1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

1.2. Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari 
Marketing atamasi iste’molga XIX asrning 60-yillarida Makkovern tomonidan kiritilgan. Marketing 
nazariy konsepsiya va tijorat faoliyatining o‘ziga xos hodisasi tarzida XX asr boshlarida AQShda ilk 
bor qo‘llanildi
1
. 

---

1902-yildan boshlab AQShning Michigan, Kaliforniya, Illinoys universitetlarida “Tovarlar 
marketingi”, “Marketing usullari”fanlaridan ma’ruzalar o‘qitila boshlandi. 1910-1925-yillar 
mobaynida marketing usullari orqali bozorlar o‘rganila boshlandi. Firmalarda biznes faoliyatini 
o‘rganish uchun bozorni o‘rganish bo‘yicha bo‘limlar tashkil qilina boshlandi. 1926-yilda AQShda 
Marketing va Reklama Milliy Assotsiatsiyasi tashkil qilinib, keyinchalik Amerika Marketing 
jamiyatiga aylantirildi. 1973-yilda bu jamiyat Amerika Marketing Assotsiatsiyasi mavqeyiga ega 
bo‘ldi. Ikkinchi jahon urushi og‘ir sanoat rivojlanishiga va sanoat tarmoqlarini boshqarishga bo‘lgan 
yangicha yondashuvni talab etdi. Ommaviy ishlab chiqarishning o‘sishi, sotib olish qobiliyatining 
pastligi bozorlarda sotuv siyosatining ishlab chiqilishini va marketing sohasida tajribaning ortishiga 
olib keldi. 1948-yildan esa marketing turli xo‘jalik faoliyatida qo‘llanilib, ishlab chiqarishdan to 
iste’molchiga yetib borgungacha bo‘lgan jarayonda tovarlar oqimi va xizmat ko‘rsatishni tashkil 
qilishda ishlatildi. 
1960-yilda Djer Makkarti tomonidan marketingning tub mohiyatini ochib beruvchi“
4P”
modeli 
ishlab chiqildi. Bu modelda marketingning asosiy 4 elementlari tovar (product), narx (price), sotuv 
(place), reklamarag‘batlantirish (promotion) o‘z aksini topgan. Bu model marketing sohasidagi 
nazariy izlanishlarga asos soldi.Turli mamlakatlarda marketing assotsiatsiyalari va institutlari tashkil 
qilinib, bozor va marketing izlanishlari olib borila boshlandi. 1965-yilda ingliz Marketing instituti 
tomonidan marketingga quyidagi tarif berildi. Marketing – amaliy faoliyat bo‘lib, boshqaruv 
funksiyalari tizimi hisoblanadi, uning yordamida iste’molchilarning xarid (sotib olish) qobiliyati 
o‘rganilishi natijasida tovar va xizmatlarga bo‘lgan real talabni shakllantirish orqali foyda olish 
jarayonidir. Bu tarif ko‘pgina nazariyotchilar tomonidan tan olindi va amaliy jarayonda unga 
asoslanib biznes va ishlab chiqarishni boshqarish olib borildi. 1966-yildan to hozirga qadar 
marketingning juda ko‘p tariflari yaratildi. Amerika Marketing Assotsiatsiyasi ma’lumotlariga ko‘ra 
2000 dan ortiq tariflar marketingning ko‘p qirrali faoliyatini to‘la – to‘kis ochib bergan. 
“Marketing – tovarlar yaratish, taklif qilish va ayirboshlash vositasida shaxslarning ham, 
guruhlarning ham ehtiyoj va talablarini qondirishga yo‘naltirilgan ijtimoiy va boshqaruv 
jarayonidir”. Marketing bo‘yicha taniqli mutaxassis F. Kotler marketing faoliyatini ayirboshlash 
orqali insonlar talabini qondirishga yo‘naltirilgan faoliyat, deb tushuntiradi. Ingliz mutaxassisi Dj. 
Steyner fikricha, marketing strategik rejalashtirish va boshqaruv jarayonidagi asosiy vazifa bo‘lib, 
uning maqsadi - iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirish va korxonalar daromadini ta’minlash 
hisoblanadi. Korxona faoliyatining barcha yo‘nalishlari, ya’ni ishlab chiqarish, moliyaviy va sotuv 
sohasida integratsiyani yo‘lga qo‘yish.
2
1960-yilda Amerika Marketing Assotsiatsiyasi tomonidan quyidagi tarif ma’qullandi. Marketing-
ishlab chiqaruvchidan to iste’molchigacha yetib borgunga qadar tovar va xizmatlar oqimini yo‘lga 
qo‘yish, tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatidir. 1985-yilga kelib esa bu tarif 
yanada to‘liqroq qilib tavsiflandi, ya’ni “Marketing-narx shakllantirish, g‘oyalarni siljitish va 
amalga oshirish, tovar va xizmatlarni ayirboshlash orqali sotish natijasida alohida shaxslar va 
tashkilotlar talabini qondirishga yo‘naltirilgan jarayon”. 
AQShda 1966-yilga kelib marketing masalalari bo‘yicha shug‘ullanuvchi 350 ga yaqin firmalar 
faoliyat ko‘rsata boshladi. Bu firmalar yirik kompaniyalar uchun pullik shartnoma asosida 
tadqiqotlar o‘tkazib 300 mln. dollarga yaqin daromad ko‘ra boshladilar. Keyinchalik marketing 
faoliyati bilan yirik universitetlarning tadqiqot guruhlari, markazlari, savdo – sanoat 
assotsiatsiyalari, davlat tashkilotlari shug‘ullana boshladilar. 1967-yildan boshlab Angliyaning 500 
dan ortiq firmalari bozorda raqobatbardosh bo‘lish uchun bozor tadqiqotlari olib borishni yo‘lga 
qo‘yishdi. Bu tadqiqotlarga 5000 dan ortiq talabalarni jalb qilishdi. 

