1. marketing va uni rivojlanishining asosiy bosqichlari ulgurji savdo

Geografik xususiyati bo‘yicha segmentlash.
Bozorni bu xususiyati bo‘yicha segmentlarga ajratish 
uni geogragik birliklarga, ya’ni davlat, hududlar, shaharlar, jamoatlarga ajratishni talab etadi. 
Demografik xususiyati bo‘yicha segmentlash.
Bozorning bu xususiyati demografik o‘zgaruvchilar 
ya’ni jinsi, yoshi, oila hajmi, ma’lumoti, dini va millati asosida birliklarga bo‘ladi. Demografik 
o‘zgaruvchilar – eng ommabop omillar bo‘lib, asosan iste’molchilarning guruhini farqlashga xizmat 
qiladi. Ommabop bo‘lishning birdan bir sababi shundan iboratki, tovarni iste’mol qilish 
intensivligining demografik belgilarga bog‘liqligidir. 
Oila a’zolarining yoshi va hayot tarzi. Iste’molchilarning iste’mol va xarid qilish qobiliyati yoshiga 
nisbatan o‘zgaradi. 
Jins. Jins bo‘yicha segmentlash avvaldan kiyimga nisbatan, sochni parvarishlash, kosmetika va 
jurnalga nisbatan qo‘llanilmoqda. Vaqtivaqti bilan bu segmentlashning qulayligini boshqa bozor 
arboblari ham aniqlashdi. 
Daromad darajasi.
Bozorni segmentga bo‘lishning yana bir eski usullaridan hisoblanib, 
daromadlar darajasi orqali u yoki bu tovarga bo‘lgan iste’molchilar ehtiyojini har doim ham aniqlab 
bo‘lmaydi. 
Psixografik xususiyati bo‘yicha segmentlash.
Psixografik xususiyati bo‘yicha segmentlashda 
xaridorlarning tegishlilik belgisiga ya’ni hayot (yashash) tarzi va shaxsiy xususiyatlariga ko‘ra 
jamoat sinfiga, guruhlarga ajratish. Biron bir demografik guruhning psixologik xususiyati turlicha 
bo‘lishi mumkin. 
Jamoat guruhi. Ko‘pgina firmalar, korxonalar o‘z ishlab chiqarishini ma’lum bir jamoat sinfiga 
moslab, ularning xarakterlarini inobatga olgan holda ishlab chiqaradi. 
Hayot tarzi. Markali va oddiy tovarlar sotuvchilari ko‘p hollarda xaridorlarning hayot tarzini 
inobatga olgan holda o‘z bozorlarini segmentlaydi. 
Bozorni segmentlarga ajratish xaridorlarni talab va ehtiyojlarini aniqlash masalasini hal etishning 
ideal vositasi bo‘la olmaydi, ammo shunga qaramay bu usul ishbilarmonlarni bu boradagi ishlarga 
qiziqtirish uchun qimmatli ma’lumotlar beradi. Bozor strukturasi, shuningdek, korxona o‘z ko‘lami 
hamda ixtisoslashuviga qarab ko‘pgina hatto juda ko‘p segmentlarda sotish strategiyasini tanlashi 
mumkin, yoki aksincha, o‘z kuchini bo‘lib tashlamay, eng qulay va istiqbolli bir yo‘nalishda 
to‘plashi mumkin. 

