . Görülmə sıxlığı% 1-10 arasındadır. Peşə sahələrində utancaq şəxsiyyət pozuntusu olan xəstələr məsuliyyət tələb edən işlər edirlər. Sosial fobiya bu tiplərdə daha çox inkişaf edə bilər.

Obsessiv-Kompulsiv Şəxsiyyət Pozuntusu: Romantik qatılıq , nizamlılıq , ısrarcılık , inadçılıq və qərarsızlıqla səciyyələnir. Pozuntunun əsl xüsusiyyəti mükəmməliyətçilik və uyumsuzluğun israrçı nümunəsidir. Kişilərdə qadınlardan daha çox görülür. Soyuq , uzlaşmağı bacara bilməyən , qərarsızdırlar. Cəmiyyətdə görülmə sıxlığı % 1 dir . Kişilərdə daha çox müşahidə edilə bilər.

Asılı Şəxsiyyət Pozuntusu: Özünə etibarı yoxdur. Qərar vermə məsuliyyətini başqalarına buraxırlar. Təsdiqi itirməkdən qorxurlar , qarşı olsa da susurlar . Hərəkətə özləri başlaya bilmirlər . Tək qalmaqdan qorxurlar. Əlaqələri pozulacaq deyə ehtiyaclarını göz ardı edirlər. Yaxın əlaqələri bitsə yerinə qoymaq üçün təlaşla başqa bir münasibət axtarırlar. Görülmə sıxlığı % 1.5 dir . Qadınlarda daha çox yayılıb. Asılı şəxsiyyət pozuntusu olanlar əvəzi nə olursa olsun ayrıla bilmir və əvəz ödəyirlər. Qohumlarında kişilərdə depressiya , qadınlarda panik atak görülür. Sərhəd və utancaq şəxsiyyət pozuntusu ilə birlikdə müşahid edilir

16. ŞƏXSİYYƏT VƏ FƏALİYYƏTİ. Əbu Turxanın qeyd etdiyi kimi bizi təbiətlə birləşdirən, tək məhfum fəaliyyətdir. İnsanın fəallığı 2 formada özünü göstərir daxili və xarici fəallıq. Yəni fiziki fəallıq və psixi fəallıq. Fəallıq şəxsiyyətin şəxsi yönümlüyündən bilavasitə aslıdır. Şəxsi yönümlülük fəaliyyəti özündə birləşdirir və onu yönləndirir. Yönəlişlik nəzəriyyəsini XX əsrinə 20- 30 illərində akademik D.N. Uznadze yaratmışdır. Əsas qaydası isə şüur fəaliyyəti yönləndirir və idraki sahələri tənzim edir. Və də Uznadze psixogiyanın məşhur düsturlarından biri olan ” Davranış və situmul” yəni situmul və reaksiya
“S-R” teoremini ortaya çıxardı.

Fəaliyyətin qurluşu və sxemi aşağıdakı şəkildədir.

1.Motiv
2. Fəaliyyətin şəraiti- yəni mövcud şəraitə əsaslanan istiqamətin düzgün seçilməsi.
3. Xarici və daxili fəallıq.
4.İnteriorizasiya və eksteriorizasiya.
5. Vərdişlər və bacarıqlar.
6. Fəaliyyətin nəticəsi. İş prinsipini özündə əks elətdirir.

Bunlar haqqında aşağıda daha geniş məlumat verəcəyik. Fəaliyyətin emosional tənzimi dedikdə isə fəaliyyətin

Baş vermə nəticəsi və irəliləmə potensialı başa düşülür. Məsələn adam sevincli olanda bu hal onun fəaliyyətinə
Də təsir göstərir və yaxud bu halın əksi insan kədərli olanda öz fəaliyyətində bunu büruzə edir. Hətta işin hansı
Hal əhval ilə başlaması da çox önəmlidir. Təkamül prosesində insanlar əsasən öz vərdişlərinə sahib çıxırlar onları
İcra edir və prinsiplərini seçirlər. Bu proses isə biogenetik hal çərçivəsində baş verir. Emosiolar bir başa fəaliyyətin özünü göstəriş nöqtəsidir. Emosiyalar fərdi təcrübə qazanmaq üçün də çox əhəmiyyətli-dir. İstər genetik, istərsə də ontogenetik inkişaf prosesində emosi-yaların qütblüyü (müsbət və mənfi olması) nəinki sadə uyğunlaşma hərəkətlərinin, hətta mürəkkəb insan fəaliyyətinin də tənzimində mühüm rol oynayır.

Fəaliyyətin iradi tənzimi isə insan fəallığının xüsusi tənzimidir. İradi cəhətə görə fəaliyyət insanın mövcudluğunun təşkili o cümlədən xarakter və iradi keyfiyyətlərini ortaya qoyan əməyi icra edən əzaların gərginləşməsindən əlavə, əməyin sərf edildiyi bütün müddət ərzində müəyyən məqsəd güdən iradə də zəruridir ki, bu da işə diqqət verməkdə ifadə olunur. Iradə fəaliyyəti hər kəsdə eyni şəkildə icra fəaliyyət şəxsiyyətin bütün funksiyalarını icra edir. Bəs Şəxsiyyət kimdir?

“Şəxsiyyət” müəyyən zaman çərçivəsində yaşamış, əqlə şüura malik, fizioloji və psixoloji funksiyaları icra edən, cəmiyyətin əsas vacib bir parçasıdır. Bilirik ki insan şəxsiyyəti maddi və toxunula bilən fenomendir. Şəxsiyyət
Fərdin özünü cəmiyyətlə birləşdirən və onu eyniləşdirən davamlı psixi və fiziki funksiyadır. Bəs şəxsiyyətin inkişafı necə baş verir? Şəxsiyyət fəaliyyət prosesində tamamlanır. İnsan kainatda fəal varlıqdır. İnsan ətrafa özünə fəal
Təsir edir. İnsan fəaliyyət prosesində subyekt kimi çıxış edərək obyektə təsir göstərir. İnsan fəaliyyəti gerçəklik vasitəsilə təbiyətlə real əlaqə və harmonik diskusiya formalaşdırır. İnsan öz fəaliyyəti nəticəsində öz tələbatlarını ödəyir. Fəaliyyətin tərifində qeyd olunur. “Fəaliyyət insanın dərk olunmuş, məqsədləri ilə tənzim olunmuş daxili
Və xarici fəallıqdır.Fəaliyyət insanın cəmiyyətlə əlaqəsini əks etdirən sosial sistemdir. Fəaliyyət insanın onu əhatə edən əşyavi aləmlə, onun özünə və başqalarına fəal münasibətini əks etdirən, onun tələbatlarını ödəməyə yönəldilmiş prosesdir. Fəaliyyət sistemdir, onun özünəməxsus daxili keçid və dəyişmələri olub, özü­nəməxsus inkişaf yolu vardır.

Hər hansı bir fəaliyyətin başlanmasının əsasında mütləq müəyyən tələbat və yaxud tələbatlar şəbəkəsi durur.

Fəaliyyət bioloji formada insanın təlabatlarından qaynaqlanır. Və onun spesifik struktur tərkibinə yönəlmiş olur. Həmçinin tələbatlar insanın ehtiyacları ilə yanaşı onun öz ehtiyaclarına münasibətini də əks etdirir. Məhz buna
Görə tələbatlar insanın ətraf aləm ilə oxşarlıq və qarşılıqlı sistem olmasını təsdiq edir. İnsan mövcud olduğu
Zamanda baş verən bütün struktur tərkib fəaliyyət-tələbat asılılığından ibarət bir mexanizmdir.

Fəaliyyət səviyyəsində fərdin elmi bacarığı güclənir. Həmçinin ətrafa olan baxışıda dəyişmiş olur. Bu proses interiorizasiya və eksteriorizasiya hadisələri nəticəsində yaranır. Sual yarana bilər ki bəs bu hadisələr nədir?

İnteriorizasiya- xarici real işdən daxili real isə çevrilmədir. Yəni fərd uşaqlıq dönəmində ilk fəaliyyət olaraq çöpləri saymağa və dərk etməyə çalışır. Bu proses nəticəsində o çöplərə toxunur və onları dərk edərək fəaliyyət prosesini
İcra edir. Artıq toplanmış bilik uşağı düşünməyə vadar edir və ətrafı dərk üçün ilkin mexanizimlər ortaya çıxır.
Artıq uşaq sayma mexanizmini o şəkildə dərk edirki bəzən baxan kimi saymağa ehtiyac olmadan cavab verir.
Məsələn masada 5 alma var və.s

Eksteriorizasiya- daha mürəkkəb bir strukturdur. Daxili real işdən xarici real isə meyildir. Bu zaman uşağa məsələ veririk və bu zaman artıq onda məntiqi təfəkkür, dərk etmə bacarığı, müqayisə və problemlərin həlli funksiyası ortaya qoyulur. Məhz uyğun olaraq Fəaliyyət-Tələbat-Motivləşmə düsturu ortaya qoyulur. Yəni sadə bir nümunə göstərsək. Uşaq məsələ həlli zamanı fəaliyyət göstərir. Bu məsələnin həlli zamanı müəyyən qədər təlabata malikdir. Və onun əsas strukturu motivləşmədən keçir. Motivlər həmdə fəaliyyətdən aslı olaraq dərk edilə bilən və edilə bilməyən olur.

Bəs fəaliyyətin motivləri hansılardır?
1. Situativ və geniş motivlər.
2. Fəaliyyət nəticəsində özünə yönələn motivlər. Bu motivlər həmçinin təlabatdan bir başa qaynaqlı motivlərdə hesab oluna bilər.
3. Eqostik və ictimai əhəmiyyəi motivlər. Bu motivlər isə bir başa cəmiyyətin tələblərinə uyğun olaraq formalaşdırılır.

Fəaliyyət haqqında bu qədər geniş danışdıq bəs fəaliyyətin əsas məqsədi nədir? Fəaliyyət məqsədi- insanın fəaliyyəti zamanı nəticəyə hansı şəkildə nail olması və son addımıdır. Son nəticə həmişə fəaliyyətin məqsədi rolundan çıxış edir. Fəaliyyətin vasitələrinə gəldikdə isə o, həmin fəaliyyətin həyata keçirildiyi yollardır. Başqa sözlə insan həmin fəaliyyət zamanı qarşısına qoydugu məqsədə hansı yollarla nail olur. Şəbhəsiz həmin yol və vasitələrin düzgün seçilməsi fəaliyyətin səmərəli şəkildə həyata keçirilməsi üçün mühüm şərtdir.

Fəaliyyət anlayışı hər zaman psixologiyanın ən aktual məsələlərindən biri olmuşdur. J.Pyaje, A.Vallon, D.V.Elkonin bu sahədə xeyli araşdırma aparmışlar. D.V.Elkoninə görə uşaq doğulandan ta ki 17 yaşına qədər müəyyən aparıcı fəaliyyət tiplərindən istifadə edir. Yəni ki:
1.Bilavasitə-emosional ünsiyyət;
2. Əşyavi-manipulyativ fəaliyyət;
3. Rollu oyunlar;
4. Təlim fəaliyyəti;
5. İntim-şəxsi ünsiyyət;
6. Təlim-peşə fəaliyyəti.

Məsələn emosional ünsiyyət zamanı daimi olaraq empatiya əsas göstərilir. Əşyaları dərk etmək və onların icra mexanizmi.Rollu oyunlar qrup və cəmiyyətin dərki. Təlim prosesi biliklərin dərki və icrası. Ünsiyyət bir başa ətrafdakı insanların tam şəkildə təşkili. Təlim peşəsi insan tələbatlarının ödənməsi. D.V.Elkoninin fəaliyyətə yanaşmasına diqqət edək.

1. Körpəlik dönəmindən 1 yaşa qədər olan vaxtı əhatə edir. Bu dövr emosinal- ünsiyyət prosesi hesab olunur. Uşağın böyüklərlə ünsiyyətinin mürəkkəb qurluşu kimi təzahür edilir.
2. Erkən uşaqlıq dövrü 1-3 yaş aralığını təşkil edir. Bu dövrdə əşyavi manipulyativ fəaliyyət aparıcı istiqamətdir. Həmçinin verbal ünsiyyət əsas rol oynayır.
3. Bağça dövrü 3-6 yaş aralığı. Bu dövrdə uşaqlarda oyun fəaliyyəti aparıcı rol oynayır. Uşaqlarda dərk etmə xüsusiyyətləri formalaşır. Uşaqlar arasında xüsusi davranış tənzimlənir.
4. Kiçik məktəbli yaşı 6-7, 10-11. Bu dövrdə uşaqlarda əsas fəaliyyət təlimdir. Uşaqlar artıq təlim prosesi ilə qavrama prosesini icra edirlər.
5. Yeniyetməlik dövrü 10-11, 14-15. Yaşları əhatə edir. Bu dövr üçün əsas xarakteristika ünsiyyətdir. Ünsiyyət aparıcı fəaliyyət rolundan çıxış edərək dostluq və məhəbbət kimi xarakterik cəhətləri özündə əks etdirir.
6. İlk gənclik dövrü 14-15 yaşdan 17 yaşa qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə təlim peşə fəaliyyəti özünü göstərir.
Fəaliyyət anlayışı çox geniş çox şaxəli bir anlayışıdır.

