1. Müasir psixologiyanın mövzusu, vəzifələri və metodları

ЫЫЫ. Щафизянин биокимйяви нязяриййяси – Бу нязяриййя истигамятиндя апарылан тядгигатлар йадда сахлама просесинин 2 пилляли характер дашымасы щаггында фярзиййя иряли сцрцрляр.

Беля ки, Ы мярщялядя (гыъыгландырыъы билаваситя тясир етдикдян сонра) бейин щцъейряляриндя бярпа олунан физиоложи дяйишиклик йарадан гыса мцддятли електрокимйяви реаксийа баш верир.

Ы мярщялянин ясасында мейдана чыхан ЫЫ мярщяля йени зцлал маддяляринин (протеинин) йаранмасы иля баьлы олан биокимйяви реаксийадыр.

Ы мярщяля санийяляр вя дягигялярля давам едир, она эюря дя гысамцддятли йадда сахламанын физиоложи механизми щесаб едилир, щцъейрялярдя бярпа олунмайан кимйяви дяйишикликляря сябяб олан ЫЫ мярщяля ися узунмцддятли щафизя механизми щесаб олунур. Мясялян, китабдакы кими сичовулун мясяляси. Сичовулу щцндцр столун цстцня гойурлар вя о атылыб язилир, сонрадан ону тякрарян столун цстцняд гойанда атылмыр, чцнки аьрыны йадда сахлайыр. Тяърцбяни тякрарлайыр; язилян сичовулун бядяниндян електрик ъяряйаны кечирирляр, бундан сонра сичовул аьры щиссини унудур. Ону тякрарян столун цстцня гойанда орадан йеня йеря атылыр. Йенидян експерименти ъяряйан вермядян тякрарладыгда сичовул язилдийини йадда сахлайыр вя йеря тулланмыр.

Щафизянин биокимйяви нязяриййяси зямининдя сырф кимйяви нязяриййяси тяряфдарлары да вардыр. Бу нязяриййяйя эюря информасийанын щифз олунмасы вя йадда сахланмасы просесляринин механизмляри анлайышы алтында нейронларда зцлал молекулларынын тяркибиндя нуклеин туршусу молекулаларынын мцяййян шякилдя груплашмасы нязярдя тутулур.

Бу нязяриййяйя эюря дезоксирибониклеин (ДНТ) эенетик ган йаддашы, рибонуклеин (ПКТ) туршулары ися антоэенетик, йяни фярди щафизянин дашыйыъысы сайылыр.

ДНТ – эенетик, йяни ирси щафизянин дашыйыъысыдыр.

РНТ – фярди щафизянин ясасынын дашыйыъысыдыр. Онтоэенетик.

МЦАСИР ПСИХОЛОЭИЙАДА ЩАФИЗЯ ПРОБЛЕМИ
Мцасир психолоэийада тядгигатчыларын бюйцк яксяриййяти беля бир фикирля разылашырлар ки, информасийанын даими йадда галмасы бейиндя кимйяви вя структур дяйишикликляри иля баьлыдыр.

Практик олараг тядгигатчыларын щамысы разылашырлар ки, йадда сахлама електрик фяаллыьы васитясиля щяйата кечирилир, йяни бейиндя кимйяви вя структур дяйишикликляр електрик фяаллыьына тясир эюстярмяли вя яксиня.

Мялум мясялядир, синирлярдя импулсларын ютцрцлмяси ъяряйанын нагиллярдя ютцрцлмяси кимидир.

Нейрон чыхынтылары аксонлар адланыр. Аксонларын сонракы щцъейрялярля бирляшдийи йер ися синапс адланыр.

Мцасир психолоэийада ейни заманда щафизя садяъя олараг информасийанын бейиндя пассив щякк олунмасы кими дейил, мнемик фяалиййят кими баша дцшцлцр. Бу она ишарядир ки, информатиканы йадда сахламаг цчцн бейиндя мцтляг ялавя ягли иш эедир.

Мнемик иш дедикдя – бейиндя информасийаларын мцгайися олунмасы вя с. Мцасир психолоэийада щафизя проблемини когнитив психолоэийа (Атэинсон, Бронтбент, Найсер вя с.) информасийанын сечилмяси вя ишлянмяси просеси кими юйрянир.

ЩАФИЗЯНИН НЮВЛЯРИ
Ы. Психи фяаллыьын характериня эюря:

1. 
   Щяряки щафизя,
   
2. 
   Емосионал щафизя,
   
3. 
   Сцрят щафизяси,
   
4. 
   Сюзлц-мянтиги щафизя нювляри айрылыр.
   

