1-mavzu: Kirish. Mustaqillik davrida “O‘zbek xalq og'zaki ijodi”ni o'rganilishi. Folklor ma’naviv tarbiyaning poydevori. Reja

Oilaviy – maishiy marosimlar folklori. O`zbek folklarida oilaviy-maishiy marosimlar folklori katta o`rin tutadi. Chunki insonning asosiy umri oilada kechadi. Insonning tug`ilishini, kamolotining ma’lum bosqichi, vafotini oilada maxsus marosimlar orqali qayd etish esa o`ziga xos an’anaga aylangan. Bu an’ana barcha xalqlar orasida bor. Inson hayotiga aloqadorligiga ko`ra oilaviy - maishiy marosimlar ikki katta guruhga bo`linadi.
1. To`y marosimlari
2. Motam marosimlari
To`y marosimi folklori.
Nikoh to`yi – to`ylarning eng yirigi va mas`uliyatlisi sanaladi. U orqali voyaga yetgan yigit-qiz qismati payvandlanadi, ularning oila qurishi aqdi nishonlanadi. Yigit va qizning umum oldida naslni davom ettirish va jamiyat nizomlari asosida yashash ahdini zimmalariga olganligi qayd etiladi.
Nikoh masalasi ijtimoiy-axloqiy hodisa sifatida barcha mamlakatlarda din va qonunlar bilan mustahkamlanib kelingan va kelinmoqda. hatto nikoh yoshi ham belgilanib qonuniylashtirilgan.
Nikoh to`yi uch bosqichli tarkibiy tuzilishga ega:
Birinchi bosqich. Nikoh kunigacha o`tkaziladigan marosimlarni qamrab oladi. Bunga beshikqudalik, qiz tanlash, sovchilik, “non sindirish” yoki “non ushatish”, “ro`mol berdi” yoki “oqlik o`rab berish”, fotiha to`yi, qalin olish, maslahat oshi, “Qiz yig`in” (qizlar majlisi yoki Buxoroda hinobandon) kabilar kiradi. Unashtirilgan qiz “boshi bog`liq” hisoblanadi. O`tmishda bu qizlarning soch turmaklashlari orqali ham anglatilgan. Unashtirilgungacha qizlar ko`cha-ko`yda sochlarini durra shaklida bir tutam qilib turmaklab yurgan bo`lsalar, unashtirilgandan keyin ikki tutam holatida turmaklab, ikki yelkalari osha tashlaganlar. Bu ularning band yo egalik bo`lganliklarini, demakki, endi ularga og`iz solmaslik lozimligini anglatgan.
Ikkinchi bosqichga kelinni olib kelish yo`lini ochuvchi nikohlashdan iborat tantanali kun kiradi. U nikoh to`yining oliy nuqtasi bo`lib, folklor aytimlariga, turli-tuman urf-odat va irim -sirimlarga boyligi bilan ajralib turadi. Bu bosqichda olkishlar, laparlar, yor-yorlar, kelin o`tirsinlar, kuyov o`tirsinlar, salomnomalar, kelin va kuyovni maqtovchi madhiya qo`shiqlar, sharbat yalatar, oyna ko`rsatar, isiriq tutatar aytimlari ijro etiladi.
Uchinchi bosqich kelin kuyovnikiga olib kelingandan so`ng, ya’ni nikoh kunining ertasidan boshlab o`tkaziladigan “bet ochar” yoki “kelin salom”, “kuyov salom”, “to`shak yig`di” (“joy yig`di” yoki Buxoroda “joy g`undoron”), charlandi (charlar yoki Buxoroda talbon), “kelin ko`rdi” (“ko`rdi” yoki Buxoroda kelinbinon) singari xilma-xil marosimlarni o`z ichiga oladi.
To`ydan oldingi kuni kechqurun qizning uyida uning dugonalari yig`ilib “Qizlar bazmi” yoki “Qizlar yig`ini” o`tkazadilar. Ba’zi joylarda uni “laparlar kechasi” deb ham aytadilar. Lapar aytishuvida kelin dugonalari bilan kuyov jo`ralari so`zda tortishishgan.
