1-mavzu. “O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va
-mavzu.Oila – demokratik jamiyat qurishning asosiy bo’g’ini
Yüklə 1,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
10-mavzu.Oila – demokratik jamiyat qurishning asosiy bo’g’ini Reja. 1.Demokratik jamiyat shakllanishida oilaning roli. 2.Mustaqillik yillarida oilaga bo’lgan munosabatning kuchayishi. 3.Fuqarolik jamiyatida oilaning takomillashuvi.
Sunggi yillarda iqtisodiyotda globallashuv jarayonlarining faollashuvi, ma’naviyat va axloqiy tarbiyada g’arb ma’naviyatiga xos bo’lgan individualizmning kuchayishi hayotimizning barcha jabhalariga va ayniqsa oila muhitiga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Darhaqiqat, oila barcha islohotlar, o’zgarishlar, tanazzul va taraqqiyotlarning ibtidosi va intihosi hisoblanadi. Mamlakatimizning ertangi porloq istiqbolini ta’minlashda boshqa ijtimoiy institutlar bilan bir qatorda oila omiliga ham katta e’tibor qaratilayotganligi barcha sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlarning mantig’i ham shundan iboratdir. Shunday ekan, oila muhitida mamlakatimizning umumiy rivojlanishiga munosib hissa qo’sha olishga qobil va tayyor shaxslarni shakllantirish uchun birinchi galda nimalar qilishimiz lozim va qaysi jihatlarni rivojlantirishimiz uchun jiddiy e’tiborni qaratishimiz zarur? Dastavval, o’sib kelayotgan yosh avlod ongi, shuuri, ma’naviyatida Vatan tuyg’usini mustahkam qaror toptirish ishi xalqimiz uchun taqdirilomon vazifa sanaladi. Negaki, qadim-qadimdan oila - muqaddas Vatan sanalgan. Zero, oilaga sadoqat, ota-onaga oqibat, aka- ukalarga mehrlilik vatan tuyg’usining debochalaridir. Oilaga samimiy sadoqat bo’lmagan joyda, farzandlar oldida ota-ona hurmati yo’q. Bunday holatda na qarindoshlarga, na mahallaga va na vatanga muhabbat tarkib topadi. Shu boisdan ham Prezidentimiz I.A.Karimov “oilaga e’tiborimizni tubdan o’zgartirish, oilalarni avvalo ijtimoiy jihatdan himoyalash, e’zozlash, qo’llab quvvatlash- bugungi kunimiz uchun va ertangi istiqbolimiz uchun naqadar muhim va dolzarb ekanligini yaxshi tushunishimiz va anglashimiz darkor” 16 , deya alohida qayd etganliklari bejiz emas. Oila omilining mustahkamlanishi bir tomondan, oilaga davlat va jamiyat e’tiborining kuchayishiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi jihatdan, oilaning sub’ektiv, ya’ni, ichki imkoniyatlarini to’laroq yuzaga chiqazish bilan bog’liqdir. Oilaning ichki imkoniyatlari deganda oila tarkibi, oila a’zolarining ijtimoiy mo’ljallari, o’z oldilariga qo’yayotgan maqsadlari, farzandlar tarbiyasi, ta’lim, shaxsning individual taraqqiyoti, axloqiy tarbiya, mehr, sadoqat, sabr, muhabbat omillarining oila muhitida amal qilishi tushuniladi.