ЫЫ. Фяалиййятин мягсядиня эюря:

1. 
   Гйери-ихтийари щафизя
   
2. 
   Ихтийари щафизя
   

ЫЫЫ. Материалын сахланмасы мцддятиня эюря:

1. 
   Гысамцддятли щафизя
   
2. 
   Узунмцддятли щафизя
   
3. 
   Оператив (ямяли) щафизя нювц.
   

Ы. 1. Щяряки щафизя мцхтялиф щярякятлярин вя онларын системинин йадда сахланмасы, щифз олунмасы вя йада салмадан ибарятдир. Щафизянин бу нювц бязи инсанларда тяшкил едир. Мясялян, рягс едянлярдя, балет ойнайанларда, пантомима актйорларында вя с.

2. Емосионал щафизя – щисслярля баьлы щафизядир. Бу щафизя щяр бир адамын щяйат вя фяалиййятиндя олдугъа бюйцк ящямиййят кясб едир. Беля ки, яввял кечирдийимиз щафизядя щякк олунан емосионал йашантылар бизи йа фяалиййятя тящрик едир, йа да ондан чякиндирир. Мясялян, башга инсанларын щалына аъымаг, кинофилмдя гящряманын кечирдийи щиссляри бирэя йашамаг емосионал щафизяйя мисалдыр.

3. Сурят щафизяси – Тясяввцрляря, тябият вя щяйат мянзяряляриня, еляъя дя сясляря, ийляря, дадлара аид щафизядир. Щафизянин бу нювц эюрмя, ешитмя, тохунма, ийбилмя, дадбилмя щафизя шяклиндя бирузя веря биляр. Сурят щафизяси бядии пешя адамларында да хцсусиля инкишаф етмиш олур. Мясялян, ряссам, мусигичи, мемар вя с. инсанларда сурят щафизясинин хцсуси бир нювц олан ейдетик щафизяйя раст эялмяк олур.

Ейдетик щафизя гыъыгланманын билаваситя тясири олмадан да баш верян тясяввцр сурятляри йарадыр. Ейдетик щафизядя эюрмя щафизяси дя юзцнц бирузя верир.

4. Сюзлц мянтиги щафизя – Бу щафизянин мязмуну инсанын фикирляриндян ибарятдир. Фикирляр дилсиз мювъуд дейилдир, она эюря дя бунунла ялагядар щафизя садяъя мянтиги дейил, сюзлц-мянтиги щафизя йарадыр. Башга сюзля, инсанын йадында яшйалар вя щадисялярин ифадяси галыр. Сюзля йадда ня сахлайырыгса онларын сюз шяклиндя ифадя олмасы бурайа аид едилир.

ЫЫ. 1. Гейри-ихтийари щафизя – Яэяр бу вя йа диэяр материалын йадда сахланмасы, хатырланмасы цчцн гаршыйа хцсуси мягсяд гойулмурса вя онлар санки юз-юзцня, мцяййян йол вя васитялярдян истифадя етмядян, щеч бир иради ъящд эюстярилмядян йадда галырса, бу, гейри-ихтийари щафизя адланыр. Мясялян, шаэирд щяр щансы мараглы китаб охуйанда, кинофилмя баханда, гейри-ади щадисялярля растлашанда хцсуси ниййят олмадан да онлары йадда сахлайыр.

Лакин нязяря алмаг лазымдыр ки, бу щалда инсана щеч дя лазым олан бцтцн материал йадда галмыр.

2. Ихтийари щафизя – Яэяр инсан гаршысына хцсуси йаддасахлама мягсяди гойур вя лазым олан материалы йадда сахламаг цчцн иради сяй эюстярир, хцсуси цсул вя гайдалардан истифадя едирся, щафизя ихтийари сяъиййя дашыйыр.

Демяли, ихтийари щафизя инсанын шцурлу фяалиййятинин щям нятиъяси, щям дя сябябидир. Бу диалектик вящдят ихтийари щафизянин инкишафыны шяртляндирян башлыъа амилдир.

ЫЫЫ. 1. Гысамцддятли щафизя – дя билваситя гаврадыьымыз ъисим вя щадисяляри мцяййян мцддят ярзиндя эюрмякдя, ешитмякдя вя с. давам едирик. Гыса мцддятли щафизя чох аз мцддят давам едян просесдир, лакин бу гыса мцддят еля индиъя эюрдцйцмцз щадисяляри ящйа етмяк цчцн кифайят едир.

