1. Müasir psixologiyanın mövzusu, vəzifələri və metodları

Mövzu 8. Diqqət və hafizənin psixologiyası.

1.Diqqət haqqında anlayış. Diqqətin funksiyaları. Diqqətin əhəmiyyəti və fizioloji əhəmiyyəti.

2.Diqqətin növləri (ixtiyari, qeyri-ixtiyaridən sonrakı diqqət).

3.Diqqətin əsas xassələri. Davamlılığı, keçirilməsi, paylanması, həcmi. Diqqətin pozulması. Dalğınlıq.

4.Təlim prossesində diqqətin əhəmiyyəti. Dərsdə şagirdin diqqətinin səmərəli təşkili yolları.

5.Hafizə haqqında anlayış. Hafizə və keçmiş təcrübə. Hafizənin əhəmiyyəti.

6.Hafizə mexanizmi haqqında nəzəriyyələr. Hafizə və şəxsiyyət.

7.Hafizənin növləri və onların qarşılıqlı əlaqəsi.

8.Hafizə prosesləri. Yaddasaxlama, öyrənmə, tanıma, xatirə, unutma. Reminisensiya.

9.Hafizə proseslərində fərdi fərqlər. Hafizənin tipləri. Hafizənin patalogiyası.

Diqqətin özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri ayrılır. Diqqət idrak proseslərinə aid edilir. Lakin onlardan fərqli olaraq diqqət gerçəkliyi əks elətdirmir. Diqqət bütün idrak proseüslərinin fəaliyyətində iştirak edir. Yəni onları istiqamətləndirir. Bir obyekt üzərindən digərinə keçirir, davamlılığını təmin edir və s.

Diqqətin tərifi: Şüurun (psixi fəaliyyətin) insan üçün əhəmiyyətli olan obyektlər üzərinə yönəldilməsi və mərkəzinin təmin olunması prosesinə diqqət deyilir.

Diqqət insanın şüuru ilə sıx əlaqədardır. Ona görə ki, o məhz şüuru istiqamətləndirir. Hər hansı bir obyekt üzərində saxlanılır. Bildiyimiz kimi şüurun strukturuna bütün idrak prosesləri də aid edilir. Bu baxımdan diqqət bütün idrak proseslərində iştirak edir.

Diqqətin şüurla əlaqəsi ən çox şüurun fəaliyyətində müəyyən pozuntu olanda qeydə alınır. Məs: affek vəziyyətdə insanın şüuru daraldığı üçün onun diqqətində pozuntu əmələ gəlir.

Diqqətin funksiyaları-bildiyimiz kimi diqqət bütün idrak prosesində iştirak edir. Buna görə də onun funksiyalarını qeyd etmək olar. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir.

1. 
   Seçicilik funksiyası-idrak funksiyasında obyektə qarşı seçici münasibət bəsləməyi təmin edir.
   
2. 
   İstiqamətləndirici funksiya-psixi prosesi istiqamətləndirir.
   
3. 
   Tənzimləyici funksiya-insanın idrak proseslərini tənzimləyir.
   
4. 
   Nəzarət funksiyası-fəaliyyətin gedişatına nəzarəti təmin edir.
   

Diqqətin əsas funksiyası insanın şüurlu fəaliyyətinin seçici xarakter daşımasını təmin etməkdir.

Diqqətin əhəmiyyəti-diqqət idrak proseslərindən biridir. Diaaət beyinin işçi qabiliyyətini tənzimləyir, artırır, şüurlu obyektlər üzərinə yönəldir, paylayır, lazım gəldikdə isə bir obyekt üzərindən digərinə keçirir. Biz diqqətli olanda daha yaxşı qavrayır, qoyulan məsələnin həllini daha yaxşı anlayır və s.

Diqqətin fizioloji mexanizmi.

İ. P. Pavlov hesab edirdi ki, beyinin yarımkürələr qabığında optimal oyanıqlıq mərkəzi mövcuddur ki, qıcıqlandırıcıların təsiri yaxud da şəxsiyyətin xüsusi cəhdləri nəticəsində bu cür mərkəzlər fəaliyyətə gəlir və diqqətin fəaliyyətini tənzimləyir.

Optimal oyanıqlıq-mərkəzi yarımkürələr qabığı müxtəlif sahədə əmələ gələ bilər.