16 1998 йил – Оила йили, -Т.: Ўзбекистон, 10-бет Dastavval, oila tarkibi va farovonligi masalasiga to’xtalsak. BMTning YuNISEF tashkiloti tomonidan o’rganilgan holatlar natijasiga ko’ra, O’zbekiston aholisining yarmidan ko’prog’i, ya’ni 11 millioni 18 yoshgacha bo’lganlarni tashkil etib, har bir oila boquvchisi o’zi bilan o’rtacha 5,2 kishini boqish mas’uliyatini zimmasiga olib yashaydi. Taqqoslash uchun mamlakatimizga aholi nufuzi bo’yicha birmuncha yaqinroq bo’lgan Ruminiya yoki Polshani misol qilib olsak, bu davlatlarda har bir boquvchi zimmasiga 0,5 bolani boqib, o’stirish to’g’ri kelmoqda. Polshaning 35 million aholisining 22 millioni, Ruminiyaning 23 million aholisidan 16 millioni moddiy, yoki nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida mashg’ul bo’lib kelayotgan bo’lsalar, O’zbekistonning 25 million aholisidan 5 millionga yaqini ishlab chiqarish, boshqaruv tijorat, maorif, tibbiyot singari sohalarda faoliyat yuritmoqdalar. Tabiiiyki, bunday holat vaqtincha muayyan iqtisodiy qiyinchiliklar tug’dirsa-da, har o’tgan yil moddiy va nomoddiy ishlab chiqirishga millionlab yangi ishchi kuchlarining kelib qo’shilishiga va pirovard natijada mamlakatimizning umumiy salohiyati darajasini uzluksiz ravishda oshuviga olib keladi. Bil’aks, istiqlol sharofati bilan ma’naviy tiklanish jarayonlari dadil kechayotgan mamlakatimizda oila instituti ijtimoiy hayotda tobora mustahkamroq o’rin egallab bormoqda. Bu borada yurtboshimiz I.A.Karimov asoslab bergan oila omilini mustahkamlash kontsepsiyasi e’tiborga sazovordir. “Oila hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan, muqaddas urf- odatlarimizni saqlaydigan, kelajak nasllar qanday inson bo’lib etishishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan tarbiya o’chog’idir” 17 .
qirrali va murakkab yo’lni bosib o’tdi. Har bir tarixiy davrda oila a’zolarining o’zaro munosabatlari xilma-xil mazmun bilan boyib bordi hamda oila davrning chigalli sinovlaridan omon o’tib, jamiyatning negizi sifatidagi xususiyatini saqlab qoldi. Oilaning jamiyatdagi muhim ijtimoiy institut sifatidagi o’rni xususida mutafakkirlarimiz ibratli nuqtai-nazarlar bayon etishgan. Xususan bu borada, ya’ni oila va oilaviy tarbiyaga oid fikrlar Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”, Abu Rayhon Beruniyning “Mineralogiya”, “Geodeziya”, “Hindiston”, “O’tgan avlodlar obidalari”, Abu Ali ibn Sinoning “Axloq”, “Axloq fani”, “Oila xo’jaligi”, Alisher Navoiyning “Hayrat-ul abror” va “Mahbub-ul qulub” asarlarida o’z ifodasini topgan. Ayniqsa XX asr boshlaridagi milliy ozodlik kurashchilari bo’lgan jadidlar oila instituti orqali jamiyatni isloh qilish uchun astoydil kirishganlar. Oilaning huquqiy asoslari mamlakatimiz Konstitutsiyasining 66-bandida “voyaga etgan, mehnatga layoqatli farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishga majburdilar”, deb maxsus qayd etiladi. Shu o’rinda qayd etish joizki, dunyo konstitutsiyalarining birortasida ham bunday mazmundagi huquqiy modda alohida ajratib ko’rsatilmagan bo’lib, masalaning bu tarzda, qo’yilishi O’zbekistonda ota-ona va farzand munosabatlari umumdavlat darajasidagi favqulodda muhim masala ekanligidan dalolatdir. Jadidlar harakatining yirik nazariyotchisi professor A.Fitrat o’zi yashagan davr hayotning barcha sohalarida chuqur inqirozga yuz tutganligi tufayli u xonliklarning ayanchli ahvoli, ularning umumjahon jarayonlaridan ancha orqada qolganligi, ma’naviy qashshoqlanish yuz berganligi haqida kuyinib yozadi. Bu tasodifiy emas edi. Negaki o’tgan asrning boshida, ya’ni A.Fitrat yashagan davrda sharq oilalariga g’arb turmush tarzi singdirila boshlagan edi. U o’zining “Oila yoki oilani boshqarish tartiblari” asarida oila asosini to’g’ri qurish, oilada yosh avlodga jismoniy, aqliy va axloqiy tarbiya berish orqali mana shu turg’unlikdan qutilish, jamiyatni isloh qilish mumkinligini bayon qilgan. “Millat taqdiri mana shu millat vakillari yashagan oilaning holatiga bog’liqdir... Qaerda oila munosabati kuchli intizomga tayansa, malakat va millat ham shuncha kuchli va tartibli bo’ladi” 18 , deb yozadi u mazkur asarda. 17 Каримов И.А. Оила фаровонлиги – миллат фаровонлиги. «Маърифат», 1997. 10 декабрь. 18 Абдурауф Фитрат. Оила. Т.: Маънавият, 1998, 8 - бет Fitrat o’z fikrini davom ettirib, “Agar bir mamlakat aholisi axloqsizlik va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo’l qo’ysa, shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” 19 , deb yozadi. Muallif oilaviy hayot o’z qonun va qoidalariga ega ekanligini, bu qonunlarga rioya qilish orqaligina odamlarni jaholatdan qutqarish mumkinligini bayon etadi. Oila institutining barqarorligi jamiyatning barcha sohalariga o’z ta’sirini o’tkazadi G’arb olimlari tadqiqotlarida oilaning inqirozi xususidagi nuqtai-nazarlar keng bayon etilmoqda. Xususan, 1859 yilda “Boston Kuaterli Revyu” jurnali shunday deb yozgan edi: “Eski ma’nodagi oila hayotimizdan yo’qolmoqda va bu nafaqat institutlarimizning erkin xarakteriga xavf ostida qoldiradi”. Bunday fikrlar ko’pgina G’arb mamlakatlari bo’ylab aks-sado berib o’tdi. 1980 yilda Britaniyada konservatorlar partiyasi oila tushunchasini siyosiy jihatdan muhokama qildi. 1986 yilda Angliyada bosh vazir lavozimida ishlagan Margaret Tetcher konservatorlar partiyasi konferentsiyasida: “Bizning siyosatimiz oiladan, uning erkinligidan va uning xotirjamligidan boshlanadi” 20 dedi.