Индиъя щисс цзвляримизин вердийи мялуматы оператив сурятдя тутмаьа, дяйишдирмяйя вя ъанландырмаьа гысамцддятли щафизя дейилир.

2. Узунмцддятли щафизя – ися гавранылан материалын узун мцддят вя мющкям йадда сахланмасы иля характеризя олунур. Йяни биликлярин, еляъя дя баъарыг вя вярдишлярин, информасийаларын узун мцддят мясялян, саатларла, айларла, иллярля вя с. щифз едилмяси узунмцддятли щафизянин ясас мязмунуну тяшкил едир.

Узунмцддятли щафизядя биликляр даща цмумиляшмиш щалда сахланыр. Бунлар еля биликлярдир ки, онлар йалныз индики ан цчцн дейил, цмумян узун мцддят цчцн инсана лазым олур. Буна эюря дя чох заман инсан билля билмир ки, узунмцддятли щафизядя «билик анбарында» няляр вардыр.

Мясялян, мцсащибимизя еля суал веря билярик ки, онун ъавабы индика анда онун щафизясиндя олмасын, башга сюзля, инди о барядя дцшцнмясин.

Узунмцддятли щафизядя адятян материаллар йенидян гурулур, биликляр мцхтялиф истигамятлярдя тяшкил олунур, дярин биликляр ялдя едилир. Узунмцддятли щафизя мящз бу дярин биликляри сахлайыр.

3. Оператив щафизя – дедикдя, мцяййян фяалиййят актынын йериня йетирилмяси цчцн зярури олан щяр щансы мялуматын мцяййян мцддят йадда сахланмасы нязярдя тутулур. Мясялян, щяр щансы мясяляни вя йа рийази ямялиййаты щялл единъяйя гядяр верилянляри вя аралыг ямялляри йадда сахламаг лазым эялир. Мясяля щялл едилдикдян сонра онлар унудула биляр. Оператив – иш, ямяли демякдир. Юз мянасыны итирмиш информасийалары вахтында унутмаг бу нюгтейи-нязярдян чох ящямиййятлидир. Чцнки оператив щафизя ъари ишляри, йериня йетирмяк цчцн йени информасийаларла зянэиндяшмялидир.
ЩАФИЗЯ ПРОСЕСЛЯРИ
Щафизя просесляриня ашаьыдакылар аид едилир:

1. 
   Йадда сахлама (материалын мющкямлянмяси);
   
2. 
   Йада салма (материалын бярпа едилмяси);
   
3. 
   Щифз етмя (щякк олунма);
   
4. 
   Унутма.
   

1. 
   Йадда сахлама – гаврама онларын щафизядя мющкямлянмяси просесидир. Йадда сахлама щямишя сечиъи характери дашыйыр. Щисс цзвляриня тясир едян ъисим вя щадисялярин щеч дя щамысы щафизядя щифз олунмур. Експериментал йолла мцяййян олунур ки, инсан цзяриндя ямялиййат апардыьы материалы даща йахшы йадда сахлайыр. Ейни заманда материалын даща йахшы йадда сахланмасы шяхсиййятин фяалиййятинин мотивляри, мягсядляри вя цсуллары иля дя сых баьлыдыр. Йадда сахламанын гысамцддятли вя узунмцддятли нювляри айрылыр.
   

а) гысамцддятли йадда сахлама дедикдя – юйряниляндян дярщал сонракы йадда сахлама баша дцшцлцр.

б) узунмцддятли йадда сахлама дедикдя – инсанын щафизясинин «анбарында» информасийаларын йыьылмасы баша дцшцлцр.

Бунлардан башга йадда сахламанын ъ) оператив нювц дя айрылыр. Бу да инсан ъари ишляриндя истифадя етдийи йадда сахламадыр. Оператив йадда сахлама дедикдя – инсанын иъра етдийи ишин щяр бир конкрет ямялиййатларынын йадда сахланмасы баша дцшцлцр.

Оператив щафизянин хцсусиййятляри фяалиййятин мязмуну, гурулушу вя формасы дяряъясиндян асылыдыр.

Йадда сахламанын гейри-ихтийари вя ихтийари нювляри дя айрылыр.

д) гейри-ихтийари йадда сахлама – идрак фяалиййятинин вя парктик фяалиййятинин мящсулу вя онларын щяйата кечмяси цчцн шяртдир. Бу бюлэц фяалиййятин мягсядиня уйьун апарылыр.

Гейри-ихтийари йадда сахлама заманы инсан гаршысына хцсуси мягсяд гоймур вя адятян материал инсанын фяалиййятдя иштирак етдийи цчцн йадда галыр.

