1-mavzu: “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari ilmiy blimlarning metodologik asoslari Reja

Bilimning informativligi
bilish faoliyatining barcha sohalari, kommunikativ 
jarayonlarda muhim ahamiyatga ega
. Bunda «kundalik amaliyot, ishlab chiqarish 
faoliyati, odamlar o‘rtasidagi munosabatlarda aloqa texnikasi ma’nosidagi axborot 
miqdori emas, balki avvalo axborotning mazmuni yoki boshqacha aytganda 
informativlik muhimdir. Zotan, axborot miqdori qancha ko‘p bo‘lmasin, agar u idrok 
etilmasa, tushunib yetilmasa, undan zarracha naf bo‘lmaydi»
52
.
Bilimning informativligi borliq qonunlarini aniq aks ettiruvchi va insonga 
uning amaliy-o‘zgartirish va bilish faoliyatida xizmat qiluvchi tushunchalar, 
mulohazalar, konsepsiyalar, nazariyalar va bilimning boshqa shakllarida 
ifodalangan muhim axborot majmuidir.
Bilim informativligining mazmunini quyidagilar tavsiflaydi: 1) yoritilayotgan 
masalalarning muammoliligi; 2) o‘rganilayotgan ob’yektning xossalari, aloqalari va 
munosabatlarini aniq aks ettiruvchi bilimning muhimligi va o‘ziga xosligi; 3) 
axborotning yangiligi, agar u amalda ijtimoiy ahamiyatga ega va o‘zlashtirilganidan 
so‘ng foydalanuvchining munosabatini o‘zgartirishi mumkin bo‘lsa; 4) axborotdan 
faoliyat jarayonida foydalanayotgan sub’yekt maqsadlari va vazifalariga 
muvofiqligi; 5) bilimning tushuntiruvchi, bashorat qiluvchi va uyushtiruvchi kuchi; 
6) bilim mazmuni mantiqiy-gnoseologik o‘zagining xususiyati sifatidagi bilimning 
invariantligi; 7) bilimning nomuayyanlik darajasi.
Ilmiy bilimning informativligi fanning hozirgi davrdagi rivojlanish 
qonuniyatlari, avvalo uning samaradorligini oshirishga ko‘maklashuvchi bilishdagi 
integratsiya 
jarayonlari 
bilan 
belgilanadi. 
Fanning 
integratsiyalashuvi 
informativlikning muhim xususiyatlaridan biri – bilimning tushuntiruvchi va 
bashorat qiluvchi kuchini oshiradi. Ilmiy bilishga informativlikni invariantlik orqali 
tahlil qilish xos. Informativlik invariantlik ma’nosida ko‘p jihatdan konseptual 
tizimlarning tushuntiruvchi kuchi yordamida ifodalanadi.
Hozirgi zamon fanining mantiqiy-gnoseologik asoslaridan biri bo‘lgan 
integratsiya ilmiy bilimning informativlik darajasi va asosiy informasion 
imkoniyatlarini o‘zgartiradi. Bu bilimning bir darajasidan boshqa darajasiga, 
52
Бирюков Б.В. Кибернетика и методология науки. – М.: Наука, 1994. – С.315.

---

narsalar va hodisalar mazmunini yanada teranroq aks ettiruvchi bilimga o‘tishi bilan 
bog‘liq. Integrativ jarayonlar nazariy tizimlarning teranlik darajasini oshirib, 
nazariya va empirik ma’lumotlarning qo‘llanish doirasini kengaytiradi. Nazariya 
mazmunining 
yanada 
teranlashuvi 
informativlik 
darajasining 
oshishiga, 
tushunchalar haqidagi axborotning integrativ jarayonlarga ta’sir ko‘rsatish 
imkoniyatini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashadi.
Shunday qilib, fanning integratsiyalashuvi tushunchalar tizimlarining 
informativligini ularning o‘zaro aloqasi asosida ro‘yobga chiqarish mexanizmi 
hisoblanadi.
Ijtimoiy
 