Boshqa tomondan, oilaning tanqidchilari oila institutining tushkunligini va hatto bora-bora yo’qolib ketishini bashorat qiladilar. Oilaning yo’qolishi to’g’risida hali asoslanmagan holda shunchalik ko’p gapirildiki, bunday umumiy mulohazalarga tanqidiy yondoshish lozim. 21
G’arb dunyosida yuz berayotgan ijtimoiy o’zgarishlarni o’z holicha Sharq olamiga, xususan O’zbekiston turmush tarziga aynan ko’chirib talqin etish to’g’ri emasdir. Oila millat sharafini yuqori martabaga ko’taradigan mehr-muruvvat va madaniyat o’chog’i ham hisoblanadi. Mohiyat e’tiboriga ko’ra esa, oila ikki jinsga mansub insonlarning ya’ni, erkak va ayolning o’zaro hamjihatlikda yashay boshlashi, muhabbati, bir- birlarini anglagan holda turmush kechirishi va ko’payish istagining, jamiyatni to’ldirish, avlodlarni muntazam yangilab turish, eng muhimi, “uni ham iqtisodiy, ham ma’naviy – axloqiy jihatdan mukammallashtirish yo’lida birgalikda qiladigan harakatining hosilasidir”. 22
Oilaning mustahkamligi jamiyat va davlat barqarorligi bilan mantiqiy uyg’un hodisa sanaladi. Xalqimizning murakkab tarixiy-madaniy tajribasi mobaynida yuz bergan voqea-hodisalar mohiyatini jamiyatning ilk bo’g’ini bo’lgan oiladan izlash tendentsiyasini ko’plab mutafakkirlarimiz asarlarida uchratamiz. Millatimiz boshiga tushgan ko’pgina achchiq qismatlar dastavval oila tarbiyasidagi kamchiliklar okibati ekanini ma’rifat ahillari yaxshi anglashgan. Bundan xalos bo’lishda oila tarbiyasi hal kiluvchi ahamiyat kasb etadi, deb umid qilishgan. Fitratning “Oila yoki oilani boshqarish tartiblari” asarida bu haqda ibratli mulohazalar ilgari suriladi.