Ихтийари йадда сахлама – заманы ися инсан гаршысына мягсяд гойур, сямяряли йадда сахлама цсулларындан истифадя едир (буна мнемоника дейилир).

Йадда сахламаг цчцн тятбиг олунан методлар топлусу.

Експериментал сявиййядя мцяййян олунмушдур ки, материалын гейри-ихтийари олараг даща йахшы йадда галмасында материалын мараглылыьы мцяййян мязмуна малик олмасы, цзяриндя фяал ишин апарылмасы мцщцм рол ойнайыр.

Ихтийари йадда сахламанын сямярялилийинин артырылмасында йадда сахламайа тящрик едян мотивлярин олмасы (мясялян, кяшфиййатчылар), материалын планынын тяртиб едилмяси, материалын груплашмасы вя системляшдирилмяси, тякрарлама, материалын щиссяляря айрылмасы, мцяййян заман кясийиндя юйрянилмяси, конкрет мясялялярин щяллиня тятбиг олунмасы мцщцм рол ойнайыр.

2. Йада салма – йадасалма щафизядя мющкямлянмиш материалын узунмцддятли щафизядян чыхарылмасы вя оператив щафизяйя эятирилмяси нятиъясиндя фяаллашан щафизя просесидир. Йада салманын таныма, щягигятян йада салма (бу гейри-ихтийари вя ихтийари ола биляр) вя хатырлама кими нювляри айрылыр.

а) таныма – щяр щансы бир мялуматын йенидян гавранмасы заманы йада салмадан ибарятдир. Таныманын мцяййянлик, айдынлыг вя тамлыг дяряъяляри айрылыр. О щям гейри-ихтийари, щям дя ихтийари ола биляр.

Мцяййянлик – щяр щансы бир мцяййян яшйалары таныйырыг.

Айдынлыг – материалын ня дяряъядя дярк олунараг щафизядя щякк олунмасы иля баьлыдыр.

Тамлыг – тамлыг олмадыгда материал бцтювлцкдя йада дцшмцр.

Адятян, таныма тамам, айдын вя мцяййян олдугда гейри-ихтийари акт кими баш верир.

б) щягигятян йада салма – мягсядли вя мягсядсиз ола биляр. Йадасалманын мцвяффягиййяти мягсядин мязмунунун айдынлыьындан вя дягиглийиндян асылыдыр. Йяни щадисяни олдуьу кими йада салма.

ъ) хатырлама – материалы йада салмаг цчцн фяал ахтарышлар апаран заман баш верир. Тядгигатлар эюстярир ки, хатырламанын мцвяффягиййяти йадасалма мягсядинин ня дяряъядя дягиг вя айдын олмасындан асылыдыр, истифадя олунан прийомдан вя мотивляшмядян асылыдыр.

Хатырлама да йаддасахлама кими сечиъи характер дашыйыр.

- Хатиря – кечмишимизин заман вя мяканъа мящдудлашан сурятляринин йада салынмасындан ибарятдир. Демяли, хатиря заманы биз кечмиш обйектляри йада салмырыг, ейни заманда замана вя мякана да аид едирик.

3. Щифз етмя вя унутма – ъисим вя щадисялярин якс етдирилмяси заманы онларын гойдуглары излярин, ялагялярин бейиндя сахланмасыдыр. Материал шяхсиййятин фяалиййятиндя ня гядяр аз иштирак едирся, зярури щяйати мягсядляря наил олмаг цчцн ня гядяр аз ящямиййят дашыйырса, унутма да бир о гядяр дярин олур.

Щяр щансы бир материалын хатырлана билмямяси щеч дя онун тамамиля унудулмасы демяк дейилдир. Павлов експериментал сявиййядя сцбут етмишдир ки, йаранан шярти рефлексляри мцяййян мцддятдян сонра сюнярся бярпа етмяк даща асандыр, няинки йенилярини йаратмаг. Демяли, ня вахтса да юйрянилян материал тамамиля щафизядян силиниб эетмир.

Материалын унудулмамасы цчцн онун инсанын фяалиййятиня гошулмасы, тякрарланмасы зяруридир. Унутманын 2 ясас нювц айрылыр:

1. 
   Проактив унутма – (буна интерверенсийа да дейилир) – буна лянэимя, йахуд амнизийа да дейилир.
   

