1991
yildan
hozirga
qadar
Marketing haqidagi ta’limot
tadbirkorlikning funksiyasi va
instrumentariysi sifatida.
Bozor
tarmoqlari nazariyasi,
kommunikatsiyalar nazariyasi va
o‘zaro ta’sir. Ijtimoiy va ekologik
yo‘naltirilganlik
pozitsiyalash, klaster
tahlili, iste’molchilar
tipologiyasi, ekspertiza,
iste’molchilar xulq-atvori
modeli, benchmarking,
o‘yinlar nazariyasi
Ishlab chiqarish
vositalari,
iste’mol
vositalari,
xizmat sohasi
iste’molchilari,
foydasiz
korxonalar,
tadbirkorlik
subyektlari
Shuni ta’kidlash lozimki, 90 - yillar o‘rtalarida bozor tarmoqlarida marketing kommunikatsiyalari
to‘g‘risida nazariya va uslubiyotlar yaratildi.
Rossiya
Fanlar Akademiyasi, Sankt Peterburg moliya-iqtisod universiteti va boshqa oliy ta’lim
muassasalari olim va tadqiqotchilari bozorni o‘rganish iste’molchilarni taqiq etish bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlarni kengaytirdilar. Marketing rivojlanishi evolyutsiyasi uning iqtisodiyotning barcha
sohalariga joriy etilishi bilan xarakterlanadi.
1-bosqichda Marketing amaliy iqtisodiyot sohasi sifatida ko‘rilib, sotuvni samarali tashkil qilish,
sotuv jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlarni tahlil qilish, firma faoliyati rentabelligini oshirishga
qaratilgan.
2-bosqichda Marketingning turli konsepsiyalari shakllandi. Bu davrda marketingning asosiy
funksiyalari bozorni o‘rganish, reklama, sotuvni rag‘batlantirish, sotuvni rejalashtirish kabilarga
katta e’tibor qaratiladi.
3-bosqichda Marketing bozor konsepsiyasini boshqarish sifatida ko‘rilib, marketingning nazariy va
uslubiy asoslarini rivojlantirishga zarurat tug‘ildi.
4-bosqichda Marketing rivojining evolyutsiyasi marketingni boshqarish nazariyasini ishlab chiqish,
bozorni o‘rganish usullarini mukammallashtirsh, narx,
kommunikatsiya, sotuv siyosatini amalga
oshirish orqali qarorlar qabul qilishni to‘g‘ri amalga oshirish bo‘yicha nazariy va amaliy
ko‘rsatmalar ishlab chiqildi.
5-bosqichda Marketing – menejment nazariyasi rivojlana boshladi. Bu nazariya zamonaviy axborot
texnologiyalariga asoslangan holda bozor tarmoqlarining xususiyatlari, o‘zaro bir biriga ta’siri kabi
masalalarga katta e’tibor berildi. Raqobatli bozor sharoitida tovar sifati uning xarakteristikasi,
xizmat sifatiga asosiy e’tibor qaratildi. Ekologik marketing konsepsiyasi shakllandi.
O‘zbekistonda 1980-yillardan boshlab iqtisodiyot o‘quv yurtlarida marketing kurslari o‘qitila
boshlandi. Shu yillari marketing masalalari bilan S. Salimov, S. G‘ulomov, A. Bekmurodov, J.
Jalolov, M. Qosimova, D.Muhitdinov, X.Raimov, A. Soliyev kabi olimlar ilmiy tadqiqot ishlari olib
bordilar. 1986-yilda «Sovplastital» qo‘shma korxonasida birinchi bo‘lib marketing bo‘limi tuzildi.
Shuningdek,
«Toshkent to‘qimachilik mashinasozlik zavodi» aksiyadorlik jamiyati, «V. P.
Chkalov nomidagi
Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi» davlat-aksiyadorlik birlashmasi, «Toshkent qishloq
xo‘jaligi mashinasozligi» aksiyadorlik jamiyati kabi korxonalarda ham marketing bo‘limlari
ochildi.