Fəaliyyətin 3 növü mövcuddur.

1. Oyun fəaliyyəti
2. Təlim fəaliyyəti
3. Əmək fəaliyyəti

İlk olaraq oyun fəaliyyəti haqqında danışaq. Oyun fəaliyyəti uşaqlıq dönəmində uşaqların şəxsi manipulyasiya bacarıqlarının ortaya qoyulması üçün aparılan bir sistemdir. Oyun uşaqların təhsil, fiziki, psixoloji, sosial baxımdan inkişaf etməsi üçün zəruri bir sistemdir ki hansı ki uşaq gələcək tələbatları üçün bu gündən etibarən oyun vasitəsi və səmərəsi ilə bağlı bir tərkib yaradır. Oyunlar vasitəsilə məhz uşaqlar kim olacaqlarına nə edəcəklərinə hansı tələb və motivlərə sahib olacaqlarına qərar verirlər. Oyun haqqında mütəfəkkirlərin özünə məxsus yanaşmaları mövcuddur.

Makarenkoya görə : “Böyüklərin həyatında iş nə qədər vacibdirsə, uşaq həyatında da oyun bir o qədər vacibdir”. Bu kəlmələr heç də təsadüfi deyildir. Oyunların uşaq inkişafındakı əvəzsiz rolundan danışarkən bəzi məqamlar var ki onlar nəzərdən qaçmamalıdır.

1. 
   Oyun uşağın boş vaxtlarını doldurmaq üçün vasitə olaraq götürülməməlidir. Uşaq üçün səmərəsi danılmamalıdır. 2) Oyunda yüksək dərəcəli qadağalar olmamalıdır, çünki yüksək dərəcəli qadağalar oyunun qeyri düzgün şəkildə mənimsənilməyinə gətirib çıxara bilər. Lakin bu fikirlə razı deyiləm. Oyun zamanı uşaqlar sərbəst olmalıdır. Çünki
   

Bu dönəmdə onların xəyallarını inşa etdikləri tək yer oyun meydanıdır. Və bu meydanda ağır şəkildə qadağalar uşaqlara yaxşı şəkildə təsir edə bilməz. Qadağalar o zaman doğru olaraq bu qadağalara uşaqlar tərəfindən məhz oyun gedişatında qoyulsun.

2. 
   Oyun uşağın yaşına, istək və arzularına uyğun formada həyata keçirilməlidir. Uşaqlar istədikləri oyunları oynamaqda sərbəst olmalıdırlar. Lakin özbaşına deyil. Yəni valideynlər və tərbiyəçilər oyun prosesində daim
   

Uşaqlara nəzarət etməlidirlər. J. Piajeyə görə “Oyun uşağın ən önəmli işidir.”
Gross isə oyunu bir praktika adlandırırdı. Çünki oyun uşaqların gələcək həyatında ən önəmli bir prosesdir və onun təsirləri danılmazdır. Oyun elə bir prosesdir ki əslində uşaqlar üçün nəzərdə tutulsa da kimsə tərəfindən yaş məhdudiyyətləri qoyulmayıb. İstirahət məqsədi güdür və heç bir başqa tələbi yoxdur. ( Bəzi oyunlar istisna )

Oyunlarında özünə məxsus növləri var.

1. Əşyavi və süjetli
2. Hərəki və didaktik
3. Fərdi və qrup
4. Rollu və qaydalı

1. Əşyavi oyunlar əsasən bir əşya tərəfindən oynanılır. İnsanların həmin əşyalara münasibəti ilə tədqiq edilir. Bu oyunlar bağça yaşı dövründə uşaqlarda dərk etmə bacarığını formalaşdırmaq üçün oynanılır. Süjetli oyunlarda isə müəyyən süjet olur. Məsələn gizlən qaç oyunu süjetli oyundur. Çünki bir süjet xətti var biri gizlənir digəri onu tapır.

2. Hərəki oyunlarda fiziki cəhətdən inkişaf nəzərdə tutulur və yaş məhdudiyyətləri qoyulmur. Didaktik oyunlar təlim fəaliyyətinə yol açır. Didaktik oyunların 4 növü mövcuddur.
2.1. Oyuncaqlarla oyun.
2.2. Çap olunmuş stol üstü oyunlar.
2.3. Şifahi didaktik oyunlar.
2.4. Kompüter oyunları.
Didaktik oyunların təşkili ən önəmli hallardan biridir.
3. Fərdi və qrup oyunları isə bir başa kollektivçilik ənənələrinə və idarə etmə prosesinə təsir edir.
4. Rollu və qaydalı oyunlar isə müəyyən tərəflərdə müxtəlif rolların icrasını təmsil edir. Müəyyən qaydaları əsasında qurulur və oyun prosesində icra olunur.

Son olaraq əşyavi oyunlar bir əşya daxil edir, didaktik oyunlar öyrətmə xarakteri daşıyır, qrup halında oyunlar bir neçə adamı daxil edir. Uşinski qeyd etmişdir ki, uşaqlara aldıgımız dəbdəbəli hədiyyələr onların kim olacağına qərar verməz lakin təsir edər. Məsələn gəlinciklərdən onlar döyüşçü düzəldib ətrafa da yersiz hücum elətdirə bilərlər həmin gəlincikdən xeyir pərisidə düzəldə bilərlər. Hər şey təlim prosesində onları düzgün istiqamətləndirmədən başlayır. Çünki uşaqlarla oyun və həyat arasında Çin səddi yoxdur sadəcə düzgün istiqamətləndirmə mövcuddur. Biogenetik nəzərdə nümayəndələrindən olan Freyd oyunu cinsi həvəsin, seksual meylin, şəhvani eşqin təzahürü olaraq görür və qeyd edir ki, uşaq oyun prosesində özünün fərdi həvəsinə seksual tələbatına nail olur.

Təlim fəaliyyəti- qavranılan və dərk olunan məktəblilərin və tələbələrin nəzəri bilikləri və onlarla bağlı bacarıq və vərdişləri mənimsəmələrinə yönəldilmiş fəaliyyət növlərindən biri, aparıcı fəaliyyətləridir. Yaşlı adamlarda təlim özünütəhsil xarakteri daşıya bilər. Təlim fəaliyyəti şəxsiyyətin inkişafına təsiri oxu prosesində göstərir. Vərdişlərin tənzimlənməsi bilik bacarıqların təşkili əsas məsələdir. Təlim prosesində müəyyən məqsədlər mövcud olur. Fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə təşkil olunması,zəruri məlumatların təşkili, qarşıda duran məsələnin həllində önəmli meyarları ortaya qoymaq. Bu dediklərimdən əlavə həmçinin oyun terapiyasıda mövcuddur ki həmin terapiya ilə bəzi psixi və fiziki problemləri aradan qaldırmaq mümkündür. Lakin tək şərt düzgün terapevtik şəkildə davranmadır.

Təlimin müvəqqəti 3 əsas amildən asılıdır.

1 ci məsələ təlimin növü düzgün seçilməlidir. Şagirdin ümumi keyfiyyətləri diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Şagirdlərdə yüksək mərifət, yüksək pedoqoji ünsiyyət və tələblər formalaşdırılmalıdır.
2 ci məsələ təlimin xarakteri bir başa müəllimdən müəllimin bacarıq keyfiyyət və vərdişlərindən, dərsi idarə və təşkil prinsiplərindən aslıdır.
3 cü məsələ təlim prosesi şagirdin ümumi xarakterik keyfiyyətlərindən onda təlimə qarşı yaranan meyl və maraqlardan öyrənməyə qabillik dərəcəsindən çox aslıdır.

Təlim uşağın bilik,bacarıq vərdişlərini özündə cəmləyən əsas xarakterik xüsusiyyətlər toplusudur. Təlim subyektin öyrənmə mexanikasını özündə cəmləyən spesifik dərəcədir. Təlim 6-10 yaşlı uşaqların bütün psixi xassələrini formalaşdırmaq, imkanlarını təzkib etmək iqtidarına malik fəaliyyətin bir növüdür. Artıq kiçik məktəbli yaşı dövründən başlanan ünsiyyət inkişafı özünü doğruldur. Artıq fəaliyyətin təsiri olaraq özünüqiymətləndirmə, özünü təsdiq etmə öz imkanlarına bələd olmaq kimi keyfiyyətlər həmçinin ətrafın təhlili və müqayisə edilməsi işləri görülür. Və buda öz növbəsində dərk prosesini özündə saxlayır.

Əmək fəaliyyəti insanın Maddi və mənəvi tələbatlarının düzgün şəkildə ödənilməsi rolunda ortaya çıxan xarakteristikaların ödənilməsinə dair atılmış addımdır. Əmək ilk növbədə özünün məhsuldarlığı ilə özünü göstərir. Əmək prosesi istər fəaliyyət prosesində istər ortaya çıxan tələbatların ödənilməsi rolunda özünü idarə edən əsas vasitələrdən biri və birincisidir. Əmək fəaliyyəti hər zaman inkişafda olmuş kollektiv inkişafı özündə daşıyan təkmilləşdirən və hazır ki sivil ictimai proesləri özündə əks elətdirən bir fəaliyyət növüdür. Əmək fəaliyyəti tək insanın tələbatlarını ödəməklə deyil həmçinin onun şəxsiyyətə çevrilməsində öz öhdəsinə götürdüyü prosesləri icra edən bir mexanizimlər toplusudur.

Fəaliyyət prosesində vərdiş və bacarıqlar qarşılıqlı şəkildə inkişaf edir. Vərdiş və bacarıqlar nədir? Bacarıqlar

Qarşıya qoyulmuş məqsədə Nail olmaq üçün priyomların seçilməsi və ona yönəlməsi faktıdır. Bacarıqlar vərdişlər nəticəsindən qaynaqlanan prosesdir. Bacarıqların formalaşması biliklərə daxil olan məlumatların işlənməsi ilə bağlı olan əməliyyatların, bu məlumatın aşkara çıxarılması, həmin məlumatın hərəkətlərlə müqayisəsi və ona aid edilməsi əməliyyatlarının bütün sisteminə yiyələnməkdir. Bu yiyələnmə prosesi müəyyən zaman çərçivəsində həyata keçirilir. Vərdişlər isə insanın müəyyən bacarıqlar əsasında ortaya qoyduğu uzun müddətli fəaliyyətidir. Vərdişlər həm mənfi həm müsbət ola bilər. Vərdiş prosesində diqqət çəkən bəzi məsələlər var. İnsanın öz ana dilindən əlavə dil öyrənməsi və bu halı veriş halına çevirməsi prosesi transpozisiya adlanır. Bu funksiya əsasən dilin yenidən qavranılan və ünsiyyətə hazır şəkilə gətirilən növüdür. Və bəzən bu proses aparılarkən ümumiləşdirmədən istifadə olunur ki, bu termin psixoloji ədəbiyyatlarda generelazisayia adlanır. Bu mexanizimlər toplusu ilə vərdişlər hesab olunur.
Adətlərdə bir növ vərdişlər hesab oluna bilər. İnanclardan qaynaqlanan və tənzimlənən xalqın ümumi təfəkkürünü icra edən bir fəaliyyət qismidir.

Adət-ənənələr bir insanın icra etməsi vacib olduğunu hiss etdiyi üçün ortaya çıxdı. Məsələn xalq olaraq bizim adətlərin içində mənə görə ən gözəli qonaqpərvərlikdir.Adət ənənələr bəzən cəmiyyətin inkişafı ilə yoxa çıxdı bəziləri ilə qorunub saxlanıldı.