Pavlov yazır: “Əgər kəllə qabığında içəri baxmaq mümkün olsaydı və əgər böyükyarımkürələr optimal oyanma olan yeri işıq saçsaydı onda biz düşünən şüurlu insanın böyükyarımkürələrdə daim öz forması və böyüklüyünə görə dəyişən, yarımkürələrin bütün başqa sahələrdəki az və ya çox dərəcədə kölgə ilə əhatə olunmuş düzgün olmayan, qəribə çevrəsi olan işıqlı ləkənin necə hərəkət etdiyini görə bilərdik”.

İrrodyasiya-yayılma, səpələnmə.

Konsentrasiya-cəmləşmə.

Pavlovdan sonra rus psixoloqu A. A. Uxotmiskinin irəli sürdüyü dominantlıq prinsipi də böyük əhəmiyyətə malikdir. Bir sözlə diqqətin fizioloji əsaslarının aydınlaşdırılması üçün Uxotmiski dominant oyanıqlıq mərkəzləri anlayışını elmə gətirir. Prinsipcə bu anlayışların hər ikisi bir-birinə yaxındır.

Dominant-üstünlük deməkdir. Uxotmiskinin bu prinsipinə görə, beyində həmişə dominant, üstün oyanma ocağı olur ki, o beyinə gələn bütn oyanmaları sanki özünə doğru çəkir və bunun əsasında həmin oyanmalar üzərində daha çox hakim olur.

Son zamanlar aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, diqqətin fəaliyyətinin tənzimlənməsində retikulyar formasiyanın (şaxəli törəmənin) da rolu vardır. Son məlumatlar retikulyar tonusu saxlayan və uzunmüddətli seçici fəallaşmanı təmin edən qabıq təsirlırinin olduğunu göstərir. Məs: həddən artıq alüdəliklə bir işlə məşğul olmaq, hədsiz maraqlı elm axtarışları aparmaq çox maraqlı bədii əsər oxumaq.

Diqqətin növləri.

Diqqətin növləri aşağıdakılardır.

1. 
   Qeyri-ixtiyari diqqət-həm insanlarda, həm də heyvanlarda vardır. Qeyri-ixtiyari diqqət qabaqcadan qarşıya məqsəd qoymadan, iradi cəhd tələb etməyən,səylər göstərmədən yaranan diqqət növüdür. Məs: şagird maraqlı hekayə dinlədiyi, kinoya baxdığı zaman onda diqqətin həmin obyektə yönəlməsi, mərkəzləşməsi baş verir. Lakin, bu zaman xüsusi iradi səy tələb olunmur.
   

Qeyri-ixtiyari diqqəti yaradan obyektlərdir. Yəni qıcıqlandırıcılardır. Qeyri-ixtiyari diqqətin əmələ gəlməsi üçün qıcıqlandırıcıların bir sıra xüsusiyyətləri olmalıdır. Onlara aşağıdakılar aid edilir.

1. 
   Qıcıqlandırıcının gücü (qüvvəsi və gözlənilməzliyi) Qüvvətli səs, güclü işıq, kəskin iy diqqəti cəlb edir.Onların təsiri bilavasitə qıcıqlandırıcılarının onların mütləq qüvvəsindən deyil, nisbi qüvvəsindən asılıdır. İki qıcıqlayıcıdan hansı daha qüvvətlidirsə diqqəti də o cəlb edəcəkədir. Əgər qıcıqlandırıcının qüvvəsi bərabərdirsə, onda diqqət gah bu, gah da başqa qıcıqlayıcıya yönəlir. Yəni diqqət iki eyniqüvvəli, eyniəhəmiyyətli qıcıqlandırıcı arasında tərəddüd etməyə başlayır. Onlardan gah biri, gah da digəri üstün olur və diqqəti özünə cəlb edir.
   
2. 
   Qıcıqlandırıcının yeniliyi, qeyri adiliyi, kontrastlığı (təzadlığı) – Yəni əyani vəsait, yeni maşın modeli, sinifdə yeni şagirdin olması və s. qeyri-ixtiyari surətdə diqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, ətraf aləmdə baş verən yeniliklər dərhal bələdləşmə refleksi əmələ gətirir. Adam həmin yeni hadisənin nədən ibarət olduğunu bilməyə can atır.
   