a’zolari o’rtasida o’zaro hurmat, mehr-muruvvat va oqibat omillari sog’lom muhitni yaratadi. Zero, sog’lom tarbiya oila a’zolari o’rtasida yakdillik, maqsadlar birligini yuzaga keltiradi. Aks holda esa ichdan emirilish, ma’naviy inqiroz holatlari yuz beradi, bu esa har qanday tashqi ziyonlardan ko’ra talofatliroqdir. Fitrat oilani millat manfaatiga xizmat qiluvchi, shu ruhni tarbiyalovchi beshik ekanligini alohida ta’kidlaydi. Oiladagi ijtimoiy foydali tarbiya esa jamiyatni mustahkamlovchi omil bo’lib, uning uyg’oqligi, harakatchanligi, ma’rifiy komilligiga taqalishini ta’kidlaydi. “Qaysi millatning umumiy
19 Абдурауф Фитрат. Оила. Т.: Маънавият, 1998, 8 - бет 20 ªаранг: Энтони Гидденс. Социология: олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма, Илмий муҳаррирлар: А.Бегматов ва М.Бекмуродов, - Т.: Шарқ, 2002. – 459 – бет. 21 ªаранг: Энтони Гидденс. Социология: олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма, Илмий муҳаррирлар: А.Бегматов ва М.Бекмуродов, - Т.: Шарқ, 2002. – 459 – бет. 22 О.Сафаров, М.Маҳмудов. Оила маънавияти. -Т.: Маънавият, 1998. 20-21- бетлар. sa’y – harakati va amali ko’p bo’lsa, kuch – qudrat va izzati ham shuncha salmoqli va buyuk bo’ladi”, deydi u va yurtdoshlarini shunga da’vat etadi. Tabiiyki o’sha davrda hamma ham buni anglab etmagan, bu yo’lda jonbozlik ko’rsatadigan fidoiylarga yo’l berilmagan, istibdod siyosati esa milliy yakdillikning barcha ko’rinishlari rivojiga monelik kilgan. Shu boisdan ham Fitrat Vatanu mamlakatni dildan sevuvchi, uning sha’ni sharafini himoya kiluvchi fidoiy farzandlarni ko’plab tarbiyalab voyaga etkazish lozim, degan fikrni asoslab beradi. Fitrat jamiyat a’zolarining fidoiyligi va ongliligi milliy taraqqiyotga, el-yurt obodligiga olib kelishiga ishongan. Fitrat XX asr boshlarida Turkistonda amal qilgan tarqoqlik xurofot va aqidalarni, mutelik va parokandalikni inkor etuvchi, jamiyatni sog’lomlantiruvchi kuch sifatida odamlarni oilaga yangicha bir ko’z bilan karashga undaydi. Ota-onaning birlamchi vazifasi- farzandini jamiyatga nafi tegadigan kilib hayotga tayyorlash, uni ongli va hushyor shaxs qilib jamiyatga qo’shishdan iborat, “Xalqning harakat qilishi, davlatdmand bo’lishi, jahongir bo’lishi,
biladi u. 23
Demokratik jamiyat qurishning muhim tamoyillaridan biri bu - erkin fuqaro shaxsini shakllantirish bilan bog’liqdir. Erkinlik esa oiladagi ijtimoiy tarbiya yo’nalishining mahsulidir. Ana shu jarayon xalqimizning turmush tarzi, demografik holatiga ham bog’liqdir. Bu boradagi muhim muammo - o’zbek oilalarining ko’p farzandliligidir. Chunki aholining ko’payib borishida, uning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida oiladagi serfarzandlik muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekistonda nikohdan o’tish, oila qurish hollarining yuqoriligi ham oila sonining ko’payishiga, bu esa, o’z navbatida, tug’ilishning o’sishiga bog’liq. 1960 yilda respublika bo’yicha oila a’zolarining o’rtacha soni 4,7 kishini tashkil qilgan bo’lsa, 1992 yilda-5,5, 1994 yilda 5,4 kishini tashkil etdi. 24 2000 yil ma’lumotlariga ko’ra esa, oila a’zolarining o’rtacha soni 5,2 kishidan iboratdir. Mamlakatimizda 1998 yilning “Oila yili” deb e’lon qilinishi va shu munosabat bilan oila manfaatlarini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan tadbirlarni amaliyotga tatbiq etilishi, respublikamizda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish, demokratik qadriyatlarning shakllanishida muhim o’ringa ega bo’lmoqda. Mustaqillik yillarida oila masalalarini ilmiy-amaliy o’rganishda milliy va diniy qadriyatlarimizning ahamiyatiga katta e’tibor berilishi esa bu boradagi katta imkoniyatlarni vujudga keltirmoqda. Bu imkoniyat oila a’zolari ma’naviyatini yuksaltirishga, ularning huquqiy va tibbiy ongini shakllantirishga, sog’lom turmush tarzini yaratishga xizmat qilmoqda. Ayniqsa, yoshlarimizda oilaviy hayotga bo’lgan hurmat oshmoqda. Ayollarning ijtimoiy hayotdagi maqomini oshirishga qaratilgan barcha imkoniyat va sa’y- harakatlarni birlashtirish, ularni turmush sharoitlarini yaxshilash orqali jamiyatning yangilanishida ayollar ishtirokini kuchaytirish uchun sharoit yaratish ustuvor vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda. Ma’lumki, mamlakatimizda I.A.Karimov tashabbusi bilan 1999 yilni “Ayollar yili” deb e’lon qilingan edi. Ayollar yili munosabati bilan qabul qilingan Davlat dasturi mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotida, bozor iqtisodiyotini shakllantirish hamda jamiyatning ma’naviy- ma’rifiy asoslarini mustahkamlashda ayollarning maqomi, o’rnini mastahkamlashga qaratildi. O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov oila omiliga, imkoniyatlariga alohida to’xtalib “Vatan tuyg’usi oilaviy mehrdan boshlanadi” deb ta’kidlagan edilar. Oilada vatan tarbiyasi muhim ahamiyatga egadir. Vatanga bo’lgan mehr dastavval ota-onaga, aka-ukalarga, yaqin qarindoshlarga, qo’shnilarga bo’lgan munosabatdan boshlanadi.