Lapar aytish an’anasi hozir Toshkent viloyatining Bo`stonliq, Parkent, Pskent, Yangiyo`l, shuningdek, Janubiy qozog`istonning Turkiston va Chimkent muzofotlarida yashovchi an’ana sifatida hamon davom etmoqda. Taniqli folklorshunos T.Mirzayevning ta’kidlashicha: «Ilgarilari obu osh tortilgach, hovlida gulxan yoqilib, hovli bazmi o`tkazilgan. Shundan keyin qizlar ro`mol yo-yilgan uyga, ya’ni kelinning sepi yo-yilgan maxsus tayyorlangan uyga kirganlar. Qizlar uy ichida, yigitlar tashqarida – eshik oldida yoki qizlar uyning to`rida, yigitlar poygakda tik turishib lapar aytishgan. Lapar aytishni e’tiborli kayvoni ayol, hamma tan olgan laparchi childirma jo`rligida yoki childirmasiz boshqarib turgan. Bunda boshqaruvchi ruxsati bilan ikki yigit o`z belbog`ini yechib, lapar aytib, o`ziga ma’qul bo`lgan ikki qiz oldiga tashlaydi. O`z navbatida, qizlar ham lapar bilan javob aytib, yigitlar belbog`iga biror narsa ( olma, nok, anor, tuxum, shirinliklar, qo`l ro`molcha Yoki xat) tugib qaytaradi. Buni “lapar solishish” deb aytiladi. Shu tariqa lapar aytishish davom etadi.³ Laparni, odatda, kuyov tomondan biror yigit boshlab bergan. Buni “Boshlang`ich laparlar” deyishgan, lekin so`zga chechan, tajribali laparchi ayol jarayonni nazorat qilib turgan. Bu laparning o`zida shunday ifodasini topgan:
Avval boshlab aytganda, qiz boshlamas,
Qiz boshlagan laparni el xushlamas.
Aytmayin deb bir xayol qilib edim,
Yoru jo`ram qo`ymadi, endi bo`lmas.
Laparlar boshqa qo`shiqlardan voqebandligi, raqsbop kuyga ega bo`lishi hamda dialog shaklida ikki qo`shiqchi tomonidan ijro etilishi bilan ajralib turadi.
Yor-yorlar esa kelinni kuyovnikiga kuzatib borish qo`shiqlari bo`lgan, Navoiy ularning “turk ulusi zufof va qiz ko`chirur to`ylarida” kuylanganligini maxsus qayd etgan. Hozirgi zamonda esa yor-yorlar kelin-kuyovni nikoh bazmiga olib chiqish va bazm tugagach, davradan kuzatib qo`yishda, shuningdek, nikoh bazmida, kelinni kuyovnikiga kuzatayotganda, kuyovning xonadonidagi bazmiy tadbirlarda kuylanadigan bo`lgan. Shu mantiqdan qaralsa, ularning o`rni va vazifasi bir qadar kengaygan.
Yor-yorlarda kelin-kuyovga ezgu tilaklar bildiriladi. Uzatilayotgan qizga dalda-tasalli beriladi. Unga umr yo`ldoshi bo`layotgan kuyovning ta’rifi keltirilib, qiz ovutiladi, qizdagi yotsirash tuyg`usini so`ndirishga harakat qilinadi.
Yor-yorlar yakkaxon tomonidan yoki ko`pchilik tomonidan xor sifatida kuylanadi. Yor-yorning uzun-qisqaligi kelin boradigan manzilning uzoq- yaqinligiga bog`liq. Kelin kuyovnikiga yetib borgach, yor-yorga kuyov tomon yangalar ham qo`shilib, tarafma-taraf bo`lib kuylaydilar. Yor-yorlarning aksariyati uzatilayotgan qiz tilidan kuylanadi:
Ninam uchi sindi deb,
Urding onam, yor-yor.
Mana ketib boraman,
Tinding onam, yor-yor.
Yor-yorlar poetikasi juda boy. Ular nozik istiora va ramzlarga boyligi bilan nikoh to`yi janrlari orasida alohida ajralib turadi.
To`y qo`shiqlarning yana bir turi – o`lan bo`lib, ular «Yor-yor»lar rivojidagi dastlabki bosqichni tashkil etadi. O`lanlar faqat to`ylarda emas, turli yig`in marosimlarida ham aytilgan. O`lan aytish ko`proq ko`chmanchi chorvadorlar orasida kengrok tarqalgan bo`lib, ular tarafma -taraf aytishuv sifatida kuylangan. Masalan:
Yigit:– O`lanlarning avval boshi tamal toshi,
To`y oldidan tortganim so`qim oshi.