3. 
   Obyektin hərəkətdə olması-Məlumdur ki, hərəkətsiz cisimlər, adətən diqqəti ya cəlb etmir, ya da ancaq xüsusi məqsəd olduqda diqqəti həmin obyektin üzərinə yönəldirik. Lakin, hərəkətin başlanması və ya kəsilməsi də diqqəti cəlb edir. Müəllim şagirdin diqqətini nəinki səsini qaldırmaqla, həm də izahatını dayandırmaqla da cəlb edir. Bəzən sinif otağında uzun müddət hərəkətsiz dayanmış əyani vəsait götürldükdən sonra onun yeri diqqəti cəlb edir.
   

Qeyri-ixtiyari diqqət həm də insanın emosional vəziyyətdən asılı olaraq əmələ gəlir. Buraya insanın sağlamlıq dərsi, əhvali-ruhiyyəsi, təlabatı, maraqları və s. aiddir. Məs: bir cismə maraq davamlı diqqət yaradır, onu uzun müddət müşahidə etməyə, öyrənməyə yönəldir. Bundan əlavə təsir edən qıcıqlayıcının insanın təlabatlarına, daxili vəziyyətinə uyğun gəlməsi də vacibdir. Məs: ac adamı xörəyin iyi tez cəlb edir.

İxtiyari diqqət-diqqətin bu növü qarşıya qoyulmuş şüurlu məqsədlərlə bağlı əmələ gəlir. Müəyyən iradi səylər tələb edir. İxtiyari diqqət zamanı söz siqnallarının təsiri ilə beyində optimal oyanma mərkəzi əmələ gəlir. İxtiyari diqqət həmişə şəxsiyyət tərəfindən yaradılır. Başqa sözlə insan diqqətin üzərində hakim olur, yəni idarə edir. Biz ixtiyari olaraq diqqətimizi hər hansı bir obyekt üzərində cəmləşdirə, digər obyektlərin üzərinə keçirə bilərik ki, bunu da ixtiyari diqqətin köməyilə edirik. K. Marks deyirdi: əmək fiziki qüvvənin gərginliyi ilə yanaşı diqqəti mərkəzləşdirməyi də tələb edir. Davamlı ixtiyari diqqətin əmələ gəlməsi üçün şərtlər ayrılır.

1. 
   Hər hansı bir fəaliyyət növünü yüksək səviyyədə yerinə yetirmək borcu və məsuliyyəti aydın dərk olunduqda.
   
2. 
   İcra edilən işin konkret məqsədi dərk edildikdə - Bəzən şagird və ya tələbə hər hansı təlim materialının nə üçün öyrənildiyini aydın dərk etmir. “Öyrənmək xatirinə öyrənmək” və ya imtahan, yaxud sorğu zamanı müəllimə cavab vermək naminə oxumaq heç bir şey vermir.
   
3. 
   Adəti iş şəraitinin olması-buraya iş rejimi, iş yerinin lazımi səliqədə olması və iş alətlərinin yararlılığı və s. daxildir. Zəif qıcıqlandırıcının təsiri insanın diqqətini heç də həmişə yayındırmır., əksinə bəzən diqqətin gərginliyinə müsbət təsir edə bilir. “Ölüm sükutu” hökm sürən iş yerində diqqətin mərkəzləşməsi heçdə həmişə istənilən səviyyədə olmur.
   

Hələ vaxtıilə İ. M. Seçenov belə qənaətə gəlmişdir ki, “mütləq” səssizlik zehni fəaliyyətin səmərəsini artırmır, əksinə azalda bilər. Buna aid misal da qeyd edir. Məs: Böyük kitabxanaların birində üç xüsusi otaq ayırırdı: oraya kənardan heç bir kəs daxil ola bilmirdi. Otağın özündə olan səslərdə yayıla bilmir, unudulurdu. Nəticədə mütləq sakitlik yaranırdı. Burada heç kəs məhsuldar işləyə bilmir, tədricən adamlarda yuxulu vəziyyət yaranırdı. Yəni diqqətin dalğınlığı əmələ gəlirdi. Gərginlik, yorğunluq və insanda monoton iş zamanı diqqətin pozulması yaxud müvəqqəti yayınma dalğınlıqdır.

4.İnsanda əlaqvə maraqlar yarandıqda – Bəzən fəaliyyətin özü və ya gedişi şagirdləri bilavasitə maraqlandırmır, nəticəyə olan maraq və ya özünütəsdiq həvəsinin yaranması əlavə maraq kimi diqqəti işin gedişinə səfərbər etməyə köməklik göstərir. Maraq həm ixtiyari, həm də qeyri-ixtiyari diqqəti cəlb edən ən qüvvətli amillərdən olub, obyekti ətraflı qavramağa və yadda saxlamağa, dərindən öyrənməyə, işi sona çatdırmaqda qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmağa adamı təhrik edir.

Maraq davamlı, geniş və təsirli olduqda diqqətə müsbət təsir göstərir.

2. 
   İxtiyardan sonrakı diqqət-Diqqətin bu növünün ən əvvəl ixtiyari olaraq şəxsiyyət tərəfindən yaradılır, sonralar isə diqqəti yaradan obyekt o qədər maraqlı cəlbedici olur ki, insanının özündən özündən asılı olmayaraq diqqəti cəlb edir. Məs: şagird ixtiyari olaraq dərslikdəki mətni öyrənməyi özünü məcbur edir, sonradan o mətinlə də maraqlanmağa başlayır ki, özü də bilmədən onu axıra qədər öyrənməyə başlayır.
   

İxtiyaridən sonrakı diqqət-elmə N. T. Dobrinin gətirmişdir. Diqqətin bu növü bir növ iki mərhələdən ibarətdir.

1. 
   İxtiyari mərhələ.
   
2. 
   Qeyri-ixtiyari mərhələ.
   

Diqqətin aşağıdakı xassələri ayrılır.

1. 
   Diqqətin mərkəzləşməsi-Bu zamzn şüurumuz bir obyekt və bir fəaliyyətə yönəlir və başqalarından fəralənir, başqa sözlə yalnız bir obyektə yönəlmiş diqqət mərkəzləşmiş diqqət hesab olunur. Maraqlı bir kitab oxuduqda, riyazi məsələ həll etdikdə diqqətimiz müvafiq iş üzərinə cəmləşmiş olur. Bu zaman ətrafımızda baş verən hadisələri, təsir göstərən qıcıqlayıcıları sezmirik. Diqqətin mərkəzləşməsi hər hansı bir fəaliyyətə, işə, obyaktə dərin fəal maraqla bağlıdır.
   
2. 
   Diqqətin həcmi-eyni vaxtda əhatə olunan, aydın dərk olunan obyaektlərin miqdarı ilə müəyyən edilir. Məs: Əgər eyni vaxt ərzində təsir edən on obyaktdən beşi aydın qavranılırsa deməli diqqətin həcmi beş obyektə bərabərdir.
   

Diqqətin həcmi hər şeydən əvvvəl qavranılan cisim və hadisələrin bir-biri ilə nə dərəcədə sıx əlaqədə olmasından, obyektlərin sadə və mürəkkəbindən asılıdır. Məs: bir-birilə az əlaqədə olan 8-9 hərfi eyni zamanda qavramaq mümkün olmadığı halda söz əmələ gətirən 10-15 hərfi qavramaq mümkündür. Diqqətin həcmi obyektlərin düzülüşündən , formasından, böyük-kiçikliyindən, rəngindən və s. asılıdır.

3.Diqqətin paylanması-eyni vaxtda iki müxtəlif və daha artıq işi yerinə yetirmək bacarığı ilə xarakterizə olunur. Əgər adam eyni vaxtda iki və ya üç işlə məşğul olarsa deməli onun diqqəti eyni zamanda iki və ya üç iş üzərində paylanır.

Diqqətin paylanması yaşdan da asılıdır. Uşaqlar yaşlılara nisbətən diqqəti paylamaqda daha çox çətinlik çəkirlər.

4.Diqqətin davamlılığı-onun ümumi bir məqsədə tabe olan obyektlər üzərində uzun müddət və fasiləsiz olaraq saxlanılmasında ifadə olunur. Burada diqqət bir obyektdən digərinə keçirsə də onlar ümumi məqsədə tabe olan fəaliyyət dəyərləri kimi qalır. Məs: Şagird misal olaraq həlll edərkən, onun diqqəti dərsliyə, oradakı misallara, rəqəmlərə, işarələrə, keçmiş təcrübələrə yönəlsədə, əgər misal həlli davam edərsə, deməli, diqqət davamlıdır.

