1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

11.6-rasm.Boshlang
‘
ich nuqta koordinatasini aniqlashni hisoblash sxemasi: 
a) tokarlik stanogida, b) parmalash-frezerlash-ichki yo
‘
nish stanogida. 
 
Parmalash-frezerlash-ichki yo‘nish stanoklarida stanokning boshlang‘ich 
nuqtasi 
O
c
qilib aylanish stoli yuzasini aylanish o‘qi bilan uchrashgan nuqtasi 
olinadi (11.6-rasm, b). 

---

225 
Detalni koordinatalarini tizimi (DKT) zagotovka va keskichni o‘zaro surilish 
trayektoriyasini tayanch nuqtalari tayinlash uchun xizmat qiladi. Tayanch nuqtalar 
shunday nuqtalarki, bu yerda yo tezlik, yo surilish yo‘nalishi o‘zgaradi. 
Surilishlarni hisoblashda koordinatlarning o‘ng to‘g‘ri burchak tizimi qo‘llaniladi. 
Xususiy hollarda qutb koordinatalari qo‘llaniladi. 
Detalni koordinatalari tizimini (DKT) boshlanishi (detalni noli) shunday 
joylashtirish taklif qilinadiki, tayanch nuqtalarini hammasini yoki ko‘pchilik 
qismini koordinatalari musbat qiymatli bo‘lsin, ular esa detalning texnologik 
bazalariga to‘g‘ri kelsin, yoki unga parallel joylashsin. Boshqa holatlarda detal noli 
(
O
D
) bilan stanok noli (
O
c
) o‘rindosh bo‘lishi lozim (11.6-rasm, a). 
Keskich koordinatalari tizimi (KKT) detalning shakl hosil qiluvchi 
qismlarini holatini tayinlash uchun belgilangan. KKT o‘qi stanokni koordinatalari 
tizimi (SKT) o‘qiga parallel va o‘sha yo‘nalishda joylashtiriladi. Tokarlik 
stanoklarida KKTning boshlanishi 
O
k
(stanokning asbobli kallagini aylanish o‘qi 
O
Z
o‘qiga parallel) aylanish o‘qi bilan bazaviy tekislik kesishgan nuqtada tanlanadi 
(11.6-rasm a). Keskichni shpindelga o‘rnatish nuqtasi 
O
k
shpindel toretsi va 
aylanish o‘qi kesishgan yerda joylashadi (11.6-rasm, b). 
Ba’zi tokarlik stanoklarining konstruksiyalarida dastlabki nuqta doimiy 
bo‘ladi. Qolgan holatlarda dastlabki nuqta quyidagi mulohazalar asosida tanlanadi. 
Bir tomondan, keskichni salt yurish vaqtini qisqartirish uchun, keskich iloji boricha 
zagotovkaga yaqin joylashishi kerak. 
Ikkinchi tomondan, (keskichni almashtirish davrida) uni zagotovkaga urilib 
ketish xavfini yo‘q qilish lozim. Yana bir tomoni, zagotovkani o‘rnatish, bo‘shatib 
olish qulay bo‘lishini ta’minlanishi kerak. 
Shunday qilib, tokar stanogida zagotovka markazlarda ishlanganda (16.6-
rasm, a) dastlabki nuqta koordinatasini quyidagi ifodadan aniqlasa bo‘ladi: 
(11.1) 
(11.2) 

---

226 
bu yerda, 
, 
-
mos holda, zagotovkaning eng katta uzunligi va diametri; 
-oldingi markazni zagotovkaga kirgan chuqurligi; 
,
- mos holda, 
keskichlarni sozlashda Z va X koordinatalari bo‘yicha chiqib turgan qismi; 
a=(0...2) mm, b=(1...2) mm - zagotovka o‘rnatish qulayligini kafolatlovchi 
kattaliklar; 
- markaziy teshikning eng katta diametri. 
Parmalash-frezerlash-ichki yo‘nish stanoklari (11.6-rasm, b) uchun dastlabki 
nuqta koordinatalari quyidagi ifodalardan aniqlanadi: 
(11.3) 
(11.4) 
bu yerda, 
- DKT ni SKT dagi holatini ifodalovchi kattaliklar; B, H-
ishlanayotgan teshikning o‘qini DKTdagi koordinatalari; A
max
- zagotovkaning OZ 
yo‘nalishidagi eng katta o‘lchami; -keskichni shpindelga kirish chuqurligi. 
Yuqoridagi tayyorlangan axborotlar keskich surilishi trayektoriyasini chizish 
va tayanch nuqtalarni aniqlash uchun yetarli. Trayektoriyalar har bir keskich uchun 
alohida ishga tushish ketma-ketligida chiziladi. Tayanch nuqtalarini belgilashni 
boshidan oxirigacha olib borish maqsadga muvofiq. Tokarlik ishlashda (11.7-rasm, 
a) qora ishlovchi keskich dastlabki nuqta 0 dan ish boshi nuqta 2 ga tez suriladi 
(11.7-rasm, b) 0 nuqta keskichni shakl hosil qiluvchi cho‘qqisini ish boshida DKT 
dagi holatiga to‘g‘ri keladi. Bunda uning koordinatalari 
va 
bu yerda h, 
,
- mos holda birinchi keskichni OX va OZ 
o‘qlari yo‘nalishi bo‘yicha chiqib turgan qismi. 

---

227