23 Соғлом авлод бизнинг келажагимиз: туплам. Тахрир ҳайъати: М.Мухаммад Дўст, О.Мусурмонова, Т.Рисқиев ва бошқа. -Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашрёти, 2000.- 272-б. Г.Хотамовнинг “Маърифатпарварлар армони” маколасидан. 24 ªаранг: Инсоний тараққиёт бўйича ҳисобот. -Т.: Ўзбекистон, 1995. 47-бет. Tabiiyki, mustaqillikka erishilgandan so’nggi o’n uch yil yangi qadriyatlarga o’tish, o’zlashtirish va bu qadriyatlar asosida boshqacha yashashdan iborat murakkab jarayonlarni boshdan o’tkazish davri bo’ldi. Birgina madhiya misolini olaylik. Tarixiy manbalarning guvohlik berishiga ko’ra, gimnlar vatan yo’lida yakka-yolg’iz jonini tikib, qurbon bo’lgan fidoiy-qaxramonlar ruhiga alqov, bag’ishlov, yana ham aniqroq aytadigan bo’lsak, tantanali marsiyadir. Tabiiyki, marsiya aytiladigan paytda arvohlar ruhining hurmati uchun odamlar o’z o’rinlaridan turib, jo’r bo’lib marsiyani ijro etishgan. Amerika oilalaridagi erkin fuqaro shaxsini shakllantirishda demokratik qadriyatlarning qaror topishini quyidagi misolda ham ko’rish mumkin. Ma’lumki, Amerika oilalarida gimn ijro etilgan paytda hamma o’rnidan turib, qo’lini ko’ksiga qo’yib, birga ixlos bilan jo’r bo’lishadi. Endi shu holatning ko’rinishini O’zbekistonda bir tasavvur qilaylik. Ertalabki nonushta yoki kechki ovqat paytida televizorda madhiya ijro etilib qolsa, biror kishi ham o’rnidan turishni xayoliga keltirmaydi. Agar masalaga shunday yondashaversak, befarqlik namoyish etadigan bo’lsak, gimn qadriyatini mustaqillik ramzi sifatida qalbimizga jo etishimiz qiyin. Shu boisdan ham Amerika oilalaridagi kabi mazkur qadriyatlarning shakllanish o’chog’larini oilalarga ko’chirish Vatan tuyg’usini samaraliroq shakllantirish imkoniyatlari kengayadi. Uzoq yillar mobaynida amalga oshirilgan kuzatishlar, xalqimiz tarixining sinchkovlik bilan qilingan tahlili shundan guvohlik beradi-ki, oilada ota-onaning farzandlar bilan qancha ko’p vaqt birga bo’lishi, o’zaro muloqotlar, o’rgatilgan bilim va kasb-korlar mehr tuyg’usining shuncha mustahklanishiga olib keladi. Mehr tarbiyasi o’zbek oilalarida turli darajada ekanligi o’tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar hamda kuzatuvlardan ravshan ko’rinadi. Shu narsa e’tiborga loyiq-ki, respublikamiz turli hududlarida istiqomat qiluvchi ziyolilarning (o’qituvchilar, vrachlar, injenerlar, boshqaruv tuzilmalari vakillari, oliy ma’lumotli tijoratchilar) o’z farzandlari bilan bir kundagi muloqotlari hajmi o’rtacha 10-15 minut atrofidagi ko’rsatkichni ifodalayotganligi tashvishlanarli holdir. Ma’lumki, hayotga endigina kirib kelayotgan o’smirda atrof-muhit, odamlarda yuz berayotgan o’zgarishlar borasida har kunda o’nlab savollar, jumbokli holatlar yuzaga keladi. O’smir bunday savollarni vaqt defitsiti sababli ota-onaga bera olmaganligi va malakali javobga ega bo’lmaganligidan jumboqlarning echimini tasodifiy shaxslardan, aksariyat hollarda o’z tengdoshlaridan izlashga majbur bo’ladilar. Natijada, kichik yoshdagi bolalar, o’smirlar har tomonlama to’g’ri, jamiyat va shaxs uchun ijtimoiy foydali bo’lgan malakali javoblarga ega bo’lmaydilar. Buning oqibatida esa yoshlar tarbiyasi muayyan izdan chiqib, umumiy axloq, milliy an’analar ruhiga zid bo’lgan holatlar yuzaga keladi. Tarbiya tizimida oila tarkibi, tug’ilajak farzandlarning yosh farqlari ham muhim