1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

11.3. Ko‘plab va donalab ishlab chiqarish texnologik jarayonlarini 
yaratish 
 
Avtomatik tizimlarda ishlanadigan zagotovkalarga qo‘yilgan talablar boshqa 
ishlab chiqarishlarga qaraganda ancha yuqori, gabarit o‘lchamlarini doimiyligi – 
turg‘unligi; qo‘yilgan qiytimlarning turg‘unligi; mexanikaviy ishlov beriladigan 
yuzalarda yuqori qattiqlikning (toblangan, kuygan) yo‘qligi; qolip aralashmasini 
kuyib yopishib qolgan qoldiqlari yo‘qligi; yuzada quyma g‘ovakliklarini yo‘qligi 
va hokazo. 

---

231 
“Qora” texnologik bazalarni sifatiga qo‘yiladigan talablarni alohida 
e’tiborga olish zarur. Qiyaliklari kichiklashtiriladi (1÷2
0
); quymalarning, 
pokovkalarning ajralish tekisligi bo‘yicha siljishi va qiyshayishi ham eng kichik 
bo‘lishi lozim; bu bazalarda yuqoridagilardan tashqari kuyundilar, qirovlar, 
g‘ovakliklar va qolip aralashmasi qoldiqlari bo‘lishi kerak emas. Zagotovka 
aniqligini oshirish va uning shakl o‘lchamlarini detal shakl o‘lchamlariga 
yaqinlashtirish, mexanikaviy ishlash hajmini ancha kamaytiradi. Lekin, ikkinchi 
tomondan, zagotovka olishni murakkablashtiradi va tannarxini oshirib uni 
qimmatlashtiradi. 
Avtomatik tizimlarda zagotovkalarni ishlash texnologik jarayonini tuzish 
uch bosqichda olib boriladi. 
Birinchi bosqichda har bir yuza uchun ishlash usuli tanlanadi va talab 
qilinayotgan yuza aniqligi va g‘adir-budirligiga qarab texnologik o‘tishlar soni 
aniqlanadi. Har bir texnologik o‘tish uchun texnologik bazalar belgilanadi. Har bir 
o‘tish uchun, dastlabki, iloji boricha eng katta qirqish rejimlari belgilanadi (qirqish 
chuqurligi, surish va qirqish tezligi). Qirqish tezligi keskich chidamliligiga qarab 
aniqlanadi. Dastlab keskich chidamligini 100-150 min ga teng qilib olsa bo‘ladi. 
Tanlangan surish kattaligi va tezliklar qiymatlari asosida texnologik vaqt, hamda 
qirqish kuchi va quvvati hisoblanadi. 
Ikkinchi bosqichda barcha texnologik o‘tishlarni bajarish ketma-ketligi 
belgilanadi. Bunda zagotovkani burilishi sonini kamaytirishni ko‘zda tutilgan 
bo‘lishi lozim. Tekis yuzalarni va katta diametrli teshiklarni qora ishlashni 
texnologik jarayonning boshida olib boriladi, chunki bularda ko‘p issiqlik chiqib 
zagotovka qiziydi va zagotovkada qoldiq kuchlanishlarni taqsimlanishi ro‘y beradi. 
Jarayon oxirlarida yuzalarni toza ishlash usullari belgilanadi. 
Yordamchi o‘tishlar, zagotovkani nazorati va qirindidan tozalash avtomatli 
tizimda ishlab turish davrida, asosiy texnologik o‘tishlardek ahamiyatga ega. 
Ishlash davrida qirindi keskichga o‘ralib qolsa, keskich sinishi mumkin. 
Parmalangan qirindi teshikda qirindi qolsa, u rezba ochuvchi asbob metchikni 
sindiradi. 

---

232 
Uchinchi bosqichda texnologik o‘tishlarni stanoklar va shpindel karobkalari 
bo‘yicha 
guruhlashtiriladi, 
ish 
holatlari 
tayinlanadi, 
qirqish 
rejimlari 
oydinlashtiriladi. Bir stanokda qora va toza ishlov berish tavsiya qilinmaydi. 
Chunki, qora ishlash davridagi vibratsiya va deformatsiyalar toza ishlashdagi 
yuzalar aniqligiga va g‘adir-budirliligiga ta’sir qiladi. 
Shulardan keyin qirqish rejimi oydinlashtiriladi. Bunda avtomatik tizimni 
mehnat unumi hisobga olinadi. Bu holda eng uzoq davom etadigan o‘tishning 
asosiy texnologik vaqtini hisoblashni, vaqt t
o 
bilan taqqoslash kerak. Hisoblash 
vaqti t
0 
quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
(17.1) 
bu yerda, 
t
0
-
asosiy vaqt, 
t
v
-yordamchi vaqt (dastlab 0,15÷0,4 min olinadi; 
avtomatik tizimning sikliga bog‘liq holda); 
F
d
-avtomatik tizimning yillik vaqt 
fondi (rejali ta’mirlash vaqtini chiqarib tashlagan holda): ikki smena ishlanganda 
F
d
-3725 soat; uch smena ishlaganda 
F
d
-5465 soat, 
N
- mahsulot ishlab chiqarish 
yillik dasturi; 
K
0
-tizimni umumiy ishlatish koeffitsienti, dastlabki 
K
0
=0,7-0,8 qilib 
olish mumkin. Agar kuchlanish kallaklari 10 gacha bo‘lsa, 
K
0
=0.85-0,9; agar 10-25 
bo‘lsa, 
K
0
=0.8-0,85 agar 25-40 bo‘lsa, 
K
0
=0,7-0,8; agar 40 dan ortiq bo‘lsa, 
K
0
=0,6-0,7, 
t
s
-tizimning ish sikli vaqti; 
t
d
-mahsulot chiqarishni haqiqiy takti, 
min/dona. 
Agar 
t
1
0
<
t
0 
bo‘lsa, barcha stanoklarda qirqish rejimlari shunday 
pasaytiradiki, eng uzoq davom etadigan o‘tish vaqti, ya’ni hisob vaqtiga teng 
bo‘lishi kerak. Qolgan o‘tishlarning vaqti 
t
0 
ning 90-95 % ni tashkil etadi. 
Qirqish rejimini pasaytirishni qirqish tezligidan boshlash lozim, chunki u 
surishga nisbatan keskich turg‘unligiga ko‘p ta’sir qiladi. Qirqish rejimlarini uzul-
kesil avtomatik tizimning siklogrammasi tuzilib bo‘lgach va umumiy foydalanish 
koeffitsiyenti K
o
hisoblangandan so‘ng tanlash mumkin.