5. Diqqətin tərəddüdü- Adətən hər 2-3 saniyədən bir baş verir. Buna görədə o, yalnız çox sürətli hərəkətlərin icrasına bu və ya başqa dərəcədə mane ola bilər. Lakin, adam diqqətin nəzərə çarpan tərəddüdü olmadan 20-25 dəqiqə, bəzən daha artıq müddətdə gərgin diqqətlə eyni bir iş üzərində çalışa bilər.

6. Diqqətin keçirilməsi-onun şüurlu surətdə bir obyektdən başqa obyektə və ya bir fəaliyyətdən başqa fəaliyyətə yönəlmişdir. Bu fəaliyyətin ümumi dəyişməsi ilə əlaqədardır. Diqqətin keçirilməsi onun yayınmasına çox oxşayır, lakin bunlar arasında keyfiyyətcə fərq vardır.

7. Diqqətin yayınması-onun hazırda qarşıda duran məqsədlə əlaqədar olmayan cisim və hadisə üzərinə yönəlməsində ifadə olunur. Məs: müəllim dərsi izah edərkən şagirdin küçəyə baxması, dərsliyini vərəqləməsi, yoldaşı ilə söhbət etməsi və s. onun diqqətinin yayınmasını göstərir.
Dərsdə şagirdin diqqətinin səmərəli təşkili şərtləri.

Uşaqlarda diqqət erkən yaşlardan inkişaf etməyə başlayır. Ən əvvələr onlarda qeyri-ixtiyari diqqətdən sonra isə ixtiyari diqqət inkişaf etməyə başlayır. Məktəbəqədər yaş boyu uşaqların diqqətinin əsasını onların marağı təşkil edir.

Erkən yaşlarda uşaqların diqqəti az davamlı, az həcmli və tez yayınan olur, getdikcə diqqətin bu xüsusiyyətləri inkişaf edir.

Diqqət fəaliyyət prosesində inkişaf edir. Bu baxımdan həm həm oyun, həm də təlim prosesi müstəsna rol oynayır. Dərs zamanı şagirdlərdən həmişə diqqətli olmaq tələb olunur. Ona görə ki, heç də təlim materialları həmişə maraqlı olmur. Bacarıqlı müəllim I sinifdən başlayaraq tədricən təlim prosesində uşaqların qeyri-ixtiyari diqqətini ixtiyari diqqətə çevirir. İxtiyari diqqətin davamlılığı uşaq məktəbdə oxuduğu dövr ərzində tədricən artır. Kiçik məktəblilərdə 15-20 dəqiqə, yaxud, böyük məktəblilərdə isə 25 dəqiqəyə çatır.

Bacarıqlı müəllim dərs boyu şagirdlərin gah ixtiyari, gah qeyri-ixtiyari, gah da ixtiyardan sonrakı diqqət növlərindən istifadə etməlidir. Belə olanda şagirdlərin diqqəti həddindən artıq yüklənmir.

Щафизя анлайышына мнемик фяалиййят дейилир. Щафизянин хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр:

1. 
   Инсанын кечмиш тяърцбяси иля баьлылыг;
   
2. 
   Образларын щисс олунмасы, йадда сахланмасы вя лазым эялдикдя йада салынмасы;
   
3. 
   Инсанын фяалиййяти иля билаваситя баьлылыьы.
   

Щафизянин тярифи: Фярдин юз тяърцбясини йадда сахламасы, щифз етмяси вя лазым эялдикдя йада салмасы просесиня щафизя дейилир.

Эюрцндцйц кими, щафизя кечмиш тяърцбя иля баьлы, йяни инсан йадында йалныз юзцнцн фярди тяърцбясиня чеврилян ъисим вя щадисяляри сахлайыр.

Щафизянин инсан щяйатында ян бюйцк ящямиййяти ондан ибарятдир ки, о юз тяърцбясини билик, баъарыг вя вярдишляр формасында йадда сахлайыр, лазым эялдикдя онлардан мцяййян мясялялярин щяллиндя истифадя едир вя башгаларына да ютцрцр.