Hadding bo`lsa, qani kelib o`lan boshla,
Bu elatning menman degan keksa-yoshi.
Qiz: – O`lan aytsam-o`lanim adashmaydi,
Yolg`iz aytgan o`lanim yarashmaydi.
Ikkov-ikkov aytaylik, birday bo`lib,
Savog`idan ochilgan gulday bo`lib.
Yor-yorlarda asosiy maqsad kelin-kuyov ta’rifi,ularga tilak bildirish bo`lsa, o`lanlardagi bosh maqsad aytishuvda g`olib chiqishdir. O`zbek halqining mashhur «Alpomish» dostonidagi Alpomish va Bodom bikach aytishuvlarini nazarda tutsak, o`lanlarning vujudga kelishi juda qadimiy ekanligiga amin bo`lamiz.
«O`lan» aslida «ulang» so`zining «O`lang va ulan» shakllaridagi fonetik o`zgarishi tufayli yuzaga kelgan bo`lib, kelin (qiz) va kuyov (yigit)ni bir-birlariga ma’naviy jihatdan bog`lash, ulash maqsadini ifodalovchi ma’noga ega. Alisher Navoiy «Saddi Iskandariy» dostonida shunga ishora qila turib, o`lanlarning yor-yorlarga hamohangligini va vazifadoshligini nazardan qochirmaydi.
Mug`anniy tuzib chinga vaznida chang,
Navo chekki, hay-hay o`lang, jon o`lang.
Desang senki: -Jon qardoshim, yor-yor,
Men aytayki: -Munglug` boshim, yor-yor<sup>4</sup>.
O`lanlarning tematik doirasi kengdir. Ularda ishqda vafodorlik, yor visoliga mushtoqlik motivlari yetakchilik qiladi. O`lan aytishni, odatda, yigitlar boshlab berishadi. Kuyov taraf-kuyovni, kelin taraf-kelinni ta’riflash musobaqasiga kirishadi. Taraflar aytishuvi sho`x-shodon qiyqiriqlar oqimida quvnoq hazilkashlikka aylanadi, bunda ayrim hollarda quyushqondan chiqib ketishganini sezmay qolishadi. Chunonchi:
Yigitlar: – O`lan-o`lan deganda, o`lan ko`pdir,
O`lan aytgan tilingdan menga o`ptir.
O`lan aytgan tilingdan o`ptirmasang,
Sen o`ngga-yu men chapga– yo`llar ko`pdir.
Qizlar: – Uyal, uyal, deganda, uyalsa-chi,
Aytolmagan og`zini tiyolsa-chi!
O`lan aytgan vaqtida kim aynisa,
Yuzlariga qozonkuya surkalsa-chi!
O`lanlar, odatda, yakkaxon o`lanchining oddiy ovoz solishi asosida kuylanib, u to`rtlikni aytib bo`lgach, tarafdorlarining jo`rovoz qiyriqlari asosida yo to`rtlik, yo uning so`nggi satri hayqirib takrorlanadi. O`lanlar hozirjavoblikni, hazil-mutoyibani talab etadi. Ko`pincha o`n bir hijoli vaznda yaratiladi. Xullas, yigitlar va qizlar o`rtasida hozirjavoblik bilan aytishuv shaklida aytilgan, fikrga fikrini she`riy yo`sinda ulab ketish o`lan janrining yetakchi xususiyati sanaladi.
Xullas, o`zbek nikoh to`yi marosimi folklori shu qadar boy va rang-barangki, ularning har biri o`ziga xos vazifasi, ijro o`rni va ijro usuliga ko`ra farqlanib turadi. Shuningdek, ularning har bir vodiy va vohadagi ijro usullari ham o`ziga xosdir.
Motam marosimi folklori. Motam marosimi katta, ommaviy, oilaviy, maishiy marosim. U o`lim yuz berganda o`tkaziladi va inson umrining oxirini qayd etadi. Shuning uchun mungli marosimdir. Undagi hamma narsa: ijro etiluvchi folklor aytishuvlari, marosim ishtirokchilari va azadorlarning kiyim-boshi motamsaroligi bilan ko`zga tashlanib turadi. Chunki yaqindagina o`zi bilan safdosh, hamnafas bo`lgan bir insonni so`nggi yo`lga kuzatish odamlarga qattiq ruhiy ta’sir ko`rsatadi. Shu sababli tiriklar o`lgan odam xotirasini hurmat qilib, unga bag`ishlab aza ochadilar.