Мцяййян олунмушдур ки, юйрянян заман эцълц кянар йаранмыш гыъыглар йаранмыш рабитяляри зяифлядя, бир нюв щямин изляри силя, бунунла да унутмайа сябяб ола биляр. Бу ъцр унутма яввялки фяалиййятин тясири иля ялагядар ола биляр. Башга сюзля, проактив унутма дедикдя, (амнизийа) материалы юйряняндян сонра онун йахшы йадда галмасына щяр щансы бир фяалиййят нювц иля мяшбул олмаьын мянфи тясир етмяси баша дцшцлцр.

2. Ретроактив (кечмиш, эери мян.вер) – (лянэимя, йахуд амнизийа) дедикдя, сонракы фяалиййятин яввялки фяалиййят нятиъясиндя ямяля эялян рабитяляря мянфи тясири баша дцшцлцр.

Башга сюзля, проактив унутма индинин унудулмасы, кечмишин йадда галмасы, ретроактив ися – кечмишин унудулмасы, йенинин йадда галмасы демякдир.

Ы интерференсийа, ЫЫ ися индуксийа адланыр. Интерференсийа кечмишдя юйрянилянлярин индийя мянфи тясири, индуксийа ися яксиня.

Реминиссенсийа – щадисяси дя унутма просесиня аид едилир. Беля ки, юйрянилян материал юйряниляндян дярщал сонра олдуьундан чох цстцндян мцяййян мцддят кечяндян сонра даща йахшы йада дцшцр. Буна сябяб юйрянилян материалын мцяййян мцддят кечяндян сонра гысамцддятли щафизядян узунмцддятли щафизяйя кечмясидир.

Щафизянин фярди фяргляри.

Щафизя просесляриндя фярди фяргляр щафизянин сцрятиндя, дягиглийиндя, мющкямлянмясиндя вя йада салмайа щазыр олмагда бирузя верир. Йаддасахламанын сцряти материалын йадда сахланмасы цчцн зярури олан тякрарын мигдары иля мцяййян едилир. Йаддасахламанын мющкямлийи юйрянилмиш материалын щифз едилмяси вя ону унутма сцрятиндя ифадя олунур. Щафизянин щазырлыьы инсанын онун цчцн зярури оланлары ня гядяр асан вя сцрятля хатырлайа билмясиндя ифадя олунур. Юу фяргляр али синир фяалийятинин хцсусиййятляри иля, щяйат шяраити вя тярбийя иля баьлыдыр.

Щафизянин типляри – щафизянин фярди фяргляри щям дя онун типляриндя бирузя верир. Йяни бязи адамларда образлы материал, бязиляри дя сюзлц материал даща йахшы йадда галыр. Инсанларда яйани образлы, сюзлц мцъярряд вя аралыг щафизя типляри айрылыр. Буна уйьун олараг яйани образлы щафизя типинин юз нювбясиндя щяряки, эюрмя вя ешитмя типляри айрылыр. Садаланан бу типляря халис шякилдя аз раст эялмяк олур.

Ян чох гарышыг типя эюрмя щяряки, эюрмя-ешитмя, щяряки типляря раст эялмяк олар.

Инсанларын яксяриййятиндя гарышыг щафизя типи тяшкил едир. щафизядя фярди фяргляр тялим заманы нязяря алынмалыдыр.

Щафизянин нювляри арасындакы гаршылыглы ялагя.

Щафизя нювляри бир-бириндян тяърид олунмуш дейил, бир-бири иля мцяййян ялагядядир. Мясялян, сюзлц-мянтиги щафизя щям гейри-ихтийари, щям дя ихтийари ола биляр. Ейни заманда сюзлц-мянтиги щафизя щям гысамцддятли, щям дя узунмцддятли ола биляр.

7. 
   Mövzu: Duyğular və qavrayışın psixologiyası.
   

Plan

1.Duyğular haqqında anlayış. Reseptorlar və analizatorlar. Duyğuların təsnifatı.

2.Duyğuların ümumi xassələri. Mütləq və fərqləndirmə həssaslığı. Adaptasiya. Duyğuların qarşılıqlı təsiri(sinesteziya və sensibilizasiya).

3.Qavrayış haqqında anlayış. Duyğu və qavrayış.

4.Qavrayış surətlərinin əsas xassələri. əşyaviliyi, tamlığı, seçiciliyi, sabitliyi, mənalılığı. Appersepsiya. Qavrayışda obyekt və fon. Qavrayışın həcmi.

5.Qavrayışın təsnifi. Müşahidə qavrayışın növü kimi. Müşahidə və müşahidəçilik. Məkan, zaman və hərəkət qavrayışı.

Duyğuların tərifi-cisimlərin (qıcıqlandırıcıların) hiss üzvlərinə bilavasitə təsir zamanı ayrı-ayrı xassələrinin beyində subyektiv obrazını yaradan ən sadə psixi proseslərə duyğular deyilir. Duyğuların yaranmasına sensor fəaliyyət deyilir. Duyğular 5 hiss üzvü vasitəsilə əmələ gəlir.

1.Görmə. 3. İybilmə. 5. Dəri(lamisə)taktil duyğular.

2. Eşitmə. 4. Dadbilmə.

Duyğulara əsaslanaraq ətraf gerçəkliyi dərk etmək mümkündeyildir. Psixologiya tarixində uzun müddət duyğu anlayışı ilə qavrayış anlayışı eyni mənada işlənmiş və bu anlayışlar arasında fərq qoyulmamışdır. Hal-hazırda hər ikisi müstəqillik idrak prosesi kimi ayırır. Sadəcə olaraq hər ikisi hissi idrak adlanır. Hiss üzvləri məlumatları qəbul edir, seçir, toplayır və hər saniyə onun çox böyük və tükənməz axınını qəbul edən və işləyən beyinə verir. Nəticədə ətraf aləmin və orqanizmin öz vəziyyətinin adekvat inikası baş verir. Hiss üzvləri insana ətraf aləmə bələdləşmək imkanı verir.

Reseptorlar və analizatorlar.

Reseptor -dedikdə ayrı-ayrı, yəni 5 hiss üzvü başa düşülür.

Analizator-dedikdə isə qıcıqların ayrı-ayrı xassələrinin beyinin yarımkürələr qabığının çatdırılması və əksinə, qabıqdan reseptora məlumatın ötürülməsi başa düşülür. Analizator anlayışını elmə ilk dəfə İ. V. Pavlov gətirmişdir. Mənası “təhlil edən” deməkdir.

Hər bir anlayış 3 hissədən ibarətdir.

1. 
   Reseptor-yaxud hiss üzvü ötürücü hissə. Yəni xarici enejini xüsusi olaraq sinir proseslərinəçevirən periferik şöbə periferiya-kənar.
   
2. 
   Afferent-sinirlər mərkəzə qaçan, efferent-mərkəzdən qaçan, yaxud beyindən qayıdan deməkdir.
   
3. 
   Beyin mərkəzi-sinir impulslarının təhlil edildiyi qabıqaltı və qabıq şöbələri, yəni beyin qurtaracağı.
   

Hər bir analizatorun qabıq şöbəsində nüvə, başqa sözlə, mərkəzi mövcuddur. Həmin

hissədə reseptor hüceyrəsinin əsas kütləsi toplanmış olur. Bununla yanaşı qabığın müxtəlif sahələrdə bu və ya digər miqdarda yerləşən seyrək hüceyrə ünsürlərindən ibarət periferiya da vardır. Analizatorun nüvə hissəsi çoxlu hüceyrə kütləsindən ibarətdir. Duyğunun baş verməsi üçün bütün analizatorun bir tam kimi işlənməsi zəruridir. Qıcıqların reseptora təsiri qıcıqlanma yaradır.

Subsensor duyğular (qavrayış)-sub (latın sözü)-altında, sensor hissi deməkdir. Subsensor duyğuları əmələ gətirən qıcıqlandırıcıların təsiri haqqında subyekt özünə hesabat verə bilmir. Ona görə ki, onlar şüuraltı səviyyədə baş verir. Bunlara aid edilir. Məs: qabaqcadan görmə, ürəyədamma, eşidilməyən səsləri eşitmək-müəyyən qrup insanların, görünməyən rəngləri bəzi insanların görməsi və s.

Heyvanlarla insanların duyğularını bir-birindən fərqlənirlər, ona görə ki, insanların duyğuları ictimai tarixi təbiətə malikdir. Heyvanların duyğuları bioloji əhəmiyyətə kəsb edir. İnsanlarınkı isə həm bioloji, həm də sosial əhəmiyyət kəsb edir.

Duyğuların növləri və təsnifatı.

Duyğuların növləri aşağıdakı kimi təyin olunur.

1.Ekstroseptiv-və ya xarici duyğular. Bu duyğuların reseptorları bədənin səthində yyerləşir. Görmə, eşitmə,iybilmə, dadbilmə, lamisə bunlara aid edilr.

2. İntroseptiv-və ya daxili duyğular. Onların resptorları daxili üzvlərdə yerləşir. Məs: aclıq-toxluq, susuzluq və s. onlara aid edilir.