Щафизя механизмляри щаггында нязяриййяляр.

Щафизя нязяриййяляри бюлцнцр:

1. 
   Психоложи нязяриййя – Ассосиатив (Еббинщауз, Аристотел), Уесталт – психоложи, бещовиаист, психо-аналитик, мяна нязяриййяси, фяалиййят нязяриййяси (Смирна, Зинченко, Вигатсис).
   
2. 
   Физиоложи нязяриййя
   
3. 
   Биокимйяви нязяриййя
   

1. Психоложи нязяриййя – Щафизянин психоложи нязяриййялярдян бири а) ассосиатив нязяриййя щесаб олунур. Ассосиасийалар щаггында илк дяфя Аристотел мялумат верир, лакин о ассосиасийа термининдян истифадя етмирди. О йадда сахлама вя йада салмада психи просесляр арасындакы ялагяни нязярдян кечирирди. О щесаб едирди ки, инсанларын тясяввцрляри бир-бириля ялагядядир (Ассосиасийа сюзц ялагя, рабитя, бирляшмя мянасы верир).

Аристотел асосиасийаларын 3 нювцнц айырырды.

1. Гоншулуг цзря ассосиасийалар – бир-бири иля мцяййян ялагяси олан ейни вахтда йадда сахланан материаллардан биринин йада дцшмяси диэяринин йада дцшмясиня эятириб чыхарыр. Мясялян, синиф йолдашымыза растлашаркян мяктяб щяйаты иля баьлы мцсбят, йахуд мянфи щадисяляр йадымыза дцшцр.

2. Охшарлыг цзря ассосиасийалар – бейиндя олан образлар бизим шцурумузда юзц иля охшар щадисялярин йада дцшмясиня имкан йарадыр. Мясялян, щяр щансы бир инсанын шяклини эюряндя онун щаггында тясяввцрляр ъанланыр. Йахуд да щяр щансы бир яшйаны эюряндя яшйа бизя няйися хатырладыр.

3. Якслик (контрас) цзря ассосиасийалар – шцурда мювъуд олан тясяввцрляр бир-бириля якс мяналы ялагядя дя олурлар. Мясялян, эеъя-эцндцз, йахшы-пис.

Ассосиасийалар щаггында тялим сонралар «Ассосиатив психолоэийа» истигамятиндя даща эениш юйрянилмяйя башланды (Д.Йум, У.Ъеймс, Щ.Спенсер). ассосианистляр бцтцн психи щадисяляри ассосиасийалар чярчивясиндя нязярдян кечиридиляр, о ъцмлядян щафизяни дя. Онлар щесаб едирдиляр ки, йадда сахламада ассосиасийаларын, йяни ялагялярин, рабитялярин ролу щялледиъидир. Демяли, ассосиатив нязяриййяляря эюря инсан йадда сахлайыр, она эюря ки, йадда сахланылан материаллар арасында рабитя, ялагя вардыр. Беля ки, ейни вахтда щисс цзвляриня 2 вя даща артыг гыъыгланмалар тясир эюстярярся онларын бейниндя йарартдыьы образлар, йахуд сцрятляр арасында мцяййян ялагя йараныр, сонралар гыъыгланмалардан щяр щансы биринин тясири нятиъясиндя бейиндя фяаллашан образ диэярляринин дя фяаллашмасына (йада дцшмясиня) эятириб чыхарыр.

Павлов вя Сеченов щесаб едирдиляр ки, ассосиасийалар еля «мцвяггяти синир рабитяляридир».

Ассосиасийалар психолоэийа контекстендя (чярчивясиндя) щафизя проблемини ХЫХ ясрин 80-ъи илляриндя Алман психологу Д.Еббинщауз експериментал сявиййядя юйрянмишдир. О гаршысына халис (йяни мяналылыьын, мянтиглилийин тясир етмядийи щалда) щафзяни юйрянмяйи гаршысына мягсяд гоймушдур. Бунун цчцн о чохлу сайда 2300-я гядяр мянасыз щеъалар тяртиб едир. бир саит, 2 самитдян ибарят щеъалар тяртиб едир вя юз цзяриндя щямин щеъалары язбярлямякля чохлу сайда експериментляр апарыр. Нятиъядя йадда сахлама яйрисини тяртиб едир.