ahamiyatga egadir. Ko’p yillik kuzatishlar, huquqiy idoralar hujjatlari, voyaga etmagan yoshlar tomonidan qilingan jinoiy xatti-harakatlar, tartibbuzarlik holatlarining asl sabablarini o’rganish shundan guvohlik beradi-ki, oila muhitida tinchlik, totuvlik, o’zaro mehrga chanqoq bo’lganlik, ota- onalarning o’zaro adovati, aka-ukalar o’rtasidagi mehrsizlik tufayli aksariyat yoshlarning jinoyat ko’chasiga kirib qolishlari ma’lum bo’ldi. Aka-ukalar o’rtasidagi mehrsizlik dastavval ota- onalarning o’z farzandlariga e’tibor bermasliklari, bu ishga juda kam vaqt ajratishlari bilan izohlansa, ikkinchi tomondan esa farzandlar tug’ilishida biri va ikkinchisi o’rtasidagi yosh farqi masalasiga xalqimizda umuman ahamiyat berilmasligi ham jiddiy masaladir. Ruhiyatshunoslik ilmi nuqtai nazardan o’tkazilgan tadqiqotlar natijalariga ko’ra, agar bola 1 dan 3 yoshgacha bo’lgan vaqtda ikkinchi farzand tug’ilsa, bolalar o’rtasida ona va otaga egalik qilish, suyukli bo’lish, erkalik qilish borasida bir qarashda kichik fakt tuyulsa-da, ammo bu faktning ong ortida mujassamlashuviga ko’ra jiddiy hodisa-o’zaro raqobat holati tarkib topadi. Agar tug’iladigan bolalar o’rtasidagi farq 4-5 yosh bo’lsa, katta farzand tomonidan o’z ukasini himoya qilish ruhi shakllanib o’z ota-onasidan ukasini qizg’anmaslik holati tarkib topadi. Bu bilan esa, aka-ukalar o’rtasida juda nozik bo’lgan mehrning biologik omillar orqali rahna topishining oldi olinadi. Xalqimizda unchalik e’tibor berilmaydigan, ammo, mehr tuyg’usiga rahna soluvchi yana bir jihat - bu aka-ukalar o’rtasidagi o’zaro janjallar hodisasidir. Aka va uka o’rtasidagi bahslar agar verbal darajada, ya’ni faqat so’z talashlari fikr-qarashlar tortishuvi tarzida yuz berish bilan cheklanilsa, mehri-tuyg’usi jiddiy zarar ko’rmaydi. Mobodo, bu bahs musht tushirish darajasiga etgudek bo’lsa, kichiklarning kattalarga bo’lgan ukalik mehr ildiziga jiddiy zarba beriladi. Shu narsa e’tiborga loyiqki, musht urgan tomon mehrini saqlashi mumkin bo’lsa-da, tayoq egan tomon o’z akasiga nisbatan mehr tuyg’usini teran his eta olmay qoladi. Yaqin qarindoshlar, er va xotin o’rtasidagi munosabatlarda zo’ravonlik qilish, urish hodisasining nechog’li zararli ekanligi bois, mukaddas kitobimiz bo’lgan Qur’oni-Karimda ham zo’ravonlik qilmaslik, insonni o’z yaqinlariga va ayniqsa xotinlarga zinhor-bazinhor qo’l ko’tarmaslik zarurligi, to’g’risida alohida kayd etiladi. (Qur’oni Karim, G’oshiya surasi, 22-oyat). Xalqimiz tarixidan ulug’ va qudratli saltanatlarning asosan ichki omillarga ko’ra, oilaviy tarbiya muammolari, otalar va bolalar, akalar va ukalar, opalar va aka-ukalar o’rtasidagi mehrsizlik, o’zaro nifoqlar, yakdillik ruhining sustligi sababli zavol topganligini bilamiz. Taassufki, ayni shu sabablarga ko’ra Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Temuriylar boshqa davlatlar inqirozga yuz tutgan edi. Shu boisdan ham yurtboshimiz mamlakatdagi umumiy barqarorlik biri-biriga bog’liq va tizimiy xususiyatga ega ekanligini ta’kidlab, “agar oila sog’lom va mustahkam bo’lsa, mahalla tinch va hamjihat, agar mahalla mustahkam bo’lsa davlat osoyishta va barqaror bo’ladi” deb ta’kidlagan edilar. (I.A. Karimov. O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasining besh yilligiga bag’ishlangan majlisdagi tabrik so’zidan, 1997 yil 5 dekabr).