3. Propiroseptiv-bunların reseptorları bədənin oynaq və əzələlərində yerləşir. Tarazlıq və hərəki duyğularaid edilir. Yəni bədənin müxtəlif vəziyyətində yarana bilər və vəziyyət haqqında məlumat verən propiroseptiv duyğulardır.

Ekstroreseptorları 2 qrupa bölmək olar.

1. Kontakt reseptorlar-bu reseptorlarda qıcıqlanma onlara təsir edən obyektlərlə bilavasitə təmas zamanı baş verir. Lamisə(dəri) və dadbilmə reseptorları bu cür reseptorlardır.

2. Distant reseptorlar-bizdən uzaqda olan obyektlərə qıcıqlanma reaksiyası verir. Məs: distant reseptorlara görmə, eşitmə, iybilmə daxildir. Distant-məsafə.

Duyğular içərisində xarici duyğular daha mühüm yer tutur. İnsan aldığı informasiyanın 80-90%-ə qədərini görmə duyğuları və qavrayış vasitəsilə alır. Görmə vasitəsilə biz cisimlərin rəngini, formasını dərk edirik. Duyğuların Aristotel tərəfindən irəli sürülmüş növlərinə uyğun olaraq 5 reseptorun adını çəkdik. Aristotel hələ iki min əvvəl həmin hisslərin sxemini vermişdir.

Duyğuların ümumi qanunauyğunluqlarına aid edilir. Həssaslıq və duyğuların qarşılıqlı təsiri adaptasiya. Duyğuların ümumiqanunauyğunluqlarından biri həssaslıqdır. Həssaslıq dedikdə duyğuların əmələ gəldiyi hədd başa düşülür. Qıcıalanma ilk dəfə ən zəif duyğu əmələ gətirə bilən ən kiçik kəmiyyət duyğuların mütləq həddi adlanır. Həssaslığın 2 növü ayrılır.

1. 
   Mütləq həssaslıq.
   
2. 
   Fərqləndirmə həssaslığı.
   

1. Mütləq həssaslıq-dedikdə duyğuların ən zəif duyğu əmələ gətirən həddi başa

düşülür. Bir sözlə ən zəif qıcıqlayıcını duyma qabiliyyəti mütləq həssaslıq adlanır. Mütləq həssaslıqla duyğunun aşağı mütləq həddi tərs mütənasibdir. E=1/p; burada “E” mütləq həssaslığı, “R” isə mütləq hədd kəmiyyətini bildirir. Yəni duyğunun aşağı mütləq həddi az olduqca ona həssaslıq yüksək olar və əksinə. Adətən analizatorların həssaslığı yaşayış şəraitinin tələblərinə, fəaliyyətin xarakterinə və s. görə artıb-azala bilər. Məs: musiqiçilərdə eşitmə, rəssamlarda görmə, dequstatorlarda iybilmə, dadbilmə həssaslığı çox yuxarı ola bilər. Bir faktı qeyd edək: görmə, eşitmə və danışıq qabiliyyətindən məhrum olan O. İ. Sxoroxodova “Pravda” və “İzvestiya” qəzetlərini mətbəə boyalarının iyinə görə bir-birindən fərqləndirirdi. Deməli, insan anlayışı inkişaf edərək çox yüksək səviyyəyə çata bilər. Burada mümarisələr də mühüm rol oynayır. Mütləq həssaslıq fərdidir.

2. Fərqlənmə həssaslığı-eyni cinsli qıcıqlar arasındakı ən az fərqi duyma qabiliyyətinə fərqləndirmə həssaslığı deyilir. Fərqləndirmə həssaslığı da bir sıra amillərin təsiri ilə artıb-azala bilər. Buraya insanın məşğul olduğu fəaliyyət növünün tələbləri ciddi surətdə təsir göstərir. Məs: xalça toxuyan qızlarda rəng çalarlarına həssaslıq adi adamlarda olduğundan onlaca dəfə artıq olur.

Deməli, fəaliyyətin xarakterindən asılı olaraq bizim analizatorlarımızın həssaslığı dəyişə bilər. Bu dəyişiklik iki istiqamətdə gedə bilər. Bir halda arta, digər halda isə azala bilər.