Бунунла да о ассосиасийалар механизмляринин бир сыра хцсусиййятлярини ачыглайыр. Мясялян, о мцяййян едир ки, гисмян садя, лакин инсана инсанда эцълц тяяссцрат йарадан щадисяляр асанлыгла мющкям вя узун мцддят йадда галыр. Ейни иля гисмян мцряккяб, лакин аз мараглы щадисяляр инсанын щафизясиндя асанлыгла щякк олунмур вя узун мцддят йадда галмыр. Узун щяъмли материалдан йалныз башланьыъда вя сонда йерляшян материаллар даща йахшы йадда галыр (кянар еффекти). Йадда сахлама яразисиндяки кими.

Бунун сябяби одур ки, яввялдя олан материал гыса мцддятли щафизяйя йениъя дахил олдуьу цчцн, сондакы материал ися артыг узун мцддятли щафизяйя дахил олдуьу цчцн даща йахшы йадда галыр. Орталыгдакы материал ися гысамцддятли щафизядян артыг кечмиш, узун мцддятли щафизяйя ися чатмамышдыр.

Еббинщауз ейни заманда унутма гануну кяшф едир. о, бу гануну мянасыз щеъалары юйрянмякля кяшф едир. о, мцяййян едир ки, мянасыз щеъалары язбярляйиб Ы дяфя сящвсиз тякрарлайандан дярщал сонра унутма чох тез баш верир. Артыг юйрянмянин биринъи саатында юйрянмянин 60%-я гядяри унудулур, 6 эцндян сонра ися щафизядя юйрянилян материалын 20%-я гядяри галыр.

б) Щешталт психоложи нязяриййя – Щешталт психолоэийа истигамяти ХХ ясрин яввялляриндя Алманийада йаранмышдыр. Щешталт – структур, образ мянасыны верир. Щешталистляр щесаб едирляр ки, бцтюв ону тяшкил едян тяркиб щиссялярдян (компонентлярдян) даща бюйцкдцр. Башга сюзля десяк, бцтювц тяшкил едян щиссялярин щяр биринин айры-айрылыгдакы функсийаларындан онларын бцтювдя, структурда бирляшяряк ифадя етдийи функсийа даща бюйцкдцр. Бу факты онлар щафизя психолоэийасына да шамил едирляр вя щесаб едирляр ки, йадда сахламада Щешталтын, структурун ролу щялледиъидир. Онлар елементлярин синтези – бирляшмя, йыьма принсипини юн плана чякир. Демяли, йадда сахламада юйрянилян материалын тяшкили йадда сахламада мцщцм ящямиййят кясб едир. мясялян, материалын ардыъыллыгла юйрянилмяси, груплашармаг щиссяляря айрылараг юйрянилмяси вя с. щасиля йетмиш – иъра олунмуш вя щасиля йетмямиш, иъра олунмамыш щадисялярин унудулмасы (Зейгарник) еффекти дейилир.

Щешталт психолоэийасы истигамятиндя щафизя проблемини юйрянянлярдян бири дя мяшщур алман психологу Курт Левинин тялябяси Б.В.Зейгарникдир. о експериментал сявиййядя сцбут едир ки, яэяр сынаныланлара тапшырыглар серийасы тяклиф олунурса бунлардан иъра олунуб сона чатан щадисяляря нисбятян, иъра олунуб сона чатмайан щадисяляр даща йахшы йадда галыр. Бу она эюря баш верир ки, сона чатмайан щадися щяля инсанын психоложи сащяси чярчивясиндя йерляшир.к.Левин щесаб едирди ки, сынанылана щяр щансы бир тапшырыьы щялл етмяк тяклиф олунанда онларда щямин тапшырыьы йериня йетирмяк тялябаты йараныр. Бу тялябаты К.Левин «квази тялябат» адландырырды. Квази тялябат – ситуатив тялябат демякдир. Валентлик – ъязбедиъи.

Квази тялябаты йарадан яшйаларын, йахуд щадисялярин ъязбедиъилийи ки, буну К.Левин валентлик адландырырды.

ъ) Щафизянин психоложи нязяриййяляриня ейни заманда аид едилир: бищеоверист вя психоаналитик нязяриййя.