Oila barqarorligi va vatan salohiyatini oshirishda ona omilining roli beqiyosdir. Darhaqiqat, ona mukaddas va cheksiz e’zoz-ehtiromga munosib zotdir. Xalqimiz onaga bo’lgan cheksiz hurmati, samimiy muhabbati borasida ko’pgina xalqlarga namuna bo’larli an’ana va odatlar, marosimlar tizimiga ega. Mushtipar onalarimiz farzandni hayotga keltirganidan so’ng, to o’z vafotiga qadar faqat jigarbandi taqdirini o’ylab, unga omonlik, tinchlik, rizq-ro’z, baraka tilab yashab o’tadi. Onalarning farzandlariga yaxshilik tilab, Yaratgandan panoh so’rashi, o’zi emay bolasiga beruvchilik, o’zi kiymay kiydirishi, o’zi ko’rmay o’tsa-da bolasi ko’rishiga orzumandligi ayni haqiqat va chuqur ta’zim, tahsinga sazovordir. Ammo, bugun kun sur’atlari, shiddatkor zamon uchun farzandlarning faqat miqdoran ko’p bo’lishi, ularning sog’-omon yurishini ta’minlashning o’zigina etarli bo’lmay qoldi. Zamona shu shiddatkor sur’atlarga xos va mos yuksak ma’rifatli, bunyodkor, tinib-tinchimas avlodni tayyorlashni talab etmoqda. Bu esa davlat va jamiyat zimmasiga, eng avvalo oilaga, ona omiliga ko’p narsalarni bog’liq qilib qo’ymoqda. Onaning maqsadlari, turmush tarzi, hayot mantig’i mazmunida davr ruhiga mos bo’lgan tamoyillar ya’ni, farzandlarga ta’lim, tarbiya berishni tubdan yaxshilash, ularga yondashuv uslublarini o’zgartirish zarurligini kun tartibiga qo’ymoqda. Bu borada bugungi holat manzarasi o’zbek oilalarida turli daraja va ko’rinishlarda bo’lib, ularni quyidagicha tavsiflash maqsadga muvofiqdir. Farzandlarini aniq maqsadlarni ko’zlab turli vositalar ko’magida hayotga faol tayyorlavchilar toifasi. Bu toifaga mansub oilalarda ona barcha o’zgarishlarning uyg’unlashtiruvchi va yo’naltiruvchisi sifatida namoyon bo’ladi. Farzandlar o’z vaqtida, aniq belgilangan reja va rejim asosida maktabda o’qiydilar yoki universitetlarda tanlagan ixtisosliklarini puxta o’zlashtirish ishlari bilan band bo’ladilar. Rejaviy ta’lim qo’shimcha bilim olishlar usuli (repetitsiya, to’garaklar, uyushmalar) bilan muntazam ravishda uyg’unlashtiriladi. Ta’lim olish holati va mutaxassislikni egallash muammolari oila muhitida muhokama etib boriladi, uyda dars tayyorlash qat’iy tarzda muntazam amalga oshiriladi. Urf-odat va an’analarga me’yor doirasida ratsional amal qilinadi Oila muhitida tarbiya, odob-axloq masalalariga ta’lim ishlaridan ko’ra ustunroq ahamiyat beruvchilar toifasi. Bunday toifa vakillari oilaviy muhitda tinchlik, osoyishtalik, o’zaro hurmat saqlanishi, mahalla-yurtda mavqe-e’tiborda bo’lish, an’ana va urf-odatlarga qat’iy amal qilish, uydagi gap ko’chaga chiqmasligiga jiddiy ahamiyat qaratib yashaydilar. Bunday oilalar farzandlarning ertangi kuni, ularni faol va bunyodkor shaxs sifatida hayotga tayyorlashning aniq rejalariga ega bo’lmasalarda, o’z bolalarini jamiyatga bezarar qilib o’sishidan ogoh bo’lib yashaydilar. Oilada ota-ona va farzandlar o’rtasidagi munosabatlarda masofa mavjud bo’lgan toifa. Mazkur toifaga mansub