4
Mamlakatimizda hozirda faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari, yirik ishlab chiqarish
korxonalarining aksariyatida marketing bo‘limlari ish olib boradi.
Yillar davomida marketingning roli juda o‘zgaradi. Marketingningrivojlanishini tushunish
zamonaviy marketingni tushunishga yordam beradi. Bozordagi holat, raqobat darajasi, atrof-muhitga
qarab firmalar o‘zlari uchun turli marketing dasturlarini ishlab chiqishlari mumkin.
Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi:
1.
oddiy savdo –sotiq davri;
2.
ishlab chiqarish davri. Sanoat revolyutsiyasidan keyin to 1920yillargacha ko‘p kompaniyalar
ishlab chiqarish davrida edilar («Ishlab chiqarish davri» da kompaniyalar ma’lum
turdagi
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan); 3) realizatsiya davri.
1930-yillarga kelib G‘arb kompaniyalari ishlab chiqarish quvvatini keskin pasaytirdi, endi ishlab
chiqarish muammo emas, balki raqobatda yengib chiqib o‘z mahsulotini sotish muhim edi,
(«Realizatsiya davrida» kompaniya raqobat kuchayganligi uchun sotuvga e’tibor qaratishi
tushuniladi);
4.
marketing bo‘limi davri;
5.
marketing kompaniyasi davri;
1.2-rasm. Marketing rivojlanishining 5 ta bosqichi
Rivojlangan mamlakatlarda «Realizatsiya davri» 1950-yillargacha davom etdi. Sotish hajmi yetarli
darajada edi. Lekin muammo kompaniya nimaga ko‘proq ahamiyat berish kerakligini aniqlash edi.
Kompaniyalar uchun ilmiy izlanish olib borish, sotib olish,
ishlab chiqarish, jo‘natish va sotishni
bog‘lab turadigan odam kerak edi. Shunday qilib, «Realizatsiya davri»ni «marketing bo‘limi davri»
egalladi. «Marketing bo‘limi davri» - kompaniyaning barcha marketing ishlari faqat bir bo‘lim
tomonidan olib boriladi va qisqa muddatli rejalari tuziladi.
1960-yillarga kelib esa ba’zi bir kompaniyalar faqat marketologlardan iborat holda ishni boshladi.
Hatto, marketing kompaniyalari ishchilarining ba’zilari «Marketing bo‘limi davridan» chiqishgan
edi.
1.3-rasm. Marketing kompaniyasi
«Marketing kompaniyasi davri» - qisqa muddatli marketing rejalashtirishga qo‘shimcha uzoq
muddatli marketing rejalarini ishlab chiqadi va butun korxona marketing kompanyasi asosida ish
olib boradi. Marketing kompaniyasi juda oddiy, lekin juda muhim. Marketing kompaniyasi yangilik
emas. Lekin ko‘pchilik boshqaruvchilar bu so‘zni eshitib vahimaga tushadi. Shuning uchun ular
o‘zlari uchun oson bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarish, uni sotishga harakat qiladi. «Ishlab
chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra sotiladigan mahsulotni
ishlab chiqarish maqsadga
muvofiqdir», ya’ni aqlli boshqaruvchi esa ishlab chiqarishdan ko‘ra ko‘proq marketingga e’tibor
qaratadi. Marketingga moyil korxona o‘zi ishlab ishlab chiqargan mahsulotni sotishdan ko‘ra
mijozlarga kerakli narsani ishlab chiqarishni ma’qul ko‘radi. Masalan, Ford Motors «Mijozlar
tajribasi» dasturiga muvofiq Ford kompaniyasining turli bo‘limlaridagi ishchilari Fordning minglab
mijozlari bilan uchrashib, ularning xohish va istaklarini o‘rganishdi va ishlab chiqarishga tatbiq
qilishdi.
Dostları ilə paylaş: