1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Funksional, konstruktorlik va texnologik
quyimlar mavjud. 
Mashina yoki detalning ekspluatatsion ko‘rsatkichlariga qo‘yilgan 
quyimlarga funksional quyim deyiladi. 
Konstruktorlik quyim mashinaning funksional vazifasi shartlari bilan 
bog‘liq. 
Тexnologik jarayon davomida oraliq o‘lchamlarga belgilangan quyimlar 
texnologik quyim deyiladi. 
 
2.2. O‘lcham, shakl va yuzalar joylashishi aniqligi 
 
Zagotovkalarni qirqib mexanikaviy ishlash uchun moslama va kesuvchi 
asboblar bilan jihozlangan metal qirquvchi stanoklarda olib boriladi. Zagotovka 
(Z), kesuvchi asbob (A), stanok (S) va moslama (M) butun-bir tizimni tashkil etadi 

---

39 
va ular bir-biri bilan bog‘liqdir. Bundan tashqari bular 2.1-rasmda punktir bilan 
ko‘rsatilgandek qulflangan bo‘lishi lozim. Agar bunday qulflanish vujudga 
kelmasa, ishlash jarayonini amalga oshirib bo‘lmaydi. O‘zlarini ta’sir 
ko‘rsatgichlarini zagotovkani ishlash davrida detalga o‘tkazadilar. Bundan tashqari 
qirqish jarayonini o‘zi ham alohida xossali bo‘lib, u detalni sifat ko‘rsatkichlariga 
ta’sir ko‘rsatadi. Natijada detal xatoliklari paydo bo‘ladi va ular detal aniqligini 
belgilaydi. 
2.1-rasm.
 
Qulflangan texnologik tizim. 
Aniqlik muammosi “o‘lcham” tushunchasini ko‘rib chiqishni taqozo qiladi. 
O‘lcham uch xil bo‘ladi: nominal, haqiqiy va chegarali. Nominal o‘lchamga qarab 
chegara o‘lchamlar aniqlanadi. Detalni xizmat vazifasidan chiqqan holda nominal 
o‘lchamga qarab, konstruktor o‘lchamni chetga chiqish miqdorini hisoblab, uni 
belgilaydi. Haqiqiy o‘lchamlar nominal o‘lchamdan ruxsat etilgan birlikdan katta 
farq qilishi kerak emas. Shuning uchun 2 ta chegara o‘lcham bor: eng katta va eng 
kichik. 
Haqiqiy o‘lcham mahsulot sifatini baholash uchun katta ahamiyatga ega. 
Detalni tayyorlash davrida bu o‘lcham har vaqtda har xil bo‘ladi. Bu texnologiya: 
jarayonning murakkabligi asosida ro‘y beradi. Bunda ishchining malakasi, stanok 
holati, keskichning yeyilish tezligi, zagotovkani o‘rnatish aniqligi, mahkamlash 
kuchi, qirqish rejimi va boshqa faktorlar ta’sir qiladi. 

---

40 
Faqat chizmada detallar nominal (ideal) yuzalar bilan ifodalanadi, amalda 
real yuzalar bilan chegaralangan. Hayotda detal shakllari chizmadagidek tekis 
bo‘lmaydi, chetga chiqqan bo‘ladi. 
Ko‘p texnologik muammolar hisobiga shakl aniqligini ta’minlash, o‘lcham 
aniqligini ta’minlashdan qiyinroq, bo‘ladi. Masalan, ishlab chiqarishda yumaloq 
yuzani olganda, albatta, ozmi-ko‘pmi ellipslik bo‘ladi. Bu silindrik yuzalarni 
yig‘ishda birikma aniqligiga ta’sir qiladi. Agar bu chetga chiqqan yuzalarga 
podshipnik o‘rnatilsa, uning ekspluatatsion harakteristikasi o‘zgaradi. 
Shakl hosil bo‘lish shartlari shunchalik murakkabki, bir vaqtning o‘zida bir 
qator 
chetga 
chiqishlar 
paydo 
bo‘ladi: 
silindrlikdan 
chetga 
chiqish, 
perpendikulyarlikdan chetlash va h.k. 
Detalning aniqligi undagi yuzalarning bir-birlariga nisbatan joylashishlarini, 
nominal joylashishiga nisbatan chetga chiqish qiymati bilan aniqlanadi. Yuzalar 
joylashish aniqsizligini (chetga chiqishi) har birini o‘zini ifodasi bor va ishlab 
chiqarishda uni aniqlash uslubi bor. Yuzalarni bir-biriga parallelligi, 
perpendikulyarligi; o‘qlarning ham parallelligi, perpendikulyarligi shular 
jumlasidandir. 
Detal shakli va yuzalarining joylashish aniqligini (aniqsizligi chetga 
chiqishi) ularning xizmat vazifalari asosida ko‘rish lozim. Masalan, ba’zi detallar 
uchun yuza dumaloqligi, ikkinchisi uchun o‘qining qiyshiqligi kattaroq ahamiyatga 
ega. Shakl va yuzalar joylashuvining raqamli qiymatini belgilashni har bir davlat 
o‘zi belgilagan. 
Amalda shakl va yuzalar joylashish aniqsizligini o‘lchamga qo‘yilgan 
quyimga nisbatan protsent hisobida berish qulay. Bu qo‘shimcha aniqlik darajasi 
degan tushunchani qabul qilishni talab qiladi. O‘lchamlarga qo‘yilgan quyim 
miqdoriga qarab, daraja qo‘yiladi: birinchi, daraja aniqlik uchun shakl va yuzalar 
joylashish aniqsizligi (chetga chiqishi) 60% dan, ikkinchi daraja uchun 40%, 
uchinchi daraja uchun 25% dan ortiq, bo‘lishi kerak emas. 
Amalda har bir ishlash usuliga to‘g‘ri keladigan ruxsat etilgan aniqlik 
belgilangan. Bu ma’lumotlar mahsus “ma’lumotnoma” da berilgan
. 
Bu demak, 

---

41 
chizmada ko‘rsatilgan quyim bo‘yicha ishlash usulini aniqlash mumkin. 
Ma’lumotnomadagi materiallar vaqti-vaqti bilan yangilanib turadi. Bu 
ma’lumotnomadagi har bir ishlash usuliga to‘g‘ri keladigan ruxsat etilgan aniqlik