oilalarda ota va ona farzandlari tarbiyasi va ta’lim olish saviyasi uchun maktablar mas’ul va majbur hisoblaydilar. Maktablar va boshqa ta’lim muassasalari bilan hamkorlik qilmaydilar, ota-onalar majlislariga kelmaydilar. Farzandlarining ahloqiy va ma’rifiy holatlarini nazorat qilmaydilar. Bunday oilalarda har kim asosan o’zi uchun yashaydi. Respublikamizdagi huquq tartibot idoralari ma’lumotlariga ko’ra, voyaga etmagan yoshlar o’rtasidagi tartibbuzarlik, jinoyatchilik ko’chasiga kirib qolish holatlarining o’ndan to’qqiz qismi ayni shunday toifadagi oilalar muhitida yuzaga chiqmoqda. Mazkur tasnifga ko’ra, birinchi toifaga mansub oilalar miqdorining bugungi kun talablari darajasida faol ortib borishini ta’minlash o’ta muhimdir. Oila muhitida ota va onalarning farzandlar taqdiri uchun favqulodda mas’ulligi masalasi rivojlangan barcha mamlakatlarda doimiy ravishda kun tartibida turadi. Xususan, Yaponiyada o’tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra, o’zaro tanish ayollarning bir-birlari bilan uchrashib, o’tkazadigan suhbat, muloqotlari majmuida o’ttiz foizgacha vaqt o’z farzandlarining o’qish va ishlaridagi ahvoli, yigirma foiz vaqt shaxsiy takomillashuv, ya’ni, o’zlashtirgan yangi kasb-korlari, o’qigan kitoblari, ko’rgan filmlari haqida va faqat yigirma foizgacha vaqt tanish-bilishlarning maishiy holati, kayfiyatlari, sog’ligi, turmush o’rtog’ining muammolari masalalari band etar ekan. Taqqoslash uchun O’zbekiston ayollari o’rtasida Toshkent davlat Madaniyat instituti “Sotsiologiya” kafedrasi olimlari tomonidan o’tkazilgan tadqiqotda esa ziyoli ayollar orasida 10 foiz, tijoratchilar o’rtasida 5-7 foiz, qishloq ayollari orasida 3-5 foizgina vaqt farzandlarning ta’lim borasidagi o’zlashtirishlari ahvoliga ajratilar ekan. Ayni chog’da, ayolarimiz suhbatlari majmuida 40 – 50 foizgacha vaqt maishiy hayot tashvishlari, qo’shnilar muammolari, dugona va tanish- bilishlar taqdiri singari masalalar tahliliga bag’ishlanishi aniqlandi. Bir qarashda uncha ijtimoiy jihatdan ahamiyatli tuyulmaydigan mazkur qiyosiy tahlil onalarning o’z farzandlari tarbiyasi, ularni katta hayotga maqsadli tayyorlab borish ishlaridagi o’rnini, pirovard natijada esa mamlakatning umumiy taraqqiyoti holatiga bo’lgan bevosita hamda bilvosita ta’sirini belgilab beradi. Istiqlol sharofati bilan mamlakatimizda oila institutiga katta ijtimoiy ahamiyat berib kelinmoqda. Uning isboti sifatida mamlakatimizda an’anaga aylangan har bir yilga asosiy diqqat-e’tibor qaratilayotganligi katta ahamiyatga ega bo’lgan. Shuningdek, “Oila yili” deb e’lon qilinishi mazkur masalaga bevosita va “Sog’lom avlod”, “Onalar va bolalar”, “Obod mahalla” yillari mobaynida esa bilvosita tarzda doimiy e’tibor qaratib qelinmoqda. Ayniqsa, 2004 yilning «Mehr-muruvvat» yili deb e’lon qilinishi oilaning jamiyat taraqqiyotidagi o’rnining ortib borayotganligining yana bir isbotidir.
Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|