Bu qismə Rituallarda aiddir. Bəziləri baharın çağrışı ilə bir qismi başqa növ inanclardan qaynaqlanıb günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Və bizim fəaliyyətimizi özündə əks etdirmişdir. Fəaliyyət prosesində ünsiyyət anlayışı nə deməkdir? Nə kimi bağları var fəaliyyət və ünsiyyətin? Mütəfəkkirlərin diqqətini çəkən məsələlərdən biridə ünsiyyət və fəaliyyət prosesində olan vəhdət sistemidir. Bəzi psixoloqlar ünsiyyəti fəaliyyətin bir növü kimi hesab edirlər. B.Lomovqeyd edirdi ünsiyyət və fəaliyyət bir birlərini sosial sferasını ortaya qoyan idarə edən əsas metaamillərdən biridir. A.A.Leontyevdə ünsiyyəti fəaliyyətin fəal növü kimi hesab edir lakin yenə də ünsiyyətin əsas məqsədini unutmurdu. Qərb ölkələrində isə ünsiyyət və fəaliyyət bir birinə qarşı qoyulmuşdur.

E.Durkheymin yanaşmasında isə fərqli bir ampula özünü göstərir belə ki O, ictimai hadisələrin dinamikasına deyil, ən çox statikasına diqqət yetirmişdir. Cəmiyyət onun nəzərində mövcud qrup və fərdlərin dinamik sistemi kimi deyil, ünsiyyət forması statikasının cəmi kimi canlanmışdır. Burada ünsiyyət amili düzgün olaraq davranışın determinantı, şərti kimi qeyd olunmuşdur. Yəni izaha daha aydınlıq gətirməli olsaq fəaliyyət və ünsiyyət bir birlərindən aslı olduğu kimi bir birlərinə bağlıdırlar, bu bağlılıq isə onların ümumi sözlə təhlili deyildə sitatikaya əsaslanır. Sovet Psixologiyasında isə ünsiyyət fəaliyyətin prespektividir. Belə ki məntiqi olaraq ünsiyyətin real insan münasibəti kimi başa düşülməsi çoxda adekvat bir hal deyil. Çünki ünsiyyət psixologiyasına sovet yanaşmasında hər zaman işgüzar baxış və davranış tələbləri özünü göstərir, lakin ünsiyyət fəaliyyəti təkcə rəsmi işgüzar üslubdan aslı deyildir.

Fəaliyyətin digər diqqət çəkən tərəfidə Pedoqoji fəaliyyətdir.(bayaq bu haqqda təlim istiqamətində geniş danışdıq)
Təhsil təlim tərəfi özündə aşılayan funksiyalar toplusudur. Pedoqoji fəaliyyətin məqsədi- cəmiyyət üzvlərinin tərbiyəsidir. Pedoqoji fəaliyyət predmeti isə insandır. Pedoqoji fəaliyyət, fəaliyyətin digər tərəflərindən fərqli olaraq həm obyekt həm subyekt rolundan özü çıxış edir. Pedoqoji fəaliyyət müəllim şagird arasında ünsiyyət və fəaliyyətə əsaslanır. Müəllim və şagirdlər qarşılarına qoyduqları məqsədlərə görə öz işlərini həyata keçirirlər.

Pedoqoji fəaliyyətin əsas ünsürü Şəxsiyyətin həyatda fəal mövqe tutması, ictimai borca şüurlu münasibət bəsləməsi, sözü ilə əməlinin üst-üstə düşməsi onun gündəlik fəaliyyətinin əsas ideya istiqamətini təşkil edir. Pedoqoji fəaliyyət bir başa müəllim və şagird sxeminə uyğunlaşır. “Ulu Öndərin” dediyi kimi Müəllim elə bir şəxsiyyətdir ki, cəmiyyət özünün tərbiyəsini məhz ona güvənir. Hər bir şəxs qazandığı uğura, əldə etdiyi müvəffəq əməllərə görə cəmiyyətdə böyük nüfuz sahibinə, yüksək əməli vərdişlərin əzmkar daşıyıcısına çevrilir, öz sənət və peşə yolunda, püxtələşmiş keyfiyyətlər zəminində formalaşaraq öz fəaliyyət sferasını geniş diapazonda təşkil etmək qayğısı ilə yaşayıb-yaradır. Bütün mülahizələr onu göstərir ki fəaliyyət insanın bütün yaş mərhələsindən anadan olandan ta ki həyatı tərk edəcəyi günə qədər onunla birlikdə olur. Növləri təhlil tərkib xüsusiyyətlərinə görə insanı hər daim təkzib edir və ona həyatda qalmağı öyrədir və yaşadır. Həm daxili (psixi) həm xarici (fiziki) nümunələri özündə birləşdirir. İnsan fəaliyyətini xarakterizə edən kateqoriyalar içərsində fəaliyyət kateqoriyası özünə məxsus yer tutur. Fəaliyyət haqqında çox geniş danışdıq. Fəaliyyətin icrası isə ilk növbədə mənlik şüurundan başlayır. İnsan məni sosial mühitdən ayrılaraq inkişaf edir və özünə məxsus yer tutur. Bu xarakteristikanı isə fəaliyyət aşkar edir.

*9.Qidalanma meylinin pozuntuları* Qida qəbulu pozuntuları adı altında qida qobulu ile bağlı olan psixo-
Loji şərtlənmiş davranış pozuntuları bașa düşülür. Bura həyat üçün poten
Sial təhlükə daşıyan qəsdən çəkinin așağı salınmasından tutmuş artiq çə-
Kinin yaranmasına gətirib çıxaran həddindən artıq qida qəbuluna qədər
Genis spektr pozuntular daxil edilir. Psixoloji pozuntuların yaratdığı artıq
Çəki qida qəbulu pozuntularına aid edilmir.
Qida qobulu pozuntularının yaranma sobəbləri ilə bağlı ehtimallar
əsasən üç amillə əlaqələndirilir.

4. 
   Bioloji amillərə aid edilir: hipotalamus-hipofizar-adrenal oxun patalo-
   

Giyası ilə bağlı olan hormonal pozuntular; serotonin, noradrenalin və
Dofamin mübadiləsinin pozulmas; iştah, doyma və bədən kütləsinə
Nəzarətə gõro məsuliyyot daşıyan leptin ve qrelin hormonları ilə bağ-
I pozuntular; hormonlara və mübadilə prosesini tənzimləyən neyro-
Peptidlərə təsir göstərən anticisimlərin artması ilə bağlı immunoloji
Pozuntular; streptokkok infeksiyası ilə bağlı autoimmun pozuntular
Baș beynin sağ alın vo gicgah nahiyesində mikrotravmalar, o cümlə
Don sağ talamik nahiyonin kalsifikasiyası.

5. 
   Psixoloji amillər: a) uşağa qarşı yüksək tələblər və valideyn dəstəyi-
   

Nin așağı səviyyəsi; b) özünəinamın așağı olması və ətrafdakılar tərə-
Findən bəyənilməyə ehtiyac; v) perfeksionizm və həmişə özündən na-
Razı qalmaq; q) şəxsiyyət pozuntuları; ğ) sosial tocridolma
Sosial amillər: a) comiyyetdə insana xarici görkəminə görə qiymət
Vermək meyilliliyi; b) müasir dəbdə tendensiyalar; v) çəkiyə xüsusi noza-
Rət toləb edon müoyyon foaliyyət növlori (model biznesində işləmək, ba-
Letlo, bədii gimnastika ilo moşğul olmaq vo s.)
Epidemiologiyası haqqında. Qida qəbulu pozuntusu göstəriciləri
Müxtəlif ölkələrdə forqlidir. ABȘ-da ohalinin 2-5%-i bu pozuntulardan
əziyyət çəkir. Kişilor qadınlarla müqayisodə qida qəbulu pozuntularından
10-20 dəfe az əziyyet çəkirlər. Qida qəbulu pozuntusuna cəmiyyətin bütün qruplarında rast gəlmək olar. Yeniyetme qızların 40%-i çəkilərini
Azaltmağa cəhd edirlər. Qida qəbulu pozuntusu ən çox ölüm hallarına gə-
Tirib çıxaran psixi pozuntu hesab edilir, bu zaman ölüm göstəricisi 4%-ə
Çatır. Həmçinin anoreksiyadan əziyyet çəken qadınlarda intihar cəhdləri
Kişilərə nisbətən 60 dəfe artıg olur.
Pasiyentlərin müayinəsi. İlkin tibbi yardım sistemində çalışan ho-
Kimlər həddən artıq çəkisi olan, çox yeməkdən qurtula bilməyen, suni
Yolla qusmanı çağıran,
həbləri və işlətmə vasitələrindən istifadə
Edən xəstələrdə qida qəbulu pozuntusunun olub-olmamasını müəyyən et-
Mək üçün skrininq keçirməlidirlər. Bu tədbirlər qida qəbulundan imtina
Edon, artıq çəkidən hoddən artıq əzab çəkon, tez-tez qusma müşahidə edi-
On, menstrual tsikldə pozuntuları olan, qohumları torəfindən çəkilərinin
Birdən-birə așağı düşməsi qeyd edilən pasiyentlər arasında da aparılmalı-
Dur, Qida qobulunda pozuntular monitorinq aparılması və müalico tolob
Edən amenoreya, qicolmalar, ürək aritmiyası ilə müşayiət oluna bilər. Pa-
Siyentə iki sual vermək lazımdır:1) öz çəkinizlə bağlı narahatlıq keçirirsi-
Nizmi? 2) qida qobulu ilo bağlı problemləriniz varmı?
Nevrogen anoreksiyası
Xəstəliyin başlica klinik əlaməti az bir epuewez bədən çəkisinin nor-
Madan 15% ve daha çox itirilməsi ilə nəticələnən arıq bədənli olmağa
Cəhd göstərməkdir. Qadınlarda anoreksiya, adəton, amenoreya ilə müşa-
Yiot olunur. 1868-ci ildə pozuntunu ilk dofe tosvir edən Uilyam Güll be-
L○ patoloji halın meydana çıxmasında psixoloji amillerin əsas rol oy-
Nadığını qeyd etmişdir.
Xəstəlik, adəton, ilk gənclik dövründə 16 17 yaşlarda təzahür edir,
Oğlanlara nisbətən qizlar arasında 15-20 dəfe çox rast gəlinir. Pozuntuya
Məruz qalmış şəxsin az yeməyinin əsas səbəbi bədən çəkisini azaltmaqla
İnco ve colbedici olmağa cohd göstərməsidir. Ətrafdakıların inandırcı də-
İllərinə məhəl qoymayan xəstə șəxs günbəgün arıqlamasına baxmayarac
Özünü kök, yaraşıqsız hesab edir ve achiq pohrizini heç bir vechlə dayan-
Dirmaq istəmir.
Nevrogen anoreksiyadan əziyyət çəkənlərin somatik vəziyyətini mü-
Ayine edərkən tez-tez aşağıdakı əlamətlərlə qarşılaşmalı oluruq;: qəbizlik,
Soyuğa qarșı həssaslığın yüksək olması, ürok-damar sisteminə aid dis-
Unksiyalar – qan tozyiqinin aşağı olması, bradikardiya, endokrin sisteme
Aid olan əlamətlər də diqqəti cəlb edir. Qan plazmasında kortizolun artması boyartımı hormonunun
Üksəlməsi, qonadoprinlərin
Artması müşahidə edilir.
Nevrogen anoreksiyanın müəyyən edilmiş diaqnostik kriterilori așağı-
Daklardı:

2. 
   Normal çoki həddinin 15%-dən artıq așağı olmasına baxmayaraq
   

Arıqlamağa cohd göstərmək;
2. Kökəlməni dəhșətli hadisə kimi qəbul etmək,
3. Son dorəcədə arq olmasına baxmayaraq özünü olmaqda toq:
Sirləndirmək,

