1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

Marketingning fan sifatida rivojlanish evolyutsiyasi 
Yillar 
Nazariy asoslari 
Usullar 
Qo‘llash 
sohalari 
1900- 
1950yillar 
Tovar haqida ta’limotning paydo 
bo‘lishi, tovar tarqatishga xos 
yondashuv, eksport va sotuv 
nazariyalarining yaratilishi 
kuzatuv, xarid va sotuv 
jarayonining tahlili, 
iste’molchilarni sotib olish 
qobiliyati tahlili 
ommaviy 
tovarlar ishlab 
chiqarish, 
qishloq xo‘jalik 
tarmoqlari 
1960 
yillar 
Sotuv haqida ta’limot, sotuv 
hajmiga yo‘naltirilganlik tovar va 
uning funksiyalariga urg‘u berish, 
distribyuterlik nazariyasining 
shakllanishi 
rag‘batlar tahlili, 
operatsiyalar tahlili, 
modellashtirish 
iste’mol 
tovarlari 
iste’molchilari 
1970 
yillar 
Qaror qabul qilishning ilmiy 
asoslari. Marketing tavsiya qiladi, 
sotuvga yo‘naltirilganlik, 
iste’molchiga qisman e’tibor 
Faktoring, diskrimenant 
tahlil, matematik usullar, 
marketing modellari 
Ishlab chiqarish 
vositalari va 
iste’mol 
vositalari 
iste’molchilari 
19801990 
yillar 
Vaziyatli tahlil. Marketing 
menejment funksiyasisifatida, 
raqobat tahlili nazariyasi, ekologiya 
asoslarining shakllanishi, strategik 
marketing 
pozitsiyalash, klaster 
tahlili, iste’molchilar 
tipologiyasi, ekspertiza, 
sabab va oqibat tahlili 
Ishlab chiqarish 
vositalari, 
iste’mol 
vositalari, 
xizmat sohasi 
iste’molchilari 

---

1991 
yildan 
hozirga 
qadar 
Marketing haqidagi ta’limot 
tadbirkorlikning funksiyasi va 
instrumentariysi sifatida. 
Bozor tarmoqlari nazariyasi, 
kommunikatsiyalar nazariyasi va 
o‘zaro ta’sir. Ijtimoiy va ekologik 
yo‘naltirilganlik 
pozitsiyalash, klaster 
tahlili, iste’molchilar 
tipologiyasi, ekspertiza, 
iste’molchilar xulq-atvori 
modeli, benchmarking, 
o‘yinlar nazariyasi 
Ishlab chiqarish 
vositalari, 
iste’mol 
vositalari, 
xizmat sohasi 
iste’molchilari, 
foydasiz 
korxonalar, 
tadbirkorlik 
subyektlari 
Shuni ta’kidlash lozimki, 90 - yillar o‘rtalarida bozor tarmoqlarida marketing kommunikatsiyalari 
to‘g‘risida nazariya va uslubiyotlar yaratildi. 
Rossiya Fanlar Akademiyasi, Sankt Peterburg moliya-iqtisod universiteti va boshqa oliy ta’lim 
muassasalari olim va tadqiqotchilari bozorni o‘rganish iste’molchilarni taqiq etish bo‘yicha ilmiy 
tadqiqotlarni kengaytirdilar. Marketing rivojlanishi evolyutsiyasi uning iqtisodiyotning barcha 
sohalariga joriy etilishi bilan xarakterlanadi. 
1-bosqichda Marketing amaliy iqtisodiyot sohasi sifatida ko‘rilib, sotuvni samarali tashkil qilish, 
sotuv jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlarni tahlil qilish, firma faoliyati rentabelligini oshirishga 
qaratilgan. 
2-bosqichda Marketingning turli konsepsiyalari shakllandi. Bu davrda marketingning asosiy 
funksiyalari bozorni o‘rganish, reklama, sotuvni rag‘batlantirish, sotuvni rejalashtirish kabilarga 
katta e’tibor qaratiladi. 
3-bosqichda Marketing bozor konsepsiyasini boshqarish sifatida ko‘rilib, marketingning nazariy va 
uslubiy asoslarini rivojlantirishga zarurat tug‘ildi. 
4-bosqichda Marketing rivojining evolyutsiyasi marketingni boshqarish nazariyasini ishlab chiqish, 
bozorni o‘rganish usullarini mukammallashtirsh, narx, kommunikatsiya, sotuv siyosatini amalga 
oshirish orqali qarorlar qabul qilishni to‘g‘ri amalga oshirish bo‘yicha nazariy va amaliy 
ko‘rsatmalar ishlab chiqildi. 
5-bosqichda Marketing – menejment nazariyasi rivojlana boshladi. Bu nazariya zamonaviy axborot 
texnologiyalariga asoslangan holda bozor tarmoqlarining xususiyatlari, o‘zaro bir biriga ta’siri kabi 
masalalarga katta e’tibor berildi. Raqobatli bozor sharoitida tovar sifati uning xarakteristikasi, 
xizmat sifatiga asosiy e’tibor qaratildi. Ekologik marketing konsepsiyasi shakllandi. 
O‘zbekistonda 1980-yillardan boshlab iqtisodiyot o‘quv yurtlarida marketing kurslari o‘qitila 
boshlandi. Shu yillari marketing masalalari bilan S. Salimov, S. G‘ulomov, A. Bekmurodov, J. 
Jalolov, M. Qosimova, D.Muhitdinov, X.Raimov, A. Soliyev kabi olimlar ilmiy tadqiqot ishlari olib 
bordilar. 1986-yilda «Sovplastital» qo‘shma korxonasida birinchi bo‘lib marketing bo‘limi tuzildi. 
Shuningdek, 