Бищеоверистляр щесаб едирляр ки, материалын йахшы йадда галмасына, мцсбятлянмясиня мцсбят тясир эюстярир. Йяни, С-ля Р арасында ялагянин ямяля эялмясини мющкямляндирмя асанлашдырыр. Тякрар ня гядяр йахшы оларса, бунларда ялагя йахшы олур.

Психоаналитикляр щесаб едирляр ки, бизим щафизямиздя мцсбят емосионал рянэарянэлик йарадан щадисяляр даща йахшы галыр, няинки негатив (мянфи) емосийалар йарадан щадисяляр. Беляликля, онлар йадда сахлама вя унутмада емосийаларын, мотивлярин вя тялябатларын ролуну юн плана чякирдиляр.

д) щафизянин мяна нязяриййяси – ХХ ясрин яввялляриндя йаранмышдыр. Нязяриййянин нцмайяндяляри щесаб едирляр ки, материаллар арасындакы мяна ялагясинин олмасы онларын даща йахшы йадда сахланмасына, беля ялагянин олмамасы ися онун гисмян чятин йадда сахланмасына эятириб чыхарыр. Бу нязяриййянин нцмайяндяляри А.Бине (Франсыз психологу) вя карл Бйцлер (Алман психологу) олмушдур.

е) Виготски 1920-ъи илдя али психи функсийалары юйрянмяйя башлады вя юз тялябяляри иля бирликдя мцяййян етди ки, щафизянин нисбятян йцксяк сявиййяси – сюзлц мянтиги щафизя мяншяйъя сосиалдыр. Онун идейалары ясасында щафизянин филоэенездя вя антоэенездя инкишафы проблеми юйрянилмяйя башланды. Виготскинин идейалары франсыз психологу Пйер Жаненин тядгигатларына тясир эюстярир вя о щафизяни щярякятляр системи кими нязярдян кечирмишдир, бу щярякятляр материалын емалына вя йадда галмасына хидмят едир. мящз франсыз психолоэийасы мяктябиндя щафизянин инсанын практик фяалиййятдян бирбаша асылылыьы сцбут олунду. Виготскинин идейалары щафизяни минемик щафизя кими юйрянмяк янянясини орталыьа гойду.

Рус психологларындан А.А.смирнов вя П.И.Зинченко щафизянин фяалиййят нязяриййяси контекстиндя юйрянир вя сцбт етдирляр ки, инсанын фяалиййяти иля баьлы материаллар даща йахшы йадда галыр. Мясялян, материал цзяриндя яэяр инсан мцяййян ягли иш апарырса (мцгайися едир, груплашдырарса вя с.) щямин материалы даща йахшы йадда сахлайыр. Смирнов експериментал сявиййядя мцяййян едир ки, щярякятляр, ямялиййатлар фикирлярдян даща асан йадда галыр, щяряктялр вя ямялиййатларын ичярисиндя ися гаршыйа чыхан манеяляри юйрянмяйя йюнялмиш даща йахшы йадда галыр.

ЫЫ. Щафизянин физиоложи нязяриййяляри - Щафизя механизмляринин физиоложи нязяриййяляри И.Павловун «али синир фяалиййятинин» ганунауйьунлуглары иля сых баьлыдыр. Бу нязяриййяйя эюря щафизянин физиоложи ясасларыны йарадан кцряляр габламада ямяля эялян шярти рефлексляр тяшкил едир.

Физиоложи нязяриййя зямининдя мющкямлямя анлайышы мейдана эялир. Беля ки, бейиндя йаранан синир рабитялярини (шярти гыъыгларын йаратдыьы) ясас гыъыгларла мющкямляндирмяк тяляб олунур.

Щафизянин физиоложи нязяриййясиня мцяййян дяряъядя уйьун эялян физики нязяриййядир. Бу нязяриййя она эюря физики нязяриййя адланыр ки, ону йарадан мцяллифлярин фикринъя мцяййян нейронлар групундан кечян щяр ъцр синир импулсу юзцндян сонра щямин нейронда мцяййян из гойур. Она эюря дя иснан информасийаны йадда сахлайыр. Бу нзяриййя нейронлар сявиййясиндя ифадя олундуьу цчцн она нейрон моделляри нязяриййяси дя дейирляр.