Motam marosimida insonning animistik tasavvur-tushunchalarga, ruhning barhayotligiga, o`limdan so`ng qayta tirilishiga, narigi dunyo mavjudligiga ishonch tuyg`usi yorqin aks etib turadi.
Qadimgi insonlar narigi dunyoni jannat va do`zaxdan iborat deb hisoblaganlar.
Xotin-qizlar orasida motam marosimida turli mavzulardagi yig`i va yo`qlovlar, o`lim allalari (marhumning abadiy uyqusidagi oromini ta’kidlovchi), motam yor-yorlari (turmush qurmay, pok, beg`ubor ketgan qiz- yigitlarga nisbatan) kabi folklor namunalari keng ijro qilinishi kuzatiladi.
Yig`i va yo`qlov janrlariga mansub folklor aytimlari barcha xalqlar og`zaki ijodida mavjud. Xalqimiz orasida yig`ilar bo`zlov, aytim kabi nomlar bilan ham yuritiladi.
Yig`ilar o`lim yuz bergandagi hayotiy sabab, ruhiy ehtiyoj tufayli ijro etiladi.Boshqa vaqtda uni kuylash irim qilinadi. Motam yig`ilari ruhiy-fiziologik hodisa sifatida katarsis, magik, ritual-axloqiy, kommunikativ va badiiy-estetik vazifalarni bajaradi.
Yig`ilar kimga qarata kuylanishi jihatidan farqlanib turadi. Bu farqni marhumni sifatlash uchun keltirilgan metaforik o`xshatishlar yorqin belgilab turadi. Masalan, ota-quyoshga, ona-oyga, farzand –gulga Yoki bulbulga o`xshatilib kelinadi.
Yig`ilarni yo marhum yaqinlari, yo azaga kelganlardan biri, yo maxsus professional ijrochi –go`yanda (nahvagar)lar kuylashi mumkin.
O`zbek xalq yig`ilarining mavzu doirasi keng bo`lib, ularda o`lim oraga solgan ayriliqdan shikoyat qilish va zorlanish, taqdirdan o`pkalash, marhum o`limiga achinish, o`limning barhaqligi va hammaga barobarligini ta’kidlash, marhumning sifatlarini, fazilatlarini, tirikligida qilgan xayrli ishlarini madh etish, mangu judolik va ayriliqdan nolish, murdaning qabr ichidagi ahvolidan xavotirlanish, yetimlikdan shikoyat qilish, bedavo o`lim dardiga davo topolmagan tabiblardan zorlanish kabi motivlar asosiy o`rin tutadi.
Dafn marosimi tugab, aza yoki ta’ziya marosimi boshlangach, yig`ilar ham yo`qlov mazmunidagi tadrijiy ijro bosqichiga ko`chadi. Shundan so`ng azaxonaga ta’ziya bildirib kelganlar huzurida to 7 kungacha yig`i va yo`qlovlar aralash holda kuylanadi.
Yo`qlovlar - yetti, yigirma, qirq, yil marosimlarida, shuningdek, Navro`z va Ramazon hayitlarida, odatda marhumning xotirasini eslab, yod etib, ba’zan yig`lab, ba’zan faqat nola qilib yoki sekin sog`inch va armon ohanglarida kuylanadigan motam aytimlaridir.
Yo`qlov, asosan, vafot etgan kishining muayyan portreti, tiriklik paytida xalq uchun, o`z yaqinlari uchun amalga oshirgan xayrli ishlarining tafsilotlari, xarakter-xususiyatlari motam tutuvchining ichki ruhiy kechinmalari fonida xotirlash ko`rinishida bayon etiladi.
Yig`i va yo`qlovlarning badiiyati va kompozision qurilishi o`ziga xosdir. Ularda ko`proq an’anaviy ramziy ma’nolar («Qora ot», «Qora bulut», « qora ro`mol»), majozlar («ko`z yoshimdan xat bitay»), metaforalar (jigarim ketdi tuyoqsiz), sifatlashlar ( «Qora las ko`ylak egnimda», «zaharli osh qo`limda»), o`xshatishlar («gul bolam», «bugun bozorga o`xshaydi») keng qo`llanadi.
Xullas, motam marosimi ommaviy-maishiy marosimlarning bir qismi bo`lib, uzoq tarixiy taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan. Unda ijro etiluvchi folklor aytimlari xalq badiiy iste`dodini namoyon etadi.