6. 
   Qadın patsiyentlərdə menstrual tsiklin pozuntusunun qeyd olunma-
   

SI.
Xəstələr nəinki az yeyir, hətta arıqlamanı sürətləndirmək məqsədilə
əlavə üsullardan, məsələn, yeməkdən sonra süni qusma yaratmaq, ağır fi-
ziki horəkətlər etmək, defekasiya aktını sürətləndirən preparatlar qəbu
etmək ve s.-dən istifado edirlər. Bəzi hallarda belə xostolordə çox yemə
yə meyillik də müşahidə olunur. Adətən, kökəlməyə şərait yaradan qida
mohsullarını, məsolon, ağ çörok, yağ, mürəbbə ve s. Qobul etdikdə sonra-
dan özlərini qusdurmağa çalışırlar
Sinir anoreksiyasından əziyyət çəkən pasiyentlər çox vaxt depressiya
Vəziyyətində olmaqla, foal həyatdan çəkinməyə çalışırlar. Gənc yaşlarda
Lmalarına baxmayaraq belə xostəlordə əks cinsə qarşı seksual marag, ic
Timai foaliyyətlə məșğul olmaq həvəsi zəifləyir.
Etialogiya baxımından tədqiqatçılar sinir anoreksiyasını həm
Endogen, həm də ekzogen amillərlə izah etməyə çalışırlar. Xostəliyin mü-
əyyən ailələrdə bir neçe nəfərdə, məsələn, doğma bacılar arasında 5-10
dəfe çox rast gəlinməsi irsi amilə əhəmiyyət verilməsine sövq edir. İngil-
tərə alimlərinin məlumatına görə təkyumurtalı əkizlər arasında bu patolo-
giya 50-60% hallarda tosadüf edilir.
Sosial amillərdən ən çox əhəmiyyət kəsb edənlərdən bi-
Ri də xəstəliyin təminatı yüksək olan ailələrdə daha tez-tez rast golinmə-
Sidir. Bozi peșə növleri ilə moșğul olanlar arasında: balet mektəblori ve
İdman seksiyalarında xəstəliyin daha çox tesadüf etməsi qeyd olunur. For-
Di psixoloji xüsusiyyətlərə də əhəmiyyet verən alimlər var. Onların fik-
İncə, uşaqlıqda pəhriz rejimi ilə tərbiyə olunanlar arasında sinir anorek
Siyasına daha tez-tez rast gəlinir.
Gediși. Xostəliyi xarakterizo edon cohətlərdən biri pasiyentlor-
Də ara-sıra, çox vaxt spontan olaraq remissiyaların olmasıdir. Sona qədər
Dəqiqləşdirilməmiş məlumatlara görə xəstələrin yalnız 20-25%-də tam sağalma qeyd edilir. Teqribən 15-20% hallarda somatik vəziyyetin ağır-
Laşmasından xəstələr tələf olur, qalan hallarda isə xəstəlik xroniki gedişə
Malik olur
Müalicenin prinsipial cəhətlərindən biri xəstə ilə yüksək sə-
Viyyeli psixoterapevtik ünsiyyətin yaradılmasıdır. İlk söhbətlər zamanı
Xəstəyə anlatmaq lazımdır ki, bədən çəkisi üzərində nəzarət heç de ac
Qalmaqla həyata keçirilə bilməz, bədənin qida maddələrinə tələbatını
Ödəməməklə ağır xəstəliklərə düçar olmaq olar. Belə söhbətlər zamanı
Xostonin verə bilocəyi sualara səriştəli, on başlıcası pasiyenti razı sala bi-
Lən cavablar verilməlidir
Psixoterapevtik söhbətlər təkcə xəstənin özü ila deyil, onun vali-
Deynləri ile de apanılmalıdr., Onları tomkinli, ardıcıl olmağa çağırmaq
Bilmədikləri məsələləri, xüsusən xəstə ilə davranış qaydalarını öyrətmək
Lazımdir.
Bədən çəkisi surətle enməye bașlayarsa (normanın 65%-dən așağı),
Ambulator müalicə effekt vermədikdə, depressiv voziyyət yarandıqda müi-
Alicəni stasionarda davam etdirmək məsləhətdir.
Stasionar șəraitdə müalicə olunan xəstəyə, ilk növbədə, çəkisinin nə
Qədər artırılması barodə razılığa golinməlidir. Xəstoyə qulluq edən perso-
Nalın seriștesi, psixoterapevtik yanaşma qaydalarına oməl etməsi müəy-
Yon müddət ərzində müsbət nəticolor vere bilər. Hom ev, həm də stasio-
Ar müalicəsində antidepressiv, sedativ vo psixotrop dərman maddələrin-
Dən de istifadə olunur. Onların dozası seçilərkən xəstənin bədən çəkisi,
Yaşı nəzərə alınmalıdır. Adətən, bu preparatlar kiçik ve orta dozalarda to-
Yin edilir.
Müalicə kursu müvəffəqiyyətlə başa çatdıqda, belə xəstəni uzun müd-
Dət həkim nəzarəti altında saxlamaq lazımdır
Kompulsiv çoxyemə - Nevrogen bulemiya
Hoddindon artq çox yeməklə müşahidə edilon bu patoloji vəziyyot
əksər hallarda sinir anoreksiyasınının tərkib hissəsini təşkil edir. Yəni
arıqlamaq məqsədilə günlərlə özünü aclğa məhkum edən şəxs vaxtaşırı
tam əksine hərəket edir. Bir oturuma – qısa müddət ərzinde 3-4 adamın
norması qədər yeyir, sonradan süni qusma yaradaraq, işlətmə dərmanları
qəbul etmək ve ya imalə vasitəsilə qidanı xaric etməyə can atr. Bir stra
hallarda sinir bulemiyası müstəqil xəstəlik kimi də meydana çıxIr. Xəstə-
ik, əsasən qadınlarda müşahidə olunur ve sinir anoreksiyasından fərqli olaraq burada, əksor hallarda menstrual tsikl pozulmur. ABŞ-da qəbul
edilmiş DSM və X baxış xəstəliklərin Beynəlxalq tosnifatına osasən sinir
bulemiyasının diagnozunu təsdią etməyə əsas veron başlıca əlamətlər
așağıdakılardır:

5. 
   Ən azi üç ay müddətində həftədə iki ve daha artıq çox yeməklə mü-
   

Șahidə edilən vəziyyətin olması;

6. 
   Xəstənin bütün fikir və hərəkətlərinin çox yeməyə yönəlməsi, im-
   

Kan daxilində dərhal bu hərəkəti etməyə can atması

7. 
   Çox yeməklə yanaşı xəstələr kökəlmənin qarşısını almaq üiçün aşa-
   

Ğıdakı üsullardan biri ve ya bir neçəsindən istifadə etməklə çəkilərini tə-
Cili așağı salmağa çalışırlar:
a) süni qusma yaratmaqla;
b) bağırsaqların perestaltikasını sürətləndirməklə (işlətmə dərmanlar
qəbul etməklə);
c) çox yemək mərhəlolorini qidadan imtinaetmə mərhələsi ilə əvəz
etməklə;
ç) vaxtaşırı dərman preparatlarından (qusdurucu, işlədici və digor qrup
dərmanlar) istifadə etməklə.

