1-ma’ruza. Kirish. Fanni o‘qitish va maqsadlari. Kinematika asoslari

y

x
z

z
x
y

r

М(х,у,
z
)

2.1 
–

р
а
с
м

---

---







cos
sin
sin
cos
sin
r
z
r
y
r
x



,
(2.1)
2) x,u,z lardan r,

,

larga o‗tish uchun quyidagi ifodalardan foydalanish kerak:
















x
y
tg
z
y
x
z
z
y
x
r


2
2
2
2
2
2
cos
(2.2)
Harakatlanayotgan moddiy nuqta qoldirgan izi trayektoriya deb ataladi.
Agar trayektoriya to‗g‗ri chiziqdan iborat bo‗lsa, harakat to‘g‘ri chiziqli, trayektoriya
egri chiziqdan iborat bo‗lsa, harakat egri chiziqli deb ataladi.
Moddiy nuqtaning trayektoriya bo‘ylab harakati davomida bosib o‘tgan masofaga yo’l
deyiladi. Yo‘l yo‘nalishi bilan xarakterlanmaydi. Fizikada bunday kattaliklarni skalyar 
kattaliklar deyiladi. Yo‘l — skalyar kattalik. Agar moddiy nuqta bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga
qarab harakat qilsa, shu nuqtalarni birlashtiruvchi va 1-nuqtadan 2-nuqtaga yo‘nalgan to‘g‘ri
chiziqga ko’chish deyiladi.
Fizikada yo‘nalish bilan xarakterlanadigan fizik kattaliklarga vektor kattaliklar deyiladi.
Ko‘chish - vektor kattalikdir.
Ixtiyoriy trayektoriya bo‗ylab harakatlanayotgan moddiy
nuqtani kuzataylik. Kuzatishni moddiy nuqta A nuqtadagi holatidan
boshlaymiz.
Biror

t vaqtdan keyin moddiy nuqta V nuqtaga kelib qolsin, u

S yo‗lni o‗tadi (2.2-rasm). Moddiy nuqtaning boshlang‗ich (A) va
oxirgi (V) vaziyatlarini ifodalovchi r va r
0
radius vektorlar ayirmasi
r
r
r






0
(2.3)
vektor moddiy nuqta ko‘chishini xarakterlaydi. Moddiy nuqta ko‗chishining shu ko‗chishni
o‗tilgandagi vaqt oralig‗iga nisbati harakatning o‗rtacha tezligi

o‗r
deyiladi.
t
r
ур






(2.4)
Vaqt oralig‗ini cheksiz kichraytira borsak, ya‘ni

t

0 deb olsak, (2.4) ifoda intilgan limitni
moddiy nuqtaning oniy tezligi yoki haqiqiy tezligi deb ataladi.
dt
r
d
t
r
im
t










0

(2.5)
To‗g‗ri chiziqli harakatda
r


ko‗chish va bosib o‗tilgan yo‗l

S bir xildir, u holda: