1-mavzu: sug’urta ishi fanining predmeti, ob’ekti, maqsadi, vazifalari reja
Evropolis – Evropa Ittifoqi mamlakatlarida sug‘urta shartnomasi tuzganlik faktini tasdiqlovchi sug‘urta polisi. Kovernota –
Yüklə 5,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Evropolis –
Evropa Ittifoqi mamlakatlarida sug‘urta shartnomasi tuzganlik faktini tasdiqlovchi sug‘urta polisi. Kovernota – sug‘urta vositachisi tomonidan sug‘urtalanuvchiga beriladigan va sug‘urtalanuvchining sug‘urta shartnomasi tuzishini tasdiqlovchi hujjat. Ushbu hujjatda ko‘rsatilgan muddat mobaynida sug‘urta brokeri sug‘urtalanuvchiga sug‘urta polisini berishi shart. CHunki, kovernota sug‘urta kompaniyasi uchun yuridik kuchga ega bo‘lgan hujjat hisoblanmaydi. 6-MAVZU : SUG’URTANING EVOLYUTSIYASI VA IQTISODIYOTDAGI ROLI REJA: 1. Sug‘urta faoliyatida iqtisodiy munosabatlar va ularning paydo bo‘lishi 2. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy resurslari va moliyaviy natijasi 3. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili 1. Sug‘urta faoliyatini amalga oshirish uchun sug‘urta tashkilotlari sug‘urta badallari hisobidan pul mablag‘lari fondini tashkil qiladi. Pul fondini etishmasligi uning moliyaviy ahvoli murakkablashishi mumkin. Sug‘urta fondlari maqsadli ishlatiladi va zararlar yuz bergan vaqtida qoplama berish uchun ishlatiladi. Sug‘urta fondi mablag‘lari davlat tomonidan olib qo‘yilishi va soliqqa tortilishi amladagi qonunchilikda taqiqlanadi. Sug‘urta tashkilotlari vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larini. zaxiralarni investitsiya qilish orqali qo‘shimcha daromad oladi. Sug‘urta sohasidagi munosabatlar quyidagi yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi: fuqarolar va sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida shakllanadigan fuqarolik- huquqiy munosabatlar; sug‘urta tashkilotlari o‘rtasida yuzaga keladigan o‘zaro munosabatlar; fuqarolar va maxsus davlat organlari o‘rtasida paydo bo‘ladigan fuqarolik- huquqiy munosabatlar; sug‘urta tashkilotlari va maxsus vakolatli davlat organi o‘rtasida paydo bo‘ladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlar. Har-bir munosabat yo‘nalishida sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy xarakterga ega bo‘lgan munosabatlari mavjud. YAlpi milliy daromadning qayta taqsimlanishi natijasida sug‘urta fondlari 37 tashkil qilinadi va moliyaviy munosabatlarining dastlabki o‘rinishi yuzaga keladi. Sug‘urta fonlari turlicha guruhlanadi. Ular sug‘urta fondlariga, sug‘urta zaxiralariga bo‘linishi mumkin. O‘z navbatida sug‘urta fondlari markazlashgan va markazlashmagan fondlarga ham bo‘linadi. Markazlashgan fondlar makroiqtisodiy maqsadlarda shaklantiriladi. Markazlashmagan fondlarga sug‘urta tashkilotlarining fondlarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Joriy yilda kelib tushgan sug‘urta mukofotlari hisobidan sug‘urta fondlari tashkil qilinadi. Sug‘urta qoplamasini to‘lash imkoniyati bo‘lmaganda ushbu sug‘urta qoplamasini to‘lash uchun foydalaniladigan pul mablag‘lari sug‘urta zaxiralari deyiladi. Asosiy sabab, sug‘urta xodisalari yuz berishi vaqt bo‘yicha va makonda farqlanishi mumkin. Ayrim yillari sug‘urta xodisalari kam, boshqa yili esa ko‘proq zararlar ketirishi mumkin.Agar sug‘urta xodisalari soni ko‘p bo‘lib, ko‘rilgan zarar miqdori joriy yilda kelib tushgan sug‘urta mukofotlariga nisbatan ortiq bo‘lsa. Bunday holatlarda sug‘urta zahiralari mablag‘laridan foydalanadi. Sug‘urta faoliyatida moliyaviy munosabatlar sug‘urta fondlaridan foydalanish jarayonlarida yuzaga keladi. Sug‘urta fondlari mablag‘lari sug‘urta qoplamalari to‘lash orqali ishlatiladi. Mol-mulk va javobgarlik sug‘urtasida sug‘urtalanuvchining uchinchi shaxsning mulkiy manfaatlariga etkazilgan zararni qoplash uchun sug‘urta fondidan to‘lanadigan pul mablag‘i sug‘urta qoplamasi deb ataladi. Sug‘urta qoplamasi sug‘urta summasi meyorida amalga oshiriladi. Sug‘urta munosabatlari moliyaviy munosabatlar bo‘lsada moliyaviy munosabatlardan va kredit munosabatlardan o‘ziga xosligi bilan farqlanadi. Sug‘urta munosabatlarida sug‘urta fondlari faqat sug‘urta fondi qatnashchilarining badallari hisobidan shakllantiriladi. Sug‘urta fondining qatnashchilari chegaralangan hisoblanadi. Sug‘urta munosabatlari moliya munosabatlaridan qatnashchilarning soni bilan ham farq qiladi. Moliya munosabatlarida, xususan davlat byudjetining qatnashchilari ko‘pchilikni tashkil qiladi. Davlat byudjeti qatnashchilariga pul mablag‘lari yorda berilishi adresli xarakterga ega emas. Sug‘urta fondi qatnashchilariga sug‘urta qoplamalari berish adresli xarakterga ega. Xayot sug‘urtasida sug‘urta tashkilotlari sug‘urta qildiruvchilarga ssudalar berish bilan ham shug‘illanishadilar. Sug‘urtaning ushbu belgisi kredit munosabatlariga uni yaqinlashtiradi. Sug‘urta tashkilotlarining investitsiya faoliyati bilan shug‘illanishi ma’lum. Ularning investitsiya faoliyatlari jarayonlarida ham moliyaviy munosabatlar yuzaga kelishini taakidalash zarur. Sug‘urtada moliyaviy munosabatlarining o‘ziga xosligi shundan iboratki sug‘urta fondlari qaytarilish xarakteriga ega. Sug‘urta hodisasi olib kelgan zararlar sug‘urta fondi qatnashchilariga qaytariladi. Natijada sug‘urta fondi tor doirada qayta taqsimlandi. Moliya iqtisodiy munosabatlar barcha qayta ishlab chiqarish jarayonlarida, xo‘jalik yuritishning etaplarida, ijtimoiy sohalarning barcha sohalarida yuzaga 38 keladi. Sug‘urta ishlab chiqarishi munosabatlarida ijtimoiy zaruratni anglatuvchi stexik munosabat – iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Sug‘urta iqtisodiy kategoriya sifatida moliya kategoriyasiga bo‘ysinuvchi hisoblanadi. Moliya sifatida sug‘urta pul shaklidagi qiymatning shakllantirish va maqsadli ishlatish bilan bog‘li daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlarida yuzaga keladi. Ammo, moliya daromad va jamg‘armalarni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlarida yuzaga kelsa, sug‘urta tasodifiy xodisa keltirgan zararlarni qoplab berish maqsadida daromadlarni qayta taqsimlash jarayonlarida yuzaga keluvchi iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy asoslarida sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy potensiali va resurslar muhim ahamiyat kasb etadi va keyingi paragrafda ko‘rib chiqiladi. 2. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy potensiali o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar manbaasi asosida shallanadi. SHu ma’noda sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy resurslari ularning moliyaviy potensialini belgilab beradi. Sug‘urta tashkilotlarining xususiy kapitali ularni davlat ro‘yxatiga olishda shallantiriladi. Xususiy kapital sug‘urta tashkilotlari uchun faoliyatni boshlashning dastlabki vaqtida asosiy moliyaviy resurs hisoblandi. Xususiy kapital turli xil manbaalardan to‘ldiriladi. Dastlab tasischilar tomonidan kiritilsa, keyinchalik korxonaning daromadlari va boshqa manbaalar hisobidan to‘ldiriladi. Sug‘urta tashkilotlarining jalb qilingan mablag‘lari daromad shaklida kelib tushuvchi sug‘urta mukofotlari hisobidan(sug‘urta zaxirasi sifatida), bank kreditlari, ish haqi, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha kreditorlik qarzlar hisoblanadi. U balans passivining ikkinchi bo‘limida “Majburiyatlar» deb nomlanadi. Bulardan tashqari haridorlar va buyurtmachilardan olingan avanslar, ko‘zda tutilgan daromadlar, harajatlar va to‘lovlar zahirasi, dargumon qarzlar bo‘yicha zaxiralar va boshqa qisqa muddatli passivlar ham ushbu bo‘limda aks ettiriladi. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy potensialini va resurslarini shakllanishida sug‘urta tashkilotining oladigan daromadlari va sarf qilinuvchi xarajatlari asosiy manbaa hisoblanadi. Sug‘urta tashkilotlarining daromadlari va xarajatlari asosida uning moliyaviy natijasi hisoblanadi. Sug‘urta tashkilotlari buxgalteriya hisobi bo‘yicha moliyaviy natijalarni aniqlashda barcha buxgalteriya hisobiga oid me’yoriy hujjatlar, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli Qarori asosida tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bo‘yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy naijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom”ga va O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligda 2005 yil 18 oktyabrda 1517-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan “Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlari tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida Nizom”ga asosan amalga oshiradilar. 39 Sug‘urta tashkilotlarining daromadlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin 14 : 1.Sug‘urta faoliyatidan daromadlar; 2.Sug‘urta faoliyatidan olinadigan boshqa daromadlar; 3.Sug‘urta faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan faoliyatdan olinadigan daromadlar. Sug‘urta faoliyatidan olinadigan daromadlarga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: - sug‘urta, birgalikda sug‘urtalash va qayta sug‘urta shartnomalari bo‘yicha kelib tushadigan sug‘urta mukofotlari; - sug‘urta zaxirasining qaytim summasi (sug‘urta zaxirasining keyingi yilga o‘tadigan qismi); - qayta sug‘urtaga berilgan shartnomalar bo‘yicha olingan komission mukofotlar, tant’emalar va boshqalar; - sug‘urta agenti, sug‘urta brokeri, syurveyer va avariya komissari xizmatlarini ko‘rsatganlik uchun komission mukofotlar; - qayta sug‘urtaga berilgan sug‘ura shartnomalari bo‘yicha qayta sug‘urtalovchilar tmonidan zararning qoplangan qismi. Sug‘urta faoliyatidan olinadigan boshqa daromadlarga quyidagilarni keltirish mumkin: - sug‘urta zaxiralarini joylashtirishdan olingan daromadlar; - qayta sug‘urtaga qabul qilingan sug‘urta shartnomalari bo‘yicha depo mukofotlarga hisoblangan foiz daromadlari; - sug‘urta hodisasining sodir bo‘lishida aybdor hisoblangan shaxsdan zararni qoplashni talab qilish huquqidan foydalanish orqali olingan daromadlar. Sug‘urta faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan faoliyatdan olinadigan daromadlarga quyidagilarni keltirish mumkin: - asosiy vositalar, materiallar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan daromadlar; - o‘tgan davrlarda hisobdan chiqarilgan debitorlik qarzlarini qoplash uchun kelib tushgan summalar; - hisobdan chiqarilgan kreditorlik qarzlari; - qonunchilik bilan cheklanmagan boshqa faoliyatni amalga oshirishdan olingan daromadlar. Sug‘urta tashkilotlarining xarajatlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. Oldini olish chora-tadbirlari zaxirasiga qilinadigan ajratmalar; 2. Qayta sug‘urtaga qabul qilingan sug‘urta shartnomalari bo‘yicha to‘langan sug‘urta qoplamalari 3. Qayta sug‘urtalash operatsiyalari bo‘yicha to‘langan komission mukofotlar va tantemalar 4. Ish yuritish xarajatlari: 14 Mahsulotlar(ishlar,xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasining 1999 yil 05.02. dagi 54 sonli Qarori. “Norma” elektron manbaa. 40 - sug‘urta tashkilotining xodimlariga to‘lanadigan mehnat haqi; - sug‘urta agenti va brokeri xizmatlarini ko‘rsatganlik uchun to‘langan komission haqlar; - sug‘urta agentlarining sug‘urtalanuvchilar joylashgan joylarga borish va qaytish xarajatlari; - sug‘urta tashkilotining boshqaruv apparati xodimlarini saqlash, kompaniyaning bo‘linma, filiallarini saqlash ularning moddiy texnik bazasini ta’minlash xarajatlari; - sug‘urta faoliyatini amalga oshirish bilan bog‘liq xizmatlarni ko‘rsatgan boshqa tashkilotlarga to‘lanadigan xaqlar; - sug‘urta polislari blanklari, kvitansiyalari, ariza, mulkni ko‘rikdan o‘tkazish, sug‘urta hodisasining yuz berganligi to‘g‘risida dalolatnomalar blanklarini tayyorlash xarajatlari va boshqalar; - sug‘urta tashkilotining faoliyati bilan bog‘liq safar xarajatlarining barchasi; - boshqa sug‘urta tashkilotlarining vakillarini qabul qilish va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlar; - kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bilan bohliq xarajatlar; - reklama xarajatlari; - axborot va konsultativ xizmatlarni to‘lash; - yillik balans va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotlarni matbuotda chop ettirish xarajatlari; - asosiy vositalarning qayta tiklanishi uchun qilanadigan ammortizatsiya ajratmalari; - nomoddiy aktivlarning ammortizatsiyasi; - majburiy sug‘urta bo‘yicha qilinadigan xarajatlar; - o‘z mol-mulkini ixtiyoriy sug‘urtalash bilan bog‘liq xarajatlar; - banklardan olingan kreditlar bo‘yicha foizlarni to‘lash xarajatlar; - soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy tartibdagi yig‘imlar va to‘lovlar; - byudjetdan tashqari fondlarga majburiy ajratmalar. Daromadni aniqlashda va daromad(foyda) solig‘ini hisoblashda “Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bo‘yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy naijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom”da nazarda tutilgan jihatlar hisobga olinadi. Sug‘urtalovchining sug‘urta va moliyaviy xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq boshqa xarajatlarga quyidagilarni kiritish mumkin: - sug‘urta zaxiralarini investitsiya qilishdan olingan zararlar; - qayta sug‘urtalash mukofotlari bo‘yicha kompaniya tomonidan hisoblangan foizlar; - sud bilan bog‘liq xarajatlar; - undirib olish mumkin bo‘lmagan debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarish; - avval vujudga kelgan qarzlardan voz kechish; - moddiy qimmatliklarni sotish va yo‘qotishdan olingan zararlar; - tabiiy ofatlar va boshqa hodisalar oqibatida etgan zararlar. 41 O‘zbekistonda sug‘urta tashkilotlari moliyaviy natijalarini 2005 yil 18 oktyabrda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan “Sug‘urta tashkilotlari tomonidan xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risidagi Nizom”ga muvofiq shakllantiradilar. Sug‘urta xizmatining tannarxiga quyidagi xarajatlar qo‘shimcha ravishda qo‘shilishi lozim: - sug‘urtalash (birgalikda sug‘urtalash) shartnomalari bo‘yicha to‘langan sug‘urta qoplamalari summasi; - sug‘urta hodisasi bo‘yicha zararlarni bartaraf etish va sug‘urta qoplamasini to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar; - baxtsiz hodisalar, sug‘urtalangan mulkning shikastlanishi yoki zararlanishini oldini olish bilan bog‘liq chora-tadbirlarni moliyalashtirish zaxirasiga qilinadigan ajratmalar; - qayta sug‘urtalash operatsiyalari bo‘yicha hisoblangan komission mukofotlar va tantemalar. Mazkur Nizomga asosan sug‘urta tashkilotining sug‘urta xizmatlarini sotishdan tushgan sof tushumi quyidagi tartibda aniqlanadi: - sug‘urtalash va birgalikda sug‘urtalash bo‘yicha (birgalikda sug‘urtalash shartnomasida belgilangan ulush doirasida), kelib tushgan mukofotlarning umumiy hajmidan qayta sug‘urtaga berilgan shartnomalar bo‘yicha mukofotlar chegirilgan holda; - plyus qayta sug‘urtaga qabul qilingan sug‘urta shartnomalari bo‘yicha kelib tushgan mukofotlar; - plyus/minus qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi ishlab topilmagan mukofotlar zaxirasining o‘zgarish natijasi (keyingi matnlarda RNP); - plyus/minus qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan zararlar zaxirasining o‘zgarish natijasi; - plyus/minus qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zaxirasining o‘zgarish natijasi; - plyus/minus qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi hayot sug‘urtasi bo‘yicha zaxiraning o‘zgarish natijasi; - plyus/minus qayta sug‘urtalovchining ulushi chegirilgan holdagi boshqa texnik zaxiralarning o‘zgarish natijasi; - plyus sug‘urta agenti, brokeri, vositachisi xizmatlarini ko‘rsatganlik uchun komission va boshqa hisoblangan mukofotlar; - syurveyer, avariya komissari-adjaster xizmatlarini ko‘rsatganlik uchun mukofotlar; - bevosita sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatishdan olingan boshqa daromadlar. Sug‘urta tashkilotlarida bajarilishi majburiy bo‘lgan to‘lov layoqati normalarini va ularni aniqlash tartibini, alohida tavakkalchiliklar bo‘yicha sug‘urtalovchilarning majburiyatlari cheklangan yo‘l qo‘yiladigan miqdorini hisoblab chiqish metodikasini hamda majburiyatlarning jami miqdorini, sug‘urtalovchilarning to‘lovga layoqatliligi bo‘yicha axborot berish tartibi va 42 muddatlarini belgilash, to‘lovga layoqatlilikning belgilangan normativlarini va ularning moliyaviy barqarorligiga qo‘yiladigan boshqa talablarni ta’minlash O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qoshidagi davlat sug‘urta nazorati inspeksiyasining vakolat doirasiga kiradi 15 . O‘zbekiston Respublikasida sug‘urtachi va qayta sug‘urtachining to‘lov layoqati “Sug‘urtachi va qayta sug‘urtachilarning to‘lov layoqati to‘g‘risida”gi Nizomga asosan tartibga solinadi. Mazkur nizom 2008 yilning 22 aprelida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 41 sonli buyruq bilan tasdiqlangan va O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2008 yilning 12 mayida 1806 son bilan ro‘yxatga olingan. Sug‘urtachilarni va qayta sug‘urtachilarning to‘lov layoqati ularning moliyaviy majburiyatlarini to‘liq va o‘z vaqtida bajarilishini bildiradi. To‘lov layoqatining asosini ustav kapitalining shakllanganligi, zaxiralarning etarliligi va qayta sug‘urta tizimi tashkil qiladi. Sug‘urtachi va qayta sug‘urtachining to‘lov layoqatini aniqlashda to‘lov layoqatining meyorlaridan foydalaniladi. To‘lov layoqatining meyorlariga quyidagilar kiradi: -to‘lov layoqatining marjasining etraliligi; - alohida risklar bo‘yicha sug‘urtachi va qayta sug‘urtachiga ruhsat berilgan maksimal javobgarlik miqdori. Sug‘urtachining to‘lov layoqatini ko‘rsatkilarini aniqlashda buxgalteriya hisobi va hisobotlari ma’luotmlaridan foydalaniladi. Sug‘urtachilarning to‘lov layoqati ko‘rsatkichlariga yuqorida keltirilgan nizomda belgilangan to‘lov layoqatining meyorlari, aktivlarni joylashtirish talablari, qayta sug‘urta operatsiyalari bo‘yicha talablar kiradi. To‘lov layoqatining marjasining etarliligi asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. To‘lov layoqati uning miqdori birdan kam bo‘lmasligi talab qilinadi. To‘lov layoqatining marjasining etarliligi haqiqatdagi to‘lov layoqatining marjasini uning meyorlashgan miqdoriga bo‘lib topiladi va quyidagi formula asosida hisoblanadi: TQME = Yüklə 5,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|