8. 
   Xəstələr özlərini həddindən artıq kök hiss etdikləri ve ya kökəl-
   

Məkdən qorxduqlanı üçün daimi narahathq keçirir ve sarışan halları xatır-
Ladan əlamətlər nümayiş etdirirlər.
Sinir bulemiyasından əziyyət çəkən xəstələrdə müşahidə edilən so-
Matik əlamətlər orqanizmin qidalanmasının pozulması ilə əlaqədar olur.
Vəsələn, kaliumun azalması nəticəsində ümumi zəiflik, ürəkdə aritmiya-
Lar, böyrəklorin funksiyasıı pozulması kimi əlamətlər qeyd olunur. Ağır
Hallarda congolmalar, bəzi infeksion mənşəli xəstəliklərin inkişafi da
Mümkündür,
Bulemiyasının xostoloro uzun proqnozu müddət həmişə həkim istənilən nəzarətı səviyyədə olmur.
S Sinir
Müalicə edilmiş
Lazımdır.
Müalicə-sinir anoreksiyasında olduğu kimidir. Fərq, bulemiyalı
Xəstələrin psixoterapevtik sazişə cəlb edilməsinin bir qədər asan olması-
Dır. Az hallarda stasionar müalicəsinə ehtiyac olur. Ağır somatik əlamət
Or, depressiya kimi hallar müşahidə edilərsə və ya xeyli müddət aparlan
Ambulator müalicə səmərə verməzsə, xəstəni stasionara yerləşdirmək
Məsləhətdir.
11.Yuxu və onun pozuntuları
Yuxu haqqında ümumi məlumatlar. Beyinin normal fəaliyyət üçün yuxu çox mühüm amildir. Əksər böyük yaşlı insanlarda gecələr yuxunun müddəti 7-8 saat təşkil edir. Yuxusu 6 saatdan az davam edər
Şəxslər doyunca yata bilmədiklərindən şikayət edirlər və həyatlarından məmnun qalmırlar. Yuxu-ayiq qalmaq dövrü iki müstəqil proseslə sirkad ritmi və homeostatik proseslə tonzimlənir. Sirkat (24 saatlıq) ritmi qaraciyər, endokrin sistemi, digər fizioloji və davranış funksiyalarıın aktivliyi daxil olmaqla bir çox orqan ve sistemlərin sutkalıq aktivliyini nizamlayır. Bu ritm hipotalamosun ön hissəsinin supraxiazmatik nüvələrində
Yerləșən hüceyre qrupları ile bağlıdır və yorğunluqla, yaxud yuxunun vaxtı ilə əlaqəsi yoxdur. Yuxu ilə bağlı yaranan ehtiyac tədricən axşam saat 11-dən güclənir və sohər saat 4-də öz pik nöqtəsinə çatır. Gecə və gündüz dövrü ilə dəyişən işıqlanma sirkad ritmlərinin əsas sinxronizatoru hesab edilir. Axșam saatlarında yanan parlaq işığın sirkad ritmini pozması artıq sübuta yetirilib. Sirkad ritmi insanların axşam və səhər saatlarında aktivliyini müəyyən edən xüsusi genlərlə əlaqələndirilir (yəni
Və a bölünmək). Homeostatik proses, yaxud bərpa prosesi
Yuxudan sonra ayiq galma vaxtinn miqdarına mütənasibdir vo adətən səhər yuxudan oyandıqdan sonra 16 saat təşkil edir. əgər yuxu vaxtı adət edildiyindən qısa olubsa, o zaman axșama doğru yatmaq hissi güclənir və yuxu özü də əvvəlkindən daha dəerin ve uzunmüddətli olur. Digər tərəfdən, günorta 1-2 saat yuxuya gedildiyi toqdirdə axşam yuxusunun başlaması vaxtı da gecikə bilər. Yuxunun tobiəti haqqinda əksər məlumatlarımız elektroensofaloqrafiya nəticəsində aldığımız tədqiqatlara əsaslanır. Bu tədqiqatların mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yuxu müəyyən (sikllərdən) ibarətdir ve onların ha hər biri öz növbəsində dörd ardıcıl mərhələyə bölünür. Birinci mərhələ
Baş-beynin nisbətən alçaq dalğaları ilə xarakterizə olunur. Bu mərhələdə
Beyin sanki yuxu ile oyanıqlq arasında olur, bəzi əzələlərdə (məsələn,
Üz, yuxarı ətraf əzələləri) tək-tək səyrimələr müşahidə olunur, digər əzələ qrupları isə tonusdan düşmüş vəziyyətdə olur. Yuxu dərinləşərək tədricən ikinci mərhələyə keçir. Bu mərhələdə elektroensefaloqrafik dalğalar sürətlənir və bəzi pik nöqtələr yaranr. Bu mərhələ üiçün xarakterik
Olan əlamətlər bunlardır: tənəffüisün və ürək vurğularının seyrəkləşməsi
Bədən temperaturunun bir qədər așağı enmosi. Üçüncü mərhələ üçüin xarakterik əlamətlər orta tezlikli dalğaların əvəz olunması ilə müşahidə olunan amplitudali, seyrok dalğaların gõrünmosidir. Bu əlamətlər artıq yuxunun dərinləșməsini göstərir. Dördüncü mərhələdə dalğalar daha da seyrəkləşir, amplitudaları isə sabitləşir, əzələlərin foallığı bir qədər enir. Bu zaman yuxunun dərinliyini sübut edən digər hallar da, məsələn, mühitdən
Gələn qicıqların qəbul edilməməsi, tənəfüssün dərin, ritmik ve seyrək olması ve s. Qeyd olunur.
Göstərilənlərlə yanaşı gecə ərzində vaxtaşırı orqanizmin fizioloji aktivliyinin kəskin dəyişməsi halları da yaranır. Bu zaman ürək vurğularının aritmik olması və qan təzyiqinin artması, tənəffüsün səthiləşərək sürətlənməsi, bədən əzələlərinin tamamilə tonusdan düşməsi müşahidə olunur. Belə vəziyyətlər yaranarken baş beynin elektrik dalğaları kəskin surətdə sürətlənir, göz almaları hərəkət edir, sanki şəxs diqqətlə maraqlı filmə baxır. Bu sobobdən bu mərhələ gözün tez-tez hərəkət etməsi – REM
(rapid eye moverment) adı almışdir. Bu mərhələ bütün yuxu dövrünün
20%-e qədərini təșkil edir və məhz bu zaman yadda qalıb-qalmamasından
Asılı olmayaraq yuxugörmələr baş verir.
Sübut olunmamış mülahizələrə görə REM vəziyyətini şəxsin gördüyü
Yuxunu diqqətlə izləməsi kimi qiymətləndirirlər. Bu mərhəlonin orqanizm üçün əhəmiyyətini tədqiq etmək məqsədilə yatmış adamları həmin anda oyatmağa çalışmışlar. Bu zaman REM vəziyyətinin dayandığımı,oyatmanı dayandırdıqda isə vəziyyətin yenidən davam etməsini müşahidə etmişlər.
Hələ tam sübut olunmamış belə bir fərziyyə vardir ki, yuxu istirahət
Və orqanizmin öz gücünü bərpa etməsi üçün vacibdir. Lakin bu bütün tədqiqatçıları təmin etmir. Hamıya yaxşı məlum olan belə bir fakt var ki, insan üçün normal yuxunun müddəti 7-8 saatdır. Lakin elələri də vardı ki, onlar üçün 3-4 saat yuxu kifayət edir. Qocaların cavanlara nisbətən daha
Az yatması da norma kimi qəbul edilir. Eksperimentlərin birində iştirakçıları 200 saat oyaq saxlamışlar. Bu müddət ərzində onlarda yorğunluq, iş qabiliyyətinin enməsi, diqqətin zəifləməsi ilə yanașı qıcığa qarşı həssaslığın yüksəlməsi və əzələlərin səyriməsi müşahidə olunmuşdur. Həmin
Adamlar 1 dəfə yatmaqla bütün fəaliyyətlərini bərpa etmişlər. Buradan belə bir nətice çıxarmaq olar ki, yatmağın müddəti deyil, yuxudan sonra insanın özünü fiziki və psixi cəhətdən necə hiss etmosi əhəmiyyətlidir
Yuxu pozuntularına așağıdakılar daxildir:
1) Yuxusuzluq – kifayot etməyən, yaxud keyfiyyətsiz yuxu
2) Hipresomniya – gündüz vaxtı həddən artıq yuxuculuq
3) Parasomniya – yuxu vaxt qeyri-adi fenomenlər (gecə dəhşətləri
Yuxuda gəzmə, yuxuda danışma).
Yuxusuzluq ən çox yayılan yuxu pozuntusudur. Məhsuldarlığın azalmasına, həyat səviyyəsinin pisləşməsinə, əhvalın korlanmasına gətirib çıxarır. Əhalinin təxminən 10-15%-i yuxusuzluqdan əziyyət çəkir. Qadınlar yuxusuzluqdan daha çox şikayət edirlər, eləce də yaş artdıqca yuxusuzluqdan əziyyət çəkən șəxslərin sayı artır. Yuxusuzluğun meyarları: yuxu-
Nun vaxtının azalması, yuxuya getməkdə çətinliklər, yuxunun keyfiyyətinin așağı olması, tez-tez oyanmalar, istirahət hissinin olmaması, iş qabiliyyətinin pisləşməsi (yorğunluq, diqqətin zəifləməsi, yaddaşın korlanması,əhvalın așağı düşməsi).
Yuxunun pozulması somatik (ağrı, astma, daxili orqanların xəstəlikləri ve s.), emosional (depressiya, maniya, həyəcan), xarici amillər (səs-küy,
Sti, işıą), dərman qəbulu (kofein, steroidlər, diuretiklər), düzgün olmayar
Verdişlər (yuxudan əvvel fiziki iş, ağır yeməkler, çoxlu mey qəbul etmək)
Ve digər səbəblər nəticəsində baş verə bilər.
Yuxu pozuntularını üç qrupa bölmək olar: 1) Erkən yuxusuzluq -şəxs yata bilmir,
2) Orta yuxusuzluq – səthi yuxulama;
3) Gecikmiş yuxusuzluq – erkən oyanma. Yuxusuzluq sindromunun əksi yuxuculluq hipersomniya adlanır. Günün əksər hissəsini yatmaqla|la keçirən belə adamlar
Çox vaxt atipik depressiyadan və ya asteniyadan əziyyət çəkirlər. Yuxu
Pozuntulan içərisində klinik əhəmiyyət kəsb edən aşağıdakı formaları da
Qeyd etmək lazımdır:
1) Narkolepsiya – vaxtından asılı olmayaraq (məs.gündüzlər) yatmaq;
2) Yuxu zamanı tənəffüsün tormozlanması (apnos)xınıtıhı səs çıxarmaqla təzahür edir;
3) Somnambulizm – yuxu zamanı
Yataqdan qalxıb huşsuz halda bir neçə dəqiqe, bəzən yarım saat gəzişmək.
Yuxu pozuntusunu bərpa etmək üçün əsas səbəbi aradan qaldırmaq lazımdır (məsələn, somatik və ya psixi xəstəliyi müalicə etmək). Əgər bu
Səbəblər mövcud deyilsə çoxda mürəkkəb olmayan aşağıdakı üsullardan
İstifadə etmək lazımdır:
Gündüz saatlarında fiziki yükü artırmaq, axşamlar isə azaltmaq;
Yatmaq ve durmaq vaxtlarını rejimə salmaq və ona əməl etmək,
Rahat yatmaq üçün șərait yaratmaq: səs-küyü aradan qaldırmag, isti oyuq, işıq problemlərini tənzimləmək;
Yatmazdan qabaq çay, kofe içməmək, yemək qəbul etməmək;
Yuxuya kömək edən, tərkibində triptofan olan bir stəkan süd içmək
Gündüz yatmaqdan çəkinmək (hətta keçən gecə pis yatmıs olsanız
Belə);uzun müddət yuxu dərmanlarından istifadə etməmək. Bu maddələr öyrəşmə (astlıq) yarada bilər;
15-20 dəqiqə ərzində yuxunuz gəlmirsə özünüzü yatmağa məcbur
Etməyin. Bașqa bir məșğuliyyətdən (sakit musiqiyə qulaq asmaq,
Kitab oxumaq vo s.) sonra yatmağa çalışmaq:
Sadə relaksasiya (əzələləri boşaltmaq) üsullarından istifadə etmək.
Məsələn, 5-10 dəqiqə müddətində ritmik tənəffüs etmək (nəfəs alma, nəfəs vermə və fasilə, hər biri 3 saniyə olmaqla).
Medikamentoz müdaxilələr. Yuxu dərmanlarından istifadə onlardan
asılılığın yaranmasına səbəb ola bilər
13. Düşüncə pozuntuları .Düşüncə pozuntuları kəmiyyət və keyfiyyət pozuntuları olaraq bölünür.
Düşüncə pozuntularının iki variantı fərqləndirilir:
a)düşüncənin zəif pozuntular- sayıqlama, hallüsinasiya zamanı məkan və özünə bələdliliç pozulmur.
b)kobud düşüncə pozuntuları- bələdlilik pozulur. Iki qrupa bölünür. Kəmiyyət(obnibulyasiya, somnolensiya, sopor və koma halları) və keyfiyyət (illüziya, hallüsinasiya, sayıqlamalar) pozuntuları kəmiyyət pozuntusu dedikdə qavramanın ləngiməsi və bununla bağlı xarici aləmlə əlaqənin çətinləşməsi. Qıcıqların çox hissəsi qavranılmır, təhlil olunmur və beləliklə normal psixi fəaliyyət pozulur xəstə süst, yuxulu görünür.
Keyləşmə ağırlıq dərəcəsinə görə bir neçə formaya bölünür:
a)obnibulyasiya-keyləşmənin ən yüngül forması olub, arabir düşüncənin pozularaq yenidən aydınlaşması. ətrafı normal sezir,sualları normal cavablandırır ancaq həmin an nə dediyini, kiminlə söhbət etdiyini, harada olduğunu unudur.
b) somnolensiya- yarıyuxulu hal. Xəstə gözüyumulu uzanmış vəziyyətdə olur.verilən suallara düzgün cavab verir. Sualın məzmunu mürəkkəbləşdikcə cavab çətinləşir.
c)sopor- xəstə yuxulu adamı xatırladır.ətraf qıcıqlara reaksiya vermir, qıcıq gücləndikcə isə xaotik hərəkətlər edir. Bəbəyin işığa reaksiyası pozulmur, ağrı hissi duyulur.
d) koma- düşüncənin kəmiyyətcə pozulmasının ən ağır dərəcəsi olub xarici aləmlə əlaqənin tam itməsi və bir sıra şərtsiz reflekslərin (bəbəyin işığa reaksiyası, ağrı hissi) sönməsi ilə xarakterizə olunur. Qan təzyiqi enir, tənəffüsü seyrək və dərin olur. Xəstə öz halından çıxdıqdan sonra tam amneziya qeyd olunur.
Keyfiyyət pozuntularına aiddir:
a.deliriy-bu zaman özünü dərketmə saxlanılır, mühiti dərketmə pozulur. Xarici görkəmi kəskin psixotik halın olmasını göstərir. Gün ərzində xəstələrin vəziyyəti bir neçə dəfə dəyişir- şiddətlənməsi, əksərən axşamlar qeyd olunur. Qorxu və təşviş keçirən xəstələr onlara “hücum edən” vəhşi heyvanlardan, əcaib insanlardan qorunmaq üçün hardasa gizlənməyə cəhd göstərirlər.bəzən isə özlərini pəncərədən tullamağa belə cəhd edirlər. Meydana çıxır- alkoqolun və ya zəhərli maddələrin təsiri altında. İntoksikasiya nəticəsində meydana çıxan deliriy bir neçə saatdan bir həftəyədək davam edə bilər.öz halından çıxdıqdan sonra xəstələr olmuş hadisələrin əksər hissəsini unudurlar. Bir neçə formasına rast gəlinir:
a)peşə delirisi-mühiti dərketmənin pozulması fonunda şəxs sanki həmişə çalışdığı iş yerində öz peşə vəzifəsini ifa edir.məsələn, dəmirçi sol əli ilə aramla görüyü basır, sağ əli ilə maşanı o üz- bu üzə çevirir.
b)zümzüməli deliriy-ağır keçən deliriy zamanı təsadüf edilir.xəstə dodaqaltı sanki nəsə deyir, əllərinin, başının ritmik və cəld hərəkətləri ilə diqqəti cəlb edir.

b. oneyroid-bu zaman özünə bələdlik tam, mühitə bələdlik isə nisbətən pozulur.

Psevdohallüsinasiyaların olur. Vaxtın düzgün dərk olunması pozulur, fantastik məzmunlu sayıqlamalar qeyd olunur. Özlərini hallüsinator obrazlar kimi kənardan qavrayırlar. Bir xəstə meşədə çayın kənarında, vəhşi heyvanların iştirakı ilə böyük bir musiqi məclisində iştirak etdiyini söyləyir və meymun gitara, şir nağara, o, isə zərb alətlərində çalır.bununla belə özünü kənardan seyr etdiyini deyirdi. Bəzən özlərini yaşlarına uyğun olmayan tərzdə təqdim edir.məsələn, 20 yaşlı gənc özünü beli bükülmüş, saçı-saqqalı ağarmış qoca kimi qələmə verir. Öz halından çıxdıqdan sonra xəstə keçirdiyi iztirabların xeyli hissəsini yadına salır,onlar haqqında məlumat verə bilir. Rast gəlinir şizofreniyada ( oneyroid katatoniya formasında ), beyin sifilisi, ensefalitlər, meninqoensefalitlər, bəzən isə ağır intoksikasiyalar zamanı.

