1. O‘rta Osiyoda ilk davlatchilikning shakllanishidagi asosiy omillar va boshqaruv

S.P.Tolstov
, mahalliy olimlardan akademik 
Ya.Gʻulomov, akademik A. 
Sagdullayev, E. Rtveladze, K.Shoniyozov, A. Buryakovlar 
tomonidan olib 
borilgan ilmiy izlanishlar tahsinga loyiqdir. Ular turli davrlarga mansub bo‘lgan 
qadimiy shaharlar, qo‘rg‘onlar, maqbaralar, sug‘orish inshootlari, turli xil 
istehkomlarni ochib o‘rganganlar. Shu sababli, bizning davrimizga kelib bu 
hududlarda ko‘plab ilmiy tekshirishlar olib borilganligi masalaning ilmiy tadqiq 
qilinishida muhim omil bo‘lmoqda. 
Qadimgi davrlardayoq Xorazm vohasining qirlarida Ko‘zali qir, Kal’ali qir, 
Qo‘yqirilgan qal’a, Jonbos qal’a kabi mahobatli mudofaa devorlari bilan o‘ralgan 
qal’a-shaharlar, kanal va ariqlar asosida rivoj topgan sug‘orma dehqonchilik 
madaniyati shakllandi. 
O‘rta Osiyoning qadimgi davlatlari nafaqat mintaqa davlatlari bilan, balki 
Xitoy, Hindiston, Eron, Vizantiya kabi davlatlar bilan ham jadal savdo, iqtisodiy, 
madaniy aloqalarni yo‘lga qo‘yganlar. Bunday aloqalar shubhasiz chet ellik 
savdogarlar, katta yer egalari, hukmdorlar, tadqiqotchilar, hatto tarixchilarni ham 
o‘lkaga qiziqishini orttirgan. Xususan, qadimgi grek va rimliklar O‘rta Osiyoning 
tabiiy-geografik o‘rni, aholisining turmush tarzi xususida ma’lumotlar berib 
o‘tganlar, bu esa mintaqalar o‘rtasida o‘z davrida savdo-iqtisodiy aloqalar 
rivojlanganligidan dalolatdir. Jumladan, ana shunday qadimgi ma’lumotlar hozirgi 
ikki daryo o‘rtasida umrguzaronlik qilib kelayotgan xalqlarning ota-bobolari, 
qadimgi saklarga va ular yurtiga tegishlidir. Unda shunday deyiladi: 
"Apasiaklar Oks va Yaksartning oralig‘ida yashaydilar. Daryolarning birinchisi 
Girkan dengiziga, ikkinchisi Meotida ko‘liga 
quyiladi. Ikkalasi kemalar 
qatnaydigan darajada salmoqlidir. Ko‘chmanchilarning otdan tushmay ulardan 
Girkaniyaga o‘tib yurishlari juda qiziq. Bu haqda ikki xil gapirishadi. Birinchisi 
juda oddiy, ikkinchisi esa g‘aroyi bu, biroq imkonsiz deb bo‘lmaydi. Oks suvlarini 
Kavkaz tog‘laridan olib, ularning qo‘shiluvi hisobiga Baqtriyada ulkan daryoga 
aylanadi-da, keng tekislikdan uzoq oqadi. Keyin sahroga yetib borganida katta va 
tik qoyalarga 

---

duch keladi. Pastga tashlanarkan, oqimning tezligidan suvi qoyalardan bir 
stadiyadan ortiqroq nariga borib tushadi. Apasiaklar ana shu sharsharaning tagidan 
qup-quruq joydan Girkaniyaga o‘taveradilar. Quyidagi ma’lumot esa yanada 
qiziqarlidir. Daryo oqib o‘tadigan yerlarda keng maydon va tekisliklar ko‘p. Tog‘u 
qoyalarga duch kelgan daryo ana shu maydon-larga shiddat-la tushib, ularni teshib 
kiradi-da, bir oz masofaga yer ostidan oqib, yana yuzaga chiqadi. 
Mintaqaning tabiiy-geografik o‘rni, iqlim xususiyatlari xo‘jalikning qadimdan 
sun’iy sug‘orishga asoslangan o‘troq dehqonchilik, yer egaligi, dasht va cho‘l tabiiy 
sharoitiga mos ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi chorvachilik kabi turlari muttasil 
rivojlanganligidan dalolatdir. Bu holat Xorazm davlatining ishlab chiqarish 
darajasining yuksalishiga, uning qudrati o‘sishiga turtki bo‘lgan. O‘z o‘rnida bunday 
xususiyat doimo mamlakat byudjetini shakllantiruvchi, uning harbiy va madaniy 
taraqqiyoti uchun asos bo‘luvchi soliq tizimini shakllantirishni taqozo etgan. 
Masalan o‘lkada sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikning rivojlanganligi 
uchun qadimdan ulkan miqdordagi ishchi kuchlariga ehtiyoj sezilgan. Xususan, 
miloddan avvalgi VII – VI asrlardayoq Xorazmda ulkan sug‘orish tizimlari mavjud 
bo‘lganligi, ularni barpo etishda esa minglab chorakorlar xizmat qilganligi tarixdan 
ayon.