Mütləq hədd-qıcıqlayıcının ilk dəfə ən zəif duyğu əmələ gətirə bilən ən kiçik kəmiyyəti duyğunun mütləq həddi adlanır. Bu kəmiyyətdən aşağı olan qıcıqlayıcılar duyğuları əmələ gətirə bilmir. Duyğunun aşağı mütləq həddi olduğu kimi yuxarı mütləq həddi də vardır. Bu halda qıcıqlayıcıları keyfiyyətcə yeni bir duyğunun əmələ gəlməsinə səbəb olur. Məs: İnsan qulağı 20000 hersədək səsləri eşidə bilər, ondan yuxarı tezliyi normal duyğu kimi əks etdirmək mümkün deyildir. Eynicinsli qıcıqların qüvvələri arasındakı fərqi biz həmişə duymuruq. Qıcıqların arasındakı bu fərq yalnız müəyyən həddə çatdıqda onu duyuruq. Məs: 300 şamlıq işığa bir və ya iki şam əlavə etsək işığın artmasını duymarıq, yalnız üç şam əlvə etdikdə ilk dəfə bu fərqi, yəni işığın artdığını duyuruq.

Fərqləndirmə həddi-eynicinli qıcıqlandırıcıların qüvvələri arasındakı güclə duyulan ən az fərqə duyğunun fərqləndirmə həddi deyilir. Eynicinsli qıcıqlar arasındakı ən az fərqi duyma qabiliyyətinə fərqləndirmə həssaslığı deyilir. Qıcıqlandırıcının güclə seçilərək duyğu yaradan ən kiçik qüvvəsi həssaslığın aşağı mütləq həddi adlanır. Məs: toxunma zamanı əşyanın dəriyə toxunması anında duyğuların əmələ gəlməsi.

Adaptasiya (uyğunlaşma)-hiss üzvlərinin qıcıqlandırıcıların təsiri nəticəsində həssaslığın dəyişməsi adaptasiya adlanır.

Ən tez adaptasiyaya məruz qalan-görmə, toxunma, eşitmə.

Ən gec adaptasiyaya məruz qalan-iybilmə, ağrı.

Qıcıqlayıcı çox zəif olduqda həssaslıq azalır. Adaptasiya bir sıra duyğularda məs: qüvvətli, eşitmə və ağrı duyğularında isə zəif olur. Məs: İşıqlı otaqdan qaranlıq otağa keçdikdən və orada bir saat qaldıqdan sonra görmə analizatorun həssaslığı 200 min dəfə artır. Bu halda gündüz görmə aparatından yəni kolbacıqlarla görmədən gecə görmə aparatına-çöpcüklərlə görməyə keçilir.

Duyğuların qarşılıqlı təsiri.

Duyğuların qarşılıqlı təsiri özünü 2 formada biruzə verir. 1.Senesteziya.2. Sensibilizasiya.

1. Senesteziya-yunan sözü olub tərcümədə “birgə hissetmə” mənasını verir. Eyni zamanda “duyma” adlanır. Duyğuların qarşılıqlı təsiri zamanı qıcıqlanmanın bir anlayışa təsiri nəticəsində digər analiz üçün səciyyəvi olan duyğuların əmələ gəlməsi sinesteziya adlanır. Qıcıqlandırıcının bir anlayışıa təsiri nəticəsində başqa anlayış üçün səciyyəvi olan duyğunun əmələ gəlməsi sinesteziyadır. Bunun ən geniş yayılan növü rəngli səsdir. Yəni səs qıcıqları eşitmə ilə yanaşı həm də görmə, yəni rəng duyğusu yaradır. Məşhur bəstəkarlardan A. N. Skryabin, N. A. Rimski-Korsakovda belə halar çox olmuşdur. Eyni qayda ilə bir sıra adamlarda sarı-çəhrayı rəng istilik duyğusu, göy-yaşıl isə soyuqluq duyğusu törədir. Sinesteziya, deməli bir modallıqda olan qıcıqlayıcının təsirilə başqa modallıqda olan duyğunun yaranmasıdır.

Həəssaslığın artması ilə əlaqədar olaraq diqqəti cəlb edən başqa psixi hadisə senbilizasiyadır. Latınca sensibilis-hissiyatlı deməkdir. Qıcıqlayıcıların təsiri ilə sinir mərkəzlərinin həssaslığının artmasıdır.

Sensibilizasiya-duyğuların qarşılıqlı təsiri zamanı yəni, bir neçə hiss üzvünə eyni zamanda qıcıqlandırıcılar təsir etdikdə həssaslıq artır. Bu sensilibizasiya adlanır. Mümarisələr zamanı həssaslıq da artır. Məs: üzərində tədqiqat aparan adama “limon kimi turş” sözünü dedikdə həmin qıcığın təsiri altında onun gözünün və dilinin elektrik həsssaslığının dəyişməsi faktı aşkar edilmişdir. Belə dəyişmə dilə limon şirəsi ilə təsir edərkən müşahidə olunan dəyişmənin eyni olmuşdur.