c.düşüncənin alaqaranlıq halı- gözlənilmədən meydan çıxır. Özünü dərketmə tam, mühiti dərketmə isə nisbətən pozulur. Epilepsiya xəstəliyi olan bir adam işdən evə qayıdarkən yarı yolda düşüncənin alaqaranlıq pozulması halına düşür. İstiqamətini dəyişərək evlərinə yox, vağzala sarı gedir.bilet alıb qatara mi-nir.başqaları ilə tanış olur,mehmanxanaya gedir,sonra vağzalda gecələyir.öz halından çıxır, bir müddət harada ol¬duğunu bil¬mir. Olmuş hadisələrin hamısı unudulur-tam amneziya qeyd olunur. Eşitmə, görmə illüziyaları, hallüsinasiyalar, qorxu və təşviş hissi olduqda xəstəni dərhal tədric etmək, xəstəxanaya göndərmək lazımdır.bir neçə klinik variantları vardır:

a)ambulator avtomatizm- mənasız gəzintilərə meyl göstərir.günlərlə kənddən kəndə, müxtəlif şəhərlərə səyahət edir.
b)somnambuliya- xalq arasında ay işığında gəzmək, “lunatizm” adı ilə məlum olan bu hal uşaqlar, yeniyetmələr arasında daha çox təsadüf edir.mərkəzi sinir sisteminin üzvi xəstəliklərində, bəzən isə tam sağlam adamlarda rast gəlinir.gecəyarı, şirin yuxuda olan adam yatağından qalxır, həyətə çıxaraq təkbaşına şalbanın, nərdivanın üstü ilə gəzişməyə başlayır. Səhər yuxudan ayılarkən olmuş hadisə haqqında heç nə yadında qalmır.
c)fuqa-düşüncənin alaqaranlıq pozulması vəziyyətində harayasa qaçmaqla xarakterizə olunan haldır. Qəflətən başlayır, eləcə də qurtarır. Səbəbini soruşduqda öz hərəkətini heç nə ilə izah edə bilmir,çünki olmuş hadisəni dərhal unudulur. Rast gəlinir- epilepsiya xəstəliyində, beynin üzvi xəstəliklərində, travmalarında, patoloji sərxoşluq zamanı.
Ç. Amensiya – düşüncənin dərin pozuntusu olub özünü və mühiti dərketmənin tam itməsi. Meydana çıxır ağır xəstəliklərlə: beynin infeksion xəstəlikləri, doğuşdan sonrakı sepsis,intoksikasiyalar, nadir hallarda isə şizofreniya. Nitq əlaqəsiz,ətraf mühitin qavranılması qeyri-obyektiv olduğu üçün xəstənin şikayətlərini və sayıqlama fikirlərini anlamaq olmur.bəzən gözlənilməz hərəkətlər edirlər sonra birdən sakitləşir, çöhrəsi gülüş ifadə edir və yaxud da ağlamağa başlayır.
Depersonalizasiya və derealizasiya sindromu. Depersonalizasiya özünü dərketmənin xüsusi pozuntusudur, bu zaman şəxs özünü ikiləşmiş kimi təsvir edir. Xəstələr mühitin yadlaşmasını, yəni ətrafdakı hadisələrin, obyektlərin, eyni zamanda adamların yadlaşmasını , əvvəlkinə bənzəmədiklərini söyləyirlər.
15. Şəxsiyyət tipi pozuntuları

Hər kəsin özünə xas şəxsiyyət xüsusiyyətləri var. Bunlar hər kəsi bir-birindən ayırd edən xüsusiyyətlərdir. Birinin necə düşündüyü və davrandığı, problemləri necə həll etdiyi, həyata necə baxdığı, əlaqələrini necə idarə etdiyi, özünü necə qəbul etdiyi kimi xüsusiyyətlər bir araya gələrək şəxsiyyəti meydana gətirir. Şəxsiyyət xüsusiyyətlərin “şəxsiyyət pozuntusu” olması üçün düşüncə və davranış formasının həddindən artıq, elastik olmayan, dəyişməyən və zərər verici olması lazımdır. Şəxsiyyət pozuntusu, insanın həyatında çox böyük problemlər yaşada bilər və ümumiyyətlə, başqalarına və özünə zərər verər.

Paranoid Şəxsiyyət Pozuntusu : Şəxs şübhəçi , güvənsizdir. Ətraf mühitin düşmən , sədaqətsiz olduğunu düşünür. Narahat , qızğın bir rəftar müşahidə edilir. Xəstəliyin yayılma səviyyəsi % 0.5-2.5 dir. Kişilərdə daha çox yayılmışdır. Həyat boyu davam edir. Bəzi hallarda şizofreniyanın qabaqcıl əlamətidir , bəzən də şizofreniya ilə qarışır. İş və evlilik problemlərinə gətirib çıxarır.

Şizoid Şəxsiyyət Pozuntusu: Utancaqlıq ən diqqətə çarpan xüsusiyyətidir . İnsan əlaqələrində qeyri-kafi , qapalı ,soyuq tempramentli insanlardır. Özlərini cəmiyyətdən təcrid etmiş və təkdir hiss edirlər. Pozuntu ümumi cəmiyyətin % 7.5-ində görülür. Qadınlarda daha çox müşahidə edilir. Şizoid şəxsiyyət pozuntusunun başlanğıcı erkən uşaqlıq dövrüdür. Bütün şəxsiyyət pozuntuları kimi , Şizoid şəxsiyyət pozuntusu da uzun müddətlidir , ancaq həyat boyu olması şərt deyil.

Şizotipal Şəxsiyyət Pozuntusu : Qəribə tipli insanlardır. Fərdi düşüncə , qəribə fikirlər , istinad fikirləri , illuziyaları və depressiya Şizotipal insanların rutin dünyasının bir hissəsidir. Cəmiyyətin % 3 qədərində görülür. Şizotipal şəxsiyyət pozuntusunda düşüncə və əlaqə qurma pozulmuşdur. Batil inancları ola bilir və ya gələcəkdən xəbər verə bildiklərini iddia edirlər. Nəticə olaraq cəmiyyə də bu insanlara adaptasiya ola bilmir və uzaqlaşdırır , az yoldaşları olur.

Antisosial Şəxsiyyət Pozuntusu: Antisosial şəxsiyyət pozuntusu olan insanlar davamlı olaraq özünü göstərən cəmiyyət qaydalarını heçə sayma və ya cinayət növündə hərəkətlərə meyilliliklə seçilir. Kişilərdə % 3 , qadınlarda% 1 görülmə ehtimalı var. Pozuntunun başlanğıcı 15 yaşdan əvvəldir. Yalançılıq , məktəbdən qaçma , evdən qaçma , oğurluq , döyüş , maddə istifadəsi və qanuni olmayan fəaliyyətlər uşaqlıq başlanğıcında da olduğu bildirilən tipik xüsusiyyətlərdəndir .

Borderline Şəxsiyyət Pozuntusu : Borderline şəxsiyyət pozuntusu olan xəstələr nevroz və psixoz arasındakı sərhəddədirlər. Qəribə, stabil olmayan affekt , temperament , davranış xüsusiyyəti göstərir. Cəmiyyətin 1-2% qədərində müşahidə edilir. Duyğu burulğanı yaşamaları çox tez-tez yaşanan vəziyyətdir. Həm asılılıq , həm də düşmənlik hiss etdikləri üçün Borderline Şəxsiyyət Pozuntusu olan xəstələr nizamsız əlaqələrə sahibdirlər.

İsterik Şəxsiyyət Pozuntusu: Rəngli , drammatik , asan həyəcanlanan , ünsiyətcil, romantik insanlardır. Uzun müddətli bağlılıq və dərin münasibəti davam etdirmə qabiliyyətinə sahib olmayan kəslərdir. Görülmə sıxlığının cəmiyyətdə 2-3% qədər olduğu müşahidə edilir. Qadınlarda daha çox müşahidə edilir. Daim güvənə biləcəkləri insan axtarışındadılar.

Narsisistik Şəxsiyyət Pozuntusu: Özlərinə həddindən artıq dərəcədə əhəmiyyət vermələri ilə seçilirlər. Onların fəaliyyət göstərdiyi sahədə tayı-bərabəri olmadığını fikirləşmək ilə xarakterizə olunur. Narsistik şəxsiyyət pozuntusunun görülmə sıxlığı % 2-16 dır. Tənqid qaldıra bilmirlər. Tənqidə qarşı həddindən artıq hirslənə bilir və tənqid edən şəxslərdən dərhal uzaqlaşırlar.

Utancaq Şəxsiyyət Pozuntusu : Sosial təcrid olunmaya meyilli,rədd edilməyə həddindən artıq həssaslıq göstərən tərzləri var . Hər hansı bir insanla dostluq üçün böyük istək duyurlar , ancaq utancaq olduqları üçün addım atmırlar . Görülmə sıxlığı% 1-10 arasındadır. Peşə sahələrində utancaq şəxsiyyət pozuntusu olan xəstələr məsuliyyət tələb edən işlər edirlər. Sosial fobiya bu tiplərdə daha çox inkişaf edə bilər.

Obsessiv-Kompulsiv Şəxsiyyət Pozuntusu: Romantik qatılıq , nizamlılıq , ısrarcılık , inadçılıq və qərarsızlıqla səciyyələnir. Pozuntunun əsl xüsusiyyəti mükəmməliyətçilik və uyumsuzluğun israrçı nümunəsidir. Kişilərdə qadınlardan daha çox görülür. Soyuq , uzlaşmağı bacara bilməyən , qərarsızdırlar. Cəmiyyətdə görülmə sıxlığı % 1 dir . Kişilərdə daha çox müşahidə edilə bilər.

Asılı Şəxsiyyət Pozuntusu: Özünə etibarı yoxdur. Qərar vermə məsuliyyətini başqalarına buraxırlar. Təsdiqi itirməkdən qorxurlar , qarşı olsa da susurlar . Hərəkətə özləri başlaya bilmirlər . Tək qalmaqdan qorxurlar. Əlaqələri pozulacaq deyə ehtiyaclarını göz ardı edirlər. Yaxın əlaqələri bitsə yerinə qoymaq üçün təlaşla başqa bir münasibət axtarırlar. Görülmə sıxlığı % 1.5 dir . Qadınlarda daha çox yayılıb. Asılı şəxsiyyət pozuntusu olanlar əvəzi nə olursa olsun ayrıla bilmir və əvəz ödəyirlər. Qohumlarında kişilərdə depressiya , qadınlarda panik atak görülür. Sərhəd və utancaq şəxsiyyət pozuntusu ilə birlikdə müşahid edilir

16. ŞƏXSİYYƏT VƏ FƏALİYYƏTİ. Əbu Turxanın qeyd etdiyi kimi bizi təbiətlə birləşdirən, tək məhfum fəaliyyətdir. İnsanın fəallığı 2 formada özünü göstərir daxili və xarici fəallıq. Yəni fiziki fəallıq və psixi fəallıq. Fəallıq şəxsiyyətin şəxsi yönümlüyündən bilavasitə aslıdır. Şəxsi yönümlülük fəaliyyəti özündə birləşdirir və onu yönləndirir. Yönəlişlik nəzəriyyəsini XX əsrinə 20- 30 illərində akademik D.N. Uznadze yaratmışdır. Əsas qaydası isə şüur fəaliyyəti yönləndirir və idraki sahələri tənzim edir. Və də Uznadze psixogiyanın məşhur düsturlarından biri olan ” Davranış və situmul” yəni situmul və reaksiya
“S-R” teoremini ortaya çıxardı.

Fəaliyyətin qurluşu və sxemi aşağıdakı şəkildədir.

1.Motiv
2. Fəaliyyətin şəraiti- yəni mövcud şəraitə əsaslanan istiqamətin düzgün seçilməsi.
3. Xarici və daxili fəallıq.
4.İnteriorizasiya və eksteriorizasiya.
5. Vərdişlər və bacarıqlar.
6. Fəaliyyətin nəticəsi. İş prinsipini özündə əks elətdirir.

Bunlar haqqında aşağıda daha geniş məlumat verəcəyik. Fəaliyyətin emosional tənzimi dedikdə isə fəaliyyətin

Baş vermə nəticəsi və irəliləmə potensialı başa düşülür. Məsələn adam sevincli olanda bu hal onun fəaliyyətinə
Də təsir göstərir və yaxud bu halın əksi insan kədərli olanda öz fəaliyyətində bunu büruzə edir. Hətta işin hansı
Hal əhval ilə başlaması da çox önəmlidir. Təkamül prosesində insanlar əsasən öz vərdişlərinə sahib çıxırlar onları
İcra edir və prinsiplərini seçirlər. Bu proses isə biogenetik hal çərçivəsində baş verir. Emosiolar bir başa fəaliyyətin özünü göstəriş nöqtəsidir. Emosiyalar fərdi təcrübə qazanmaq üçün də çox əhəmiyyətli-dir. İstər genetik, istərsə də ontogenetik inkişaf prosesində emosi-yaların qütblüyü (müsbət və mənfi olması) nəinki sadə uyğunlaşma hərəkətlərinin, hətta mürəkkəb insan fəaliyyətinin də tənzimində mühüm rol oynayır.

Fəaliyyətin iradi tənzimi isə insan fəallığının xüsusi tənzimidir. İradi cəhətə görə fəaliyyət insanın mövcudluğunun təşkili o cümlədən xarakter və iradi keyfiyyətlərini ortaya qoyan əməyi icra edən əzaların gərginləşməsindən əlavə, əməyin sərf edildiyi bütün müddət ərzində müəyyən məqsəd güdən iradə də zəruridir ki, bu da işə diqqət verməkdə ifadə olunur. Iradə fəaliyyəti hər kəsdə eyni şəkildə icra fəaliyyət şəxsiyyətin bütün funksiyalarını icra edir. Bəs Şəxsiyyət kimdir?