---

Marketing rivojlanishining jarayoni unga bo‘lgan yondashuv va fikrlarning tobora ko‘payib 
borishiga sabab bo‘ldi. 1972-yilda F.Kotler mikro va makromarketing tushunchalarini asoslab berdi. 
Mikro marketing - ma’lum bir kompaniya tomonidan bajariladigan ishlarni nazarda tutadi. Makro 
marketing — butun jamiyatning yashash tarzini nazarda tutadi. 1976-yilga kelib, Shelbi Xant 
“marketing- ayirboshlash jarayoni haqidagi ilmlar majmuasidir”, deb xulosa qildi. Ko‘rib 
turibmizki, marketing faoliyatining naqadar keng qamrovli ekanligi sababli turli olimlar tomonidan 
bir-birini inkor etmagan holda turli tariflar berilishiga olib keldi. 
AQSh va G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida marketing masalalari bo‘yicha milliy 
institutlar, turli assotsiatsiya, maktab va tadqiqot markazlarining tashkil etilishi bu sohaning 
rivojlanishiga olib keldi. Marketing g‘oyalarining rivojlanishini Yevropa Marketing Qo‘mitasi va 
Angliya Xalqaro Marketing Assotsiatsiyalari targ‘ibot qildilar. 
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi davlatlari va Rossiya bozor munosabatlariga o‘tilgandan so‘ng 
marketing faoliyati firmalar va korxonalar faoliyatiga jadal sur’atlar bilan joriy etila boshlandi. 
1990-yilda Rossiya Marketing Assotsiatsiyasi tashkil etildi va uning Prezidenti etib professor 
G.G.Abramshvili tayinlandi. 
80-90-yillarda marketingning globallashuv jarayoni kuzatildi. Avstraliyaning Kanberre shahrida 
1992-yilda Global Marketing bo‘yicha Xalqaro Konferensiya bo‘lib o‘tdi. Uning shiori bo‘lib 
«Marketing – bu hamma narsa», «Marketing – bu BIZNES», deb jarangladi. 
Marketingning fan va o‘ziga xos san’at sifatida shakllanishi va takomillashuviga ko‘plab xorijiy 
mutaxassislar B.Berman, G.Bolt, M.Bruk, A.Vayman, X.Vays, X. Verli, D. Gardner, D.Garst, 
X.Grenross, E.Dixtl, P.Druker, R.Kamp, F.Kotler, J.Lamblen, T. Levitt, S. Madjaro, Meffert 
X., R. Nishlag, Dj.Evans va boshqalar o‘z hissalarini qo‘shdilar. 
1.1-jadval