Identiv o‘quv maqsadi: 2.1 Ttrik, o‘lik. biokos, biogen moddalaming nimaligining farqiga yetish, xotirada saqlab qoladi. 2.2.Biosferada moddalarning aylanishini biladi. 2.3.Tirik moddalaming asosiy funksiyalarining mohiyatini anglab yetadi.
70 2-asosiy savolning bayoni: Sayyoramizdagi barcha tirik organizmlar yig‘indisini V.I.Vernadskiy tirik modda deb ataydi. Tirik moddalarning eng muhim xususiyatlari esa uning umumiy vazni, kimyoviy tarkibi va energiyasi hisoblanadi.
Tirik moddalar - bir tckis tarqalgan joylar, suv qatlami, ya'ni tuproq, uning qatlamidagi o‘simlik ildizlari, zamburug‘lar, mikroorganizmlar, tuproqda hayot kechiruvchi boshqa hayvonlar, o‘simliklarning yer osti organlari qismi joylashgan qatlam hisoblanadi. Bu yerda o‘simliklaming sporalari. chang donachalari va urug‘larining asosiy massasi ham uchib yuradi. Biosferada faqat tirik moddaning bo‘lishi xarakterli bo‘lib qolmasdan. balki quyidagi xususiyatlarga ham ega bo‘ladi: suvning bo‘lishi biosferaga quyosh nuri oqimining tushishi. chegarada, ya'ni qattiq, suyuq va gazsimon holatalrini o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham biosfera uchun uzluksiz holdagi moddalar va cnergiya aylanishi xarakterlidir.
Biosferaning ikkinchi tarkibiy qismi - o‘lik modda hisoblanadi. Bular biosferadagi shunday moddalarning to‘plamiki, ulaming hosil bo‘lishida tirik organizmlar ishtirok etmaydi.
Undan tashqari biosferada oraliq moddalar ham ajTatiladi - ular tirik va o‘lik moddalarning birgalikdagi faoliyatidan hosil bo‘ladi. Tirik organizmlar oraliq moddalar hosil bo‘lishida yetakchi o‘rinni egallaydi.
Oraliq moddalar - yerdagi tirik moddalarning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tuproq, yemirilgan tog‘ jinslari va barcha tabiiy suvlardir. Buni VlVemadskiy biokos moddalar deb ataydi.
Bundan tashqari-biogen moddalar ham ajratiladi. Ular tirik organizmlarning hayot davomida hosil bo‘ladi va ofzarishlarga uchraydi. Ular katta potensial energiyaga ega bo‘lgan toshko‘mir, bitum, neft, ohaktosh hisoblanadi.
Biogen moddalar hosil bo‘lgandan keyin tirik oganizmlar unda kam faoliyat ko‘rsatadi.
Demak, biosfera tirik modda ta'siridagi yeming qobig‘i hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda bfosferani sayyoramizdagi eng yirik ekotizim deb qaraladi va unda katta doiradagi moddalar aylanishi amalga oshadi. To‘xtovsiz davom etadigan va tirik organizmlar faoliyati lufayli tartibga solinib turadigan moddalaming doimiy aylanishi - biosferaning o‘ziga xos belgisidir.
Tirik mayjudotlar o‘zining yashash sharoitida muhit bilan doimo aloqada bo‘lib turadi va geografik qobiqda narsalaming aylanishini vujudga keltiradi. Bu biologik aylanish deb ataladi.
Biosferada tirik mavjudotlarning massasi 2,7 lo‘2 tonnaga teng, bo‘lib u fotosintez orqali har yili 0,2 10 l o‘sadi. Yiliga shuncha lirik mavjudollar halok bo‘ladi. Almosferada sarf bo‘Iadigan kislorod o‘mi fotosintez jarayoni natijasida ( har yili 460 mlrd.t) to‘Idirilib turiladi. o‘simliklar SCh ni yutib turadi.
Biosferada suvning almashinuviga tirik moddalar katta ta'sir ko‘rsatadi. o‘simliklar yiliga 140 mlrd. t. uglerodni o‘zlashtirib 460 mlrd.t. kislorodni ajratib chiqarish jarayonida 2,25 10" t suvdan foydalanar ekan.
Biosferadagi organizmlar azot, kaliy, kremniy, fosfor, oltingugurt va boshqalaming aylanib yurishida ham ishtirok etadi. Demak, moddalaming tabiatda to‘xtovsiz aylanib yurishda tirik mavjudotlarning ahamiyati katta ekan.
Biosferadagi tirik organizmlar massasining 94,5% o‘simliklar biomassasiga to‘g‘ri keladi. Bu esa yer kurrasida modda va cnergiya almashinuvini tartibga solib turishda o‘simliklarning ahamiyatini nihoyatda katta ekanligini ko‘rsatadi.
Sizlarga maTum, - tabiatda moddalaming aylanishi uchun 3 guruhdan iborat organizmlar qatnashishi shart hisoblanadi.