---

8.1.-rasm. Bozorni segmetlash belgilari 
Odatda, segmentlash jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi. 
Makrosegmentlash, deb nomlanadigan birinchi bosqichda «tovar bozori» aniqlanadi. 
Mikrosegmentlash, deb nomlanadigan ikkinchi bosqichda esa ilgari aniqlangan bozor ichida 
iste’molchilar segmentlari aniqlanadi. Bozor segmentini aniqlashning uchta usuli mavjud. 
Birinchi - tovarning afzalligiga qarab segmentlash. Bunda iste’molchilar qanday tovarni 
xohlayotganligiga qarab segmentni aniqlash tushuniladi. 
Ikkinchi usul - iste’molchilarning xulq-atvorini hisobga olgan holda segmentlash. 
Uchinchi usul - iste’molchilar xarakteriga qarab segmentlash hisoblanadi. 
Bozorni segmentlash turli mezonlarga ko‘ra (obyektiv va subyektiv belgilari bo‘yicha) amalga 
oshirilishi mumkin. Nazariya va amaliyotda segmentlashning asosan, 2 guruhi — ijtimoiy-iqtisodiy 
va psixologik mezonlari ko‘proq qo‘llanadi. Psixologik mezonlar marketing tizimi subyektlarining 
munosabatlariga, muomalariga mo‘ljallangan. 
8.2-rasm. Xaridorlarga qarab bozorni segmentlash mezonlari 
Segmentatsiya mezonlarining birinchi guruhi obyektiv belgilarni o‘z ichiga oladi va ikkinchi guruh 
uchun asos hisoblanadi. Shuning uchun mezonlarning 1-guruhi asosida bozorni segmentlash 

---

(ma’lum bo‘limlarga ajratish) ni klassik yoki demografik segmentatsiya, deyiladi. Mezonlarning 2-
guruhidan foydalanib bozorni segmentlash “mukammal” yoki psixogrfik segmentatsiya, deyiladi. 
Keyingi yillarda bozorni, ayniqsa, kundalik ehtiyoj tovarlari bozorini segmentlashda vizual 
xronologik belgilar ajratib ko‘rsatilmoqda. Ularga insonning hayot siklini aniq iste’molchi yoki 
iste’molchilarning guruhini tavsiflovchi belgilar kiradi. Shu bilan birga bozorni segmentlashning har 
bir turida amaliyotda alohida foydalanadi, deb hisoblamaslik kerak. Qoidaga ko‘ra bozorni uning 
segmentlarini tahlil qilganda marketologlar mezonlar kombinatsiyalarini qo‘llaydilar. Shu bilan 
birga tovar turiga bog‘liq holda iste’mol tovarlarini va ishlab chiqarish – texnika yo‘nalishi 
segmentlari mezonlari farqlandi. Masalan, F.Kotler iste’mol tovarlari bozorini segmentlashda uning 
3 ta segmentga ajratish imkoniyatini ko‘rsatib, unga oilaning daromadini, oila a’zolari miqdori 
(soni) ni, yoshini kiritgan. 
Iste’mol tovarlari bozori shartli ravishda 36 ta segmentga (bo‘lakka) bo‘lingan, bu esa potensial 
xaridorlar soni ko‘proq bo‘lishiga olib kelgan. 
Psixografik mezonlar segmentatsiyaning subyektiv belgilariga kiradi. Mezonlarning bu guruhiga 
hayot tarzi va muomalasi aks etib turadigan xaridorlarning asosiy tavsiflari birlashtirilgan. 
Psixografik mezonlar xarakteri chizgilari, odatlari, xaridorlarning o‘zlari haqidagi tasavvurlari, xulq-
atvor motivlari, shaxs sifatidagi xarakteristikalari, xaridorlik muomalasi omillari kabi belgilarni o‘z 
ichiga olishi mumkin. Korxonalar tomonidan sotib olinadigan sanoat tovarlari bozorlarini 
segmentlash mezonlari geografik, ishlab chiqarish – iqtisodiy va kasbiy – shaxsiy belgilarga 
asoslanadi. Iqlim, relyef, urbanizatsiya darajasi kabilar bilan tavsiflanuvchi geografik belgilar 
tarmoqlar va aniq tovarlar iste’molchisi bo‘lgan korxonalar, texnologik jarayonlar, iste’molchi 
firmalar miqyoslari, kompaniya joylashgan mintaqa yoki mamlakatdagi iqtisodiy konyunkturalar 
darajasi, savdoni tashkil etish metodlari, logistika talablari va boshqalar holatlarni xarakterlovchilar 
to‘liq ishlab chiqarish – iqtisodiy belgilarga kiradi. Bu yerda ishlovchilar soni tashkiliy struktura, 
savdo dinamikasi, fond va kapital fondi kabi firma demografik (tuzilmaviy) belgilar alohida 
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Segmentlash siyosatining ikki jihati bo‘lishi mumkin.