---

«Toshkent to‘qimachilik mashinasozlik zavodi» aksiyadorlik jamiyati, «V. P. Chkalov nomidagi 
Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi» davlat-aksiyadorlik birlashmasi, «Toshkent qishloq 
xo‘jaligi mashinasozligi» aksiyadorlik jamiyati kabi korxonalarda ham marketing bo‘limlari 
ochildi.
4
Mamlakatimizda hozirda faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari, yirik ishlab chiqarish 
korxonalarining aksariyatida marketing bo‘limlari ish olib boradi. 
Yillar davomida marketingning roli juda o‘zgaradi. Marketingningrivojlanishini tushunish 
zamonaviy marketingni tushunishga yordam beradi. Bozordagi holat, raqobat darajasi, atrof-muhitga 
qarab firmalar o‘zlari uchun turli marketing dasturlarini ishlab chiqishlari mumkin. 
Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi: 
1.
oddiy savdo –sotiq davri; 
2.
ishlab chiqarish davri. Sanoat revolyutsiyasidan keyin to 1920yillargacha ko‘p kompaniyalar 
ishlab chiqarish davrida edilar («Ishlab chiqarish davri» da kompaniyalar ma’lum turdagi 
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan); 3) realizatsiya davri. 
1930-yillarga kelib G‘arb kompaniyalari ishlab chiqarish quvvatini keskin pasaytirdi, endi ishlab 
chiqarish muammo emas, balki raqobatda yengib chiqib o‘z mahsulotini sotish muhim edi, 
(«Realizatsiya davrida» kompaniya raqobat kuchayganligi uchun sotuvga e’tibor qaratishi 
tushuniladi); 
4.
marketing bo‘limi davri; 
5.
marketing kompaniyasi davri; 
1.2-rasm. Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi 
Rivojlangan mamlakatlarda «Realizatsiya davri» 1950-yillargacha davom etdi. Sotish hajmi yetarli 
darajada edi. Lekin muammo kompaniya nimaga ko‘proq ahamiyat berish kerakligini aniqlash edi. 

---

Kompaniyalar uchun ilmiy izlanish olib borish, sotib olish, ishlab chiqarish, jo‘natish va sotishni 
bog‘lab turadigan odam kerak edi. Shunday qilib, «Realizatsiya davri»ni «marketing bo‘limi davri» 
egalladi. «Marketing bo‘limi davri» - kompaniyaning barcha marketing ishlari faqat bir bo‘lim 
tomonidan olib boriladi va qisqa muddatli rejalari tuziladi. 
1960-yillarga kelib esa ba’zi bir kompaniyalar faqat marketologlardan iborat holda ishni boshladi. 
Hatto, marketing kompaniyalari ishchilarining ba’zilari «Marketing bo‘limi davridan» chiqishgan 
edi. 
1.3-rasm. Marketing kompaniyasi 
«Marketing kompaniyasi davri» - qisqa muddatli marketing rejalashtirishga qo‘shimcha uzoq 
muddatli marketing rejalarini ishlab chiqadi va butun korxona marketing kompanyasi asosida ish 
olib boradi. Marketing kompaniyasi juda oddiy, lekin juda muhim. Marketing kompaniyasi yangilik 
emas. Lekin ko‘pchilik boshqaruvchilar bu so‘zni eshitib vahimaga tushadi. Shuning uchun ular 
o‘zlari uchun oson bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarish, uni sotishga harakat qiladi. «Ishlab 
chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra sotiladigan mahsulotni ishlab chiqarish maqsadga 
muvofiqdir», ya’ni aqlli boshqaruvchi esa ishlab chiqarishdan ko‘ra ko‘proq marketingga e’tibor 
qaratadi. Marketingga moyil korxona o‘zi ishlab ishlab chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra 
mijozlarga kerakli narsani ishlab chiqarishni ma’qul ko‘radi. Masalan, Ford Motors «Mijozlar 
tajribasi» dasturiga muvofiq Ford kompaniyasining turli bo‘limlaridagi ishchilari Fordning minglab 
mijozlari bilan uchrashib, ularning xohish va istaklarini o‘rganishdi va ishlab chiqarishga tatbiq 
qilishdi.