1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
 
N
aza
ri
y
ba
zal
as
h
s
x
emas
i 
 
 
 
Mo
sl
amad
a de
ta
ln
i o
`rn
at
is
h
v
a 
mah
k
am
la
sh
e
sk
iz
i 
 
 
 
D
et
al
o
p
era
ts
iy
an
i, 
d
et
al
n
i o
`r
n
at
is
h
n
i v
a 
mah
k
am
la
sh
n
i 
x
ara
k
teri
st
ik
as
i 
Mark
azl
ard
a 
ay
lan
u
v
ch
i ma
rk
ar 
b
il
an
ay
la
n
u
v
ch
i, 
h
ara
k
at
d
ag
i l
y
u
n
et
D
et
al
n
i y
o
n
t
o
mo
n
d
an
ti
rg
ak
b
il
an
m
ark
azi
su
zi
b
ch
iq
u
v
ch
i, 
o
`z
-
o
`z
in
i ma
h
k
am
lo
v
ch
i 
pa
tro
n
d
a, 
q
o
`zg
`a
lma
s 
ly
u
n
et
d
an
f
o
y
d
al
an
ib
o
`r
n
at
is
h
2
y
o
k
i 
3
k
u
lach
o
k
li
o
`z
in
i-
o
`z
i 
mark
azl
o
v
ch
i 
p
at
ro
n
d
a 
d
et
al
y
o
n
t
o
m
o
n
id
an
ti
rg
ak
b
eri
b
o
`rn
at
il
g
an
 

---

103 
5.2-jadval davomi 
T
ex
n
o
lo
g
ik
e
sk
iz
lar
d
a 
b
aza
la
sh
n
i s
h
ar
tl
i 
ko
`ri
n
is
h
d
ag
i c
h
iz
ma
si
 
 
 
 
Bazal
as
h
n
in
g
n
azar
iy
es
k
izi
 
 
 
D
et
al
n
i mo
sl
ama
g
a 
o
`rn
at
is
h
va 
max
k
am
la
sh
e
sk
iz
i 
 
 
 
D
et
al
n
i o
`r
n
at
is
h
n
i v
a mah
k
am
las
h
n
i 
o
p
erat
si
o
n
h
ara
k
teri
st
ik
as
i 
D
is
k
as
im
o
n
de
ta
ll
arn
i 3 t
a y
o
k
i 
2
ta 
k
u
lac
h
o
k
li
o
d
d
iy
mar
k
az
lo
v
ch
i 
p
at
ro
n
g
a, 
d
et
al
n
i y
o
n
id
an
t
irg
ak
b
er
ib
o
`r
n
at
is
h
3 
k
u
lach
o
k
li
p
at
ro
n
g
a o
`r
n
at
is
h
v
a 
b
o
`s
h
at
is
h
H
ara
k
at
lan
u
v
ch
i 
o
p
ra
v
k
a
ga
o
`r
n
at
is
h
 

---

104 
5.3-jadval
 
T
ex
n
o
lo
g
ik
c
h
izma
la
rd
a 
b
aza
la
sh
n
in
g
q
is
q
art
iri
lg
an
sh
art
li
b
el
g
il
ari
–
 
–
 
Bazal
as
h
n
in
g
n
azar
iy
s
x
ema
si
 
 
D
et
al
n
i mo
sl
ama
g
a 
o
`r
n
at
is
h
v
a ma
x
k
am
las
h
–
 
O
`r
n
at
il
g
an
v
a ma
x
k
aml
an
g
an
d
et
al
lar
n
i 
o
p
era
ts
iy
as
in
i 
h
ara
k
teri
st
ik
al
ar
i 
U
st
ig
a 
q
o
`y
il
g
an
k
o
n
d
u
k
to
r 
b
il
an
p
arma
la
sh
Po
d
sh
ip
n
ik
n
i 
tay
an
ch
yu
zas
in
i 
freza
las
h
 
 

---

105 
5.3-jadval
 
davomi
 
T
ex
n
o
lo
g
ik
c
h
izma
la
rd
a 
b
aza
la
sh
n
in
g
q
is
q
art
ir
il
g
an
s
h
ar
tl
i 
b
el
g
il
ari
–
 
–
 
Bazal
as
h
n
in
g
n
az
ari
y
sx
ema
si
 
 
D
et
al
n
i mo
sl
ama
g
a 
o
`r