1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Tekshiruv savollari 
1.
Ishlash aniqligi nima? Yig‘ish aniqligichi? 
2.
Aniqlikning o‘zi nima? 
3.
Funktsional, konstruktorlik va texnologik quyimlar nima? 
4.
O‘lcham, forma (shakl) va yuzalar joylashishi aniqligi qanday aniqlanadi? 
5.
Mablag‘lar sarfi bilan quyim orasida qanday bog‘liqlik mavjud? 

---

48 
6.
Qirqib ishlash aniqligi ko‘p jihatdan nimaga bog‘liq? 
7.
Birikmalar hosil qilishdagi harajatlarga ta’sir qiluvchi asosiy faktorlarni 
ko‘rsating. 

---

49 
III BOB 
DEТALNING YUZA QAТLAMI VA UNING 
EKSPLUAТATSION ХOSSALARI 
 
3.1. Detalning yuza (sirt) qatlami 
 
Detallarni ishlab chiqarish va foydalanish mobaynida ularning yuzasida 
notekisliklar hosil bo‘ladi; detal sirt qatlamida struktura, fazaviy va kimyoviy 
tarkib o‘zgaradi. Detalda qoldiq kuchlanish hosil bo‘ladi. 
Detalning, asosiy metalga nisbatan strukturasi, faza va kimyoviy tarkibi 
o‘zgargan qismi 
yuza (sirt) qatlami
deb ataladi. Qatlamning tashqi yuzasi tashqi 
muhit yoki boshqa detal bilan chegaralanadi. 
Yuza qatlamida (3.1-rasm) quyidagi asosiy qismlarini ajratish mumkin: 
3.1-rasm. Detal yuza qatlamining sxemasi: 
1-adsorbsiya qismi; 2- oksidlangan qism; 3-
metallning chegaraviy zonasi; 4- strukturasi, 
fazaviy va kimyoviy tarkibi o‘zgargan (mayda 
donali) zona; 5- asosiy metal.
1-detalning atrof muhit organik va noorganik molekula va atomlar bilan 
adsorbsiyalangan sirt qismi (masalan, suv, moylovchi-sovutuvchi suyuqliklar, 
erituvchilar, yuvish suyuqliklari). Bu qatlamning qalinligi 1...10
2 
nm atrofida 
bo‘ladi; 
2-metalning atrof-muhit bilan o‘zaro kimyoviy aloqasi natijasida hosil 
bo‘lgan qatlam (ko‘p hollarda oksidlar), qalinligi 10
-3
.. 1 mkm bo‘ladi; 
3-bir necha atomlararo masofaga teng bo‘lgan chegaraviy zona. Bu qismda 
metalning kristal va elektron tuzilishi asosiy metalning tuzilishidan farq qiladi. 

---

50 
4-strukturasi, fazaviy va kimyoviy tarkibi o‘zgargan zona. U detalni ishlab 
chiqarish va ekspluatatsiya qilish davrida hosil bo‘ladi, uning qalinligi ko‘p 
hollarda 0,01...0,1 mm ni tashkil etadi. 
Detal yuzasidagi notekisliklar, yuza qatlamining strukturasi, fazaviy va 
kimyoviy tarkibi uning fizik-kimyoviy va ekspluatatsion xossalariga ta’sir qiladi. 
Umuman mashina detallarining ishlash ishonchliligiga yuza qatlami katta 
ta’sir ko‘rsatadi. Ekspluatatsiya davrida detalning yuza qatlamiga kuchli fizik-
kimyoviy ta’sir ko‘rsatiladi: mexanik, issiqlik, magnitoelektrik, yorug‘lik, 
kimyoviy va boshqalar. Detalning xizmat vazifasini yo‘qotishi va uning ishdan 
chiqishi ko‘p hollarda yuzadan boshlanadi, masalan charchash yorig‘larini hosil 
bo‘lishi, yeyilish, erroziya, korroziya. 
Yuza qatlamini detalning fizik-kimyoviy va ekspluatatsion xossalari bilan 
bog‘liqligi 3.2-rasmda ko‘rsatilgan.