axborot
– 
bilimning shunday bir qismiki, u muayyan moddiy 
jismlarda qayd etilgan va belgilar tizimida ifodalangan holda ijtimoiy-
kommunikativ, sub’yektlararo jarayonga qo‘shilib idrok etiladi va insonning bilim 
darajasini o‘zgartiradi, shuningdek uning o‘zi ham o‘zgartirilib, undan faoliyatning 
turli jabhalarida foydalaniladi
. Shu ma’noda bilim tushunchasi olimning bilim 
jarayonini gnoseologik tomondan, axborot tushunchasi esa, asosan kommunikativ 
tomondan tavsiflaydi, deb aytish mumkin.
Inson faoliyatining o‘ziga xos tomoni axborotni talqin qilish imkoniyatidan 
yetarli foydalana olishida. Biroq bilish faoliyatining gnoseologik (aks ettirish) va 
kommunikativ jihatlarining farqlanishi (tegishli ravishda bilim va axborotning 
farqlanishi) ularning mushtarakligini tushunish bilan to‘ldirilishi lozim. «Axborot 
kommunikativ jarayonga qo‘shilib, bilim muayyan olimning qadriyatlari jabhasida 
rivojlanishiga ko‘maklashadi»
53
. Ijtimoiy axborotni o‘zlashtirish uchun uni anglab 
yetish va talqin qilish lozim.
Ijtimoiy axborot jarayoni ikki faoliyat turi – interiorizatsiya va 
eksteriorizatsiyaga asoslanadi
. 
Interiorizatsiya
insonning ijtimoiy-kommunikativ 
jarayonlarda moddiylashgan ijtimoiy (shu jumladan ilmiy) axborotni anglab yetish, 
uni ijodiy o‘zgartirish borasidagi faoliyati
, 
eksteriorizatsiya
yangi axborot yaratish 
borasidagi faoliyatdir
. Shu sababli inson bilish faoliyatida gnoseologik, 
ijtimoiykommunikativ va psixologik jihatlar mushtarakdir. Tabiat, jamiyat va 
tafakkur haqidagi mavjud axborotni o‘zlashtirish jarayonida insonda anglab 
yetilmagan ob’yektlar va jarayonlarni bilishga ehtiyoj tug‘iladi. U sub’yektlararo 
kommunikativ jarayonga qo‘shilib, bilish ehtiyoji ob’yektiga aylanadi va ijtimoiy 
merosning funsional-genetik tarkibiga «o‘rnashib», yana interiorizatsiyani keltirib 
chiqaradi.
Ilmiy axborot
– 
ilmiy bilish jarayonida olingan, tushunchalar, mulohazalar, 
xulosalar, nazariyalar va gipotezalar tizimida qayd etilgan, tabiiy yoki sun’iy 
belgilar tizimi yordamida ifodalangan, ob’yektiv borliqni olimning ma’naviy 
faoliyati natijalari orqali aniq aks ettiradigan va ijtimoiy-tarixiy amaliyotda 
foydalaniladigan ijtimoiy ahamiyatga molik va mantiqiy jihatdan (shaklan) 
umumiylashtirilgan axborot.
Insonning ilmiy bilish faoliyati o‘zini qurshagan dunyo haqida yangi bilim 
olishga qaratiladi. Bilimning yangilik darajasini tekshirish uchun uni ayrim shaxs 
53
Шульман Е.А. Социальное реагирование на информацию. – Т.: Узбекистан, 1993. – С.80.

---

emas, balki butun jamiyat rivojlanishining muayyan tarixiy bosqichida shakllangan 
bilim bilan solishtirish lozim, chunki bir shaxs uchun yangi hisoblangan axborot 
boshqa shaxs uchun doim ham yangi bo‘lavermaydi.
Shu sababli 
ilmiylik talabiga javob beruvchi, ilgari aniqlangan ilmiy bilimlar 
ro‘yxatida bo‘lmagan bilimning u yoki bu birligi «yangi» deb ataladi.
Shu 
munosabat bilan moddiy va ma’naviy dunyo faoliyati va rivojlanish qonuniyatlari 
haqida jamiyatga ilgari ma’lum bo‘lmagan axborot ifodalangan bilim yangi deb 
hisoblanishini qayd etish ayniqsa muhimdir. Ayni vaqtda, ijtimoiy muhim 
bilimlarning yangilik darajasini berilayotgan axborotning nafaqat mazmuni, balki 
shakli nuqtai nazaridan ham baholash lozimligini hisobga olish kerak. Ilmiy bilimlar 
hajmining o‘sishi natijasida fanda amal qilayotgan bilimning yangi shakllarini izlash 
muammosi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu muammo asosan bilimni semantik 
soddalashtirish orqali shaklan o‘zgartirish bilan bog‘liq.