“Şəxsiyyət” müəyyən zaman çərçivəsində yaşamış, əqlə şüura malik, fizioloji və psixoloji funksiyaları icra edən, cəmiyyətin əsas vacib bir parçasıdır. Bilirik ki insan şəxsiyyəti maddi və toxunula bilən fenomendir. Şəxsiyyət
Fərdin özünü cəmiyyətlə birləşdirən və onu eyniləşdirən davamlı psixi və fiziki funksiyadır. Bəs şəxsiyyətin inkişafı necə baş verir? Şəxsiyyət fəaliyyət prosesində tamamlanır. İnsan kainatda fəal varlıqdır. İnsan ətrafa özünə fəal
Təsir edir. İnsan fəaliyyət prosesində subyekt kimi çıxış edərək obyektə təsir göstərir. İnsan fəaliyyəti gerçəklik vasitəsilə təbiyətlə real əlaqə və harmonik diskusiya formalaşdırır. İnsan öz fəaliyyəti nəticəsində öz tələbatlarını ödəyir. Fəaliyyətin tərifində qeyd olunur. “Fəaliyyət insanın dərk olunmuş, məqsədləri ilə tənzim olunmuş daxili
Və xarici fəallıqdır.Fəaliyyət insanın cəmiyyətlə əlaqəsini əks etdirən sosial sistemdir. Fəaliyyət insanın onu əhatə edən əşyavi aləmlə, onun özünə və başqalarına fəal münasibətini əks etdirən, onun tələbatlarını ödəməyə yönəldilmiş prosesdir. Fəaliyyət sistemdir, onun özünəməxsus daxili keçid və dəyişmələri olub, özü­nəməxsus inkişaf yolu vardır.

Hər hansı bir fəaliyyətin başlanmasının əsasında mütləq müəyyən tələbat və yaxud tələbatlar şəbəkəsi durur.

Fəaliyyət bioloji formada insanın təlabatlarından qaynaqlanır. Və onun spesifik struktur tərkibinə yönəlmiş olur. Həmçinin tələbatlar insanın ehtiyacları ilə yanaşı onun öz ehtiyaclarına münasibətini də əks etdirir. Məhz buna
Görə tələbatlar insanın ətraf aləm ilə oxşarlıq və qarşılıqlı sistem olmasını təsdiq edir. İnsan mövcud olduğu
Zamanda baş verən bütün struktur tərkib fəaliyyət-tələbat asılılığından ibarət bir mexanizmdir.

Fəaliyyət səviyyəsində fərdin elmi bacarığı güclənir. Həmçinin ətrafa olan baxışıda dəyişmiş olur. Bu proses interiorizasiya və eksteriorizasiya hadisələri nəticəsində yaranır. Sual yarana bilər ki bəs bu hadisələr nədir?

İnteriorizasiya- xarici real işdən daxili real isə çevrilmədir. Yəni fərd uşaqlıq dönəmində ilk fəaliyyət olaraq çöpləri saymağa və dərk etməyə çalışır. Bu proses nəticəsində o çöplərə toxunur və onları dərk edərək fəaliyyət prosesini
İcra edir. Artıq toplanmış bilik uşağı düşünməyə vadar edir və ətrafı dərk üçün ilkin mexanizimlər ortaya çıxır.
Artıq uşaq sayma mexanizmini o şəkildə dərk edirki bəzən baxan kimi saymağa ehtiyac olmadan cavab verir.
Məsələn masada 5 alma var və.s

Eksteriorizasiya- daha mürəkkəb bir strukturdur. Daxili real işdən xarici real isə meyildir. Bu zaman uşağa məsələ veririk və bu zaman artıq onda məntiqi təfəkkür, dərk etmə bacarığı, müqayisə və problemlərin həlli funksiyası ortaya qoyulur. Məhz uyğun olaraq Fəaliyyət-Tələbat-Motivləşmə düsturu ortaya qoyulur. Yəni sadə bir nümunə göstərsək. Uşaq məsələ həlli zamanı fəaliyyət göstərir. Bu məsələnin həlli zamanı müəyyən qədər təlabata malikdir. Və onun əsas strukturu motivləşmədən keçir. Motivlər həmdə fəaliyyətdən aslı olaraq dərk edilə bilən və edilə bilməyən olur.

Bəs fəaliyyətin motivləri hansılardır?
1. Situativ və geniş motivlər.
2. Fəaliyyət nəticəsində özünə yönələn motivlər. Bu motivlər həmçinin təlabatdan bir başa qaynaqlı motivlərdə hesab oluna bilər.
3. Eqostik və ictimai əhəmiyyəi motivlər. Bu motivlər isə bir başa cəmiyyətin tələblərinə uyğun olaraq formalaşdırılır.

Fəaliyyət haqqında bu qədər geniş danışdıq bəs fəaliyyətin əsas məqsədi nədir? Fəaliyyət məqsədi- insanın fəaliyyəti zamanı nəticəyə hansı şəkildə nail olması və son addımıdır. Son nəticə həmişə fəaliyyətin məqsədi rolundan çıxış edir. Fəaliyyətin vasitələrinə gəldikdə isə o, həmin fəaliyyətin həyata keçirildiyi yollardır. Başqa sözlə insan həmin fəaliyyət zamanı qarşısına qoydugu məqsədə hansı yollarla nail olur. Şəbhəsiz həmin yol və vasitələrin düzgün seçilməsi fəaliyyətin səmərəli şəkildə həyata keçirilməsi üçün mühüm şərtdir.

Fəaliyyət anlayışı hər zaman psixologiyanın ən aktual məsələlərindən biri olmuşdur. J.Pyaje, A.Vallon, D.V.Elkonin bu sahədə xeyli araşdırma aparmışlar. D.V.Elkoninə görə uşaq doğulandan ta ki 17 yaşına qədər müəyyən aparıcı fəaliyyət tiplərindən istifadə edir. Yəni ki:
1.Bilavasitə-emosional ünsiyyət;
2. Əşyavi-manipulyativ fəaliyyət;
3. Rollu oyunlar;
4. Təlim fəaliyyəti;
5. İntim-şəxsi ünsiyyət;
6. Təlim-peşə fəaliyyəti.

Məsələn emosional ünsiyyət zamanı daimi olaraq empatiya əsas göstərilir. Əşyaları dərk etmək və onların icra mexanizmi.Rollu oyunlar qrup və cəmiyyətin dərki. Təlim prosesi biliklərin dərki və icrası. Ünsiyyət bir başa ətrafdakı insanların tam şəkildə təşkili. Təlim peşəsi insan tələbatlarının ödənməsi. D.V.Elkoninin fəaliyyətə yanaşmasına diqqət edək.

1. Körpəlik dönəmindən 1 yaşa qədər olan vaxtı əhatə edir. Bu dövr emosinal- ünsiyyət prosesi hesab olunur. Uşağın böyüklərlə ünsiyyətinin mürəkkəb qurluşu kimi təzahür edilir.
2. Erkən uşaqlıq dövrü 1-3 yaş aralığını təşkil edir. Bu dövrdə əşyavi manipulyativ fəaliyyət aparıcı istiqamətdir. Həmçinin verbal ünsiyyət əsas rol oynayır.
3. Bağça dövrü 3-6 yaş aralığı. Bu dövrdə uşaqlarda oyun fəaliyyəti aparıcı rol oynayır. Uşaqlarda dərk etmə xüsusiyyətləri formalaşır. Uşaqlar arasında xüsusi davranış tənzimlənir.
4. Kiçik məktəbli yaşı 6-7, 10-11. Bu dövrdə uşaqlarda əsas fəaliyyət təlimdir. Uşaqlar artıq təlim prosesi ilə qavrama prosesini icra edirlər.
5. Yeniyetməlik dövrü 10-11, 14-15. Yaşları əhatə edir. Bu dövr üçün əsas xarakteristika ünsiyyətdir. Ünsiyyət aparıcı fəaliyyət rolundan çıxış edərək dostluq və məhəbbət kimi xarakterik cəhətləri özündə əks etdirir.
6. İlk gənclik dövrü 14-15 yaşdan 17 yaşa qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə təlim peşə fəaliyyəti özünü göstərir.
Fəaliyyət anlayışı çox geniş çox şaxəli bir anlayışıdır.

Fəaliyyətin 3 növü mövcuddur.

1. Oyun fəaliyyəti
2. Təlim fəaliyyəti
3. Əmək fəaliyyəti

İlk olaraq oyun fəaliyyəti haqqında danışaq. Oyun fəaliyyəti uşaqlıq dönəmində uşaqların şəxsi manipulyasiya bacarıqlarının ortaya qoyulması üçün aparılan bir sistemdir. Oyun uşaqların təhsil, fiziki, psixoloji, sosial baxımdan inkişaf etməsi üçün zəruri bir sistemdir ki hansı ki uşaq gələcək tələbatları üçün bu gündən etibarən oyun vasitəsi və səmərəsi ilə bağlı bir tərkib yaradır. Oyunlar vasitəsilə məhz uşaqlar kim olacaqlarına nə edəcəklərinə hansı tələb və motivlərə sahib olacaqlarına qərar verirlər. Oyun haqqında mütəfəkkirlərin özünə məxsus yanaşmaları mövcuddur.

Makarenkoya görə : “Böyüklərin həyatında iş nə qədər vacibdirsə, uşaq həyatında da oyun bir o qədər vacibdir”. Bu kəlmələr heç də təsadüfi deyildir. Oyunların uşaq inkişafındakı əvəzsiz rolundan danışarkən bəzi məqamlar var ki onlar nəzərdən qaçmamalıdır.

3. 
   Oyun uşağın boş vaxtlarını doldurmaq üçün vasitə olaraq götürülməməlidir. Uşaq üçün səmərəsi danılmamalıdır. 2) Oyunda yüksək dərəcəli qadağalar olmamalıdır, çünki yüksək dərəcəli qadağalar oyunun qeyri düzgün şəkildə mənimsənilməyinə gətirib çıxara bilər. Lakin bu fikirlə razı deyiləm. Oyun zamanı uşaqlar sərbəst olmalıdır. Çünki
   

Bu dönəmdə onların xəyallarını inşa etdikləri tək yer oyun meydanıdır. Və bu meydanda ağır şəkildə qadağalar uşaqlara yaxşı şəkildə təsir edə bilməz. Qadağalar o zaman doğru olaraq bu qadağalara uşaqlar tərəfindən məhz oyun gedişatında qoyulsun.

4. 
   Oyun uşağın yaşına, istək və arzularına uyğun formada həyata keçirilməlidir. Uşaqlar istədikləri oyunları oynamaqda sərbəst olmalıdırlar. Lakin özbaşına deyil. Yəni valideynlər və tərbiyəçilər oyun prosesində daim
   

Uşaqlara nəzarət etməlidirlər. J. Piajeyə görə “Oyun uşağın ən önəmli işidir.”
Gross isə oyunu bir praktika adlandırırdı. Çünki oyun uşaqların gələcək həyatında ən önəmli bir prosesdir və onun təsirləri danılmazdır. Oyun elə bir prosesdir ki əslində uşaqlar üçün nəzərdə tutulsa da kimsə tərəfindən yaş məhdudiyyətləri qoyulmayıb. İstirahət məqsədi güdür və heç bir başqa tələbi yoxdur. ( Bəzi oyunlar istisna )

Oyunlarında özünə məxsus növləri var.

1. Əşyavi və süjetli
2. Hərəki və didaktik
3. Fərdi və qrup
4. Rollu və qaydalı

1. Əşyavi oyunlar əsasən bir əşya tərəfindən oynanılır. İnsanların həmin əşyalara münasibəti ilə tədqiq edilir. Bu oyunlar bağça yaşı dövründə uşaqlarda dərk etmə bacarığını formalaşdırmaq üçün oynanılır. Süjetli oyunlarda isə müəyyən süjet olur. Məsələn gizlən qaç oyunu süjetli oyundur. Çünki bir süjet xətti var biri gizlənir digəri onu tapır.

2. Hərəki oyunlarda fiziki cəhətdən inkişaf nəzərdə tutulur və yaş məhdudiyyətləri qoyulmur. Didaktik oyunlar təlim fəaliyyətinə yol açır. Didaktik oyunların 4 növü mövcuddur.
2.1. Oyuncaqlarla oyun.
2.2. Çap olunmuş stol üstü oyunlar.
2.3. Şifahi didaktik oyunlar.
2.4. Kompüter oyunları.
Didaktik oyunların təşkili ən önəmli hallardan biridir.
3. Fərdi və qrup oyunları isə bir başa kollektivçilik ənənələrinə və idarə etmə prosesinə təsir edir.
4. Rollu və qaydalı oyunlar isə müəyyən tərəflərdə müxtəlif rolların icrasını təmsil edir. Müəyyən qaydaları əsasında qurulur və oyun prosesində icra olunur.

Son olaraq əşyavi oyunlar bir əşya daxil edir, didaktik oyunlar öyrətmə xarakteri daşıyır, qrup halında oyunlar bir neçə adamı daxil edir. Uşinski qeyd etmişdir ki, uşaqlara aldıgımız dəbdəbəli hədiyyələr onların kim olacağına qərar verməz lakin təsir edər. Məsələn gəlinciklərdən onlar döyüşçü düzəldib ətrafa da yersiz hücum elətdirə bilərlər həmin gəlincikdən xeyir pərisidə düzəldə bilərlər. Hər şey təlim prosesində onları düzgün istiqamətləndirmədən başlayır. Çünki uşaqlarla oyun və həyat arasında Çin səddi yoxdur sadəcə düzgün istiqamətləndirmə mövcuddur. Biogenetik nəzərdə nümayəndələrindən olan Freyd oyunu cinsi həvəsin, seksual meylin, şəhvani eşqin təzahürü olaraq görür və qeyd edir ki, uşaq oyun prosesində özünün fərdi həvəsinə seksual tələbatına nail olur.

Təlim fəaliyyəti- qavranılan və dərk olunan məktəblilərin və tələbələrin nəzəri bilikləri və onlarla bağlı bacarıq və vərdişləri mənimsəmələrinə yönəldilmiş fəaliyyət növlərindən biri, aparıcı fəaliyyətləridir. Yaşlı adamlarda təlim özünütəhsil xarakteri daşıya bilər. Təlim fəaliyyəti şəxsiyyətin inkişafına təsiri oxu prosesində göstərir. Vərdişlərin tənzimlənməsi bilik bacarıqların təşkili əsas məsələdir. Təlim prosesində müəyyən məqsədlər mövcud olur. Fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə təşkil olunması,zəruri məlumatların təşkili, qarşıda duran məsələnin həllində önəmli meyarları ortaya qoymaq. Bu dediklərimdən əlavə həmçinin oyun terapiyasıda mövcuddur ki həmin terapiya ilə bəzi psixi və fiziki problemləri aradan qaldırmaq mümkündür. Lakin tək şərt düzgün terapevtik şəkildə davranmadır.

Təlimin müvəqqəti 3 əsas amildən asılıdır.

1 ci məsələ təlimin növü düzgün seçilməlidir. Şagirdin ümumi keyfiyyətləri diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Şagirdlərdə yüksək mərifət, yüksək pedoqoji ünsiyyət və tələblər formalaşdırılmalıdır.
2 ci məsələ təlimin xarakteri bir başa müəllimdən müəllimin bacarıq keyfiyyət və vərdişlərindən, dərsi idarə və təşkil prinsiplərindən aslıdır.
3 cü məsələ təlim prosesi şagirdin ümumi xarakterik keyfiyyətlərindən onda təlimə qarşı yaranan meyl və maraqlardan öyrənməyə qabillik dərəcəsindən çox aslıdır.

Təlim uşağın bilik,bacarıq vərdişlərini özündə cəmləyən əsas xarakterik xüsusiyyətlər toplusudur. Təlim subyektin öyrənmə mexanikasını özündə cəmləyən spesifik dərəcədir. Təlim 6-10 yaşlı uşaqların bütün psixi xassələrini formalaşdırmaq, imkanlarını təzkib etmək iqtidarına malik fəaliyyətin bir növüdür. Artıq kiçik məktəbli yaşı dövründən başlanan ünsiyyət inkişafı özünü doğruldur. Artıq fəaliyyətin təsiri olaraq özünüqiymətləndirmə, özünü təsdiq etmə öz imkanlarına bələd olmaq kimi keyfiyyətlər həmçinin ətrafın təhlili və müqayisə edilməsi işləri görülür. Və buda öz növbəsində dərk prosesini özündə saxlayır.

Əmək fəaliyyəti insanın Maddi və mənəvi tələbatlarının düzgün şəkildə ödənilməsi rolunda ortaya çıxan xarakteristikaların ödənilməsinə dair atılmış addımdır. Əmək ilk növbədə özünün məhsuldarlığı ilə özünü göstərir. Əmək prosesi istər fəaliyyət prosesində istər ortaya çıxan tələbatların ödənilməsi rolunda özünü idarə edən əsas vasitələrdən biri və birincisidir. Əmək fəaliyyəti hər zaman inkişafda olmuş kollektiv inkişafı özündə daşıyan təkmilləşdirən və hazır ki sivil ictimai proesləri özündə əks elətdirən bir fəaliyyət növüdür. Əmək fəaliyyəti tək insanın tələbatlarını ödəməklə deyil həmçinin onun şəxsiyyətə çevrilməsində öz öhdəsinə götürdüyü prosesləri icra edən bir mexanizimlər toplusudur.

Fəaliyyət prosesində vərdiş və bacarıqlar qarşılıqlı şəkildə inkişaf edir. Vərdiş və bacarıqlar nədir? Bacarıqlar

Qarşıya qoyulmuş məqsədə Nail olmaq üçün priyomların seçilməsi və ona yönəlməsi faktıdır. Bacarıqlar vərdişlər nəticəsindən qaynaqlanan prosesdir. Bacarıqların formalaşması biliklərə daxil olan məlumatların işlənməsi ilə bağlı olan əməliyyatların, bu məlumatın aşkara çıxarılması, həmin məlumatın hərəkətlərlə müqayisəsi və ona aid edilməsi əməliyyatlarının bütün sisteminə yiyələnməkdir. Bu yiyələnmə prosesi müəyyən zaman çərçivəsində həyata keçirilir. Vərdişlər isə insanın müəyyən bacarıqlar əsasında ortaya qoyduğu uzun müddətli fəaliyyətidir. Vərdişlər həm mənfi həm müsbət ola bilər. Vərdiş prosesində diqqət çəkən bəzi məsələlər var. İnsanın öz ana dilindən əlavə dil öyrənməsi və bu halı veriş halına çevirməsi prosesi transpozisiya adlanır. Bu funksiya əsasən dilin yenidən qavranılan və ünsiyyətə hazır şəkilə gətirilən növüdür. Və bəzən bu proses aparılarkən ümumiləşdirmədən istifadə olunur ki, bu termin psixoloji ədəbiyyatlarda generelazisayia adlanır. Bu mexanizimlər toplusu ilə vərdişlər hesab olunur.
Adətlərdə bir növ vərdişlər hesab oluna bilər. İnanclardan qaynaqlanan və tənzimlənən xalqın ümumi təfəkkürünü icra edən bir fəaliyyət qismidir.

Adət-ənənələr bir insanın icra etməsi vacib olduğunu hiss etdiyi üçün ortaya çıxdı. Məsələn xalq olaraq bizim adətlərin içində mənə görə ən gözəli qonaqpərvərlikdir.Adət ənənələr bəzən cəmiyyətin inkişafı ilə yoxa çıxdı bəziləri ilə qorunub saxlanıldı.

Bu qismə Rituallarda aiddir. Bəziləri baharın çağrışı ilə bir qismi başqa növ inanclardan qaynaqlanıb günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Və bizim fəaliyyətimizi özündə əks etdirmişdir. Fəaliyyət prosesində ünsiyyət anlayışı nə deməkdir? Nə kimi bağları var fəaliyyət və ünsiyyətin? Mütəfəkkirlərin diqqətini çəkən məsələlərdən biridə ünsiyyət və fəaliyyət prosesində olan vəhdət sistemidir. Bəzi psixoloqlar ünsiyyəti fəaliyyətin bir növü kimi hesab edirlər. B.Lomovqeyd edirdi ünsiyyət və fəaliyyət bir birlərini sosial sferasını ortaya qoyan idarə edən əsas metaamillərdən biridir. A.A.Leontyevdə ünsiyyəti fəaliyyətin fəal növü kimi hesab edir lakin yenə də ünsiyyətin əsas məqsədini unutmurdu. Qərb ölkələrində isə ünsiyyət və fəaliyyət bir birinə qarşı qoyulmuşdur.

E.Durkheymin yanaşmasında isə fərqli bir ampula özünü göstərir belə ki O, ictimai hadisələrin dinamikasına deyil, ən çox statikasına diqqət yetirmişdir. Cəmiyyət onun nəzərində mövcud qrup və fərdlərin dinamik sistemi kimi deyil, ünsiyyət forması statikasının cəmi kimi canlanmışdır. Burada ünsiyyət amili düzgün olaraq davranışın determinantı, şərti kimi qeyd olunmuşdur. Yəni izaha daha aydınlıq gətirməli olsaq fəaliyyət və ünsiyyət bir birlərindən aslı olduğu kimi bir birlərinə bağlıdırlar, bu bağlılıq isə onların ümumi sözlə təhlili deyildə sitatikaya əsaslanır. Sovet Psixologiyasında isə ünsiyyət fəaliyyətin prespektividir. Belə ki məntiqi olaraq ünsiyyətin real insan münasibəti kimi başa düşülməsi çoxda adekvat bir hal deyil. Çünki ünsiyyət psixologiyasına sovet yanaşmasında hər zaman işgüzar baxış və davranış tələbləri özünü göstərir, lakin ünsiyyət fəaliyyəti təkcə rəsmi işgüzar üslubdan aslı deyildir.

Fəaliyyətin digər diqqət çəkən tərəfidə Pedoqoji fəaliyyətdir.(bayaq bu haqqda təlim istiqamətində geniş danışdıq)

Təhsil təlim tərəfi özündə aşılayan funksiyalar toplusudur. Pedoqoji fəaliyyətin məqsədi- cəmiyyət üzvlərinin tərbiyəsidir. Pedoqoji fəaliyyət predmeti isə insandır. Pedoqoji fəaliyyət, fəaliyyətin digər tərəflərindən fərqli olaraq həm obyekt həm subyekt rolundan özü çıxış edir. Pedoqoji fəaliyyət müəllim şagird arasında ünsiyyət və fəaliyyətə əsaslanır. Müəllim və şagirdlər qarşılarına qoyduqları məqsədlərə görə öz işlərini həyata keçirirlər.

Pedoqoji fəaliyyətin əsas ünsürü Şəxsiyyətin həyatda fəal mövqe tutması, ictimai borca şüurlu münasibət bəsləməsi, sözü ilə əməlinin üst-üstə düşməsi onun gündəlik fəaliyyətinin əsas ideya istiqamətini təşkil edir. Pedoqoji fəaliyyət bir başa müəllim və şagird sxeminə uyğunlaşır. “Ulu Öndərin” dediyi kimi Müəllim elə bir şəxsiyyətdir ki, cəmiyyət özünün tərbiyəsini məhz ona güvənir. Hər bir şəxs qazandığı uğura, əldə etdiyi müvəffəq əməllərə görə cəmiyyətdə böyük nüfuz sahibinə, yüksək əməli vərdişlərin əzmkar daşıyıcısına çevrilir, öz sənət və peşə yolunda, püxtələşmiş keyfiyyətlər zəminində formalaşaraq öz fəaliyyət sferasını geniş diapazonda təşkil etmək qayğısı ilə yaşayıb-yaradır. Bütün mülahizələr onu göstərir ki fəaliyyət insanın bütün yaş mərhələsindən anadan olandan ta ki həyatı tərk edəcəyi günə qədər onunla birlikdə olur. Növləri təhlil tərkib xüsusiyyətlərinə görə insanı hər daim təkzib edir və ona həyatda qalmağı öyrədir və yaşadır. Həm daxili (psixi) həm xarici (fiziki) nümunələri özündə birləşdirir. İnsan fəaliyyətini xarakterizə edən kateqoriyalar içərsində fəaliyyət kateqoriyası özünə məxsus yer tutur. Fəaliyyət haqqında çox geniş danışdıq. Fəaliyyətin icrası isə ilk növbədə mənlik şüurundan başlayır. İnsan məni sosial mühitdən ayrılaraq inkişaf edir və özünə məxsus yer tutur. Bu xarakteristikanı isə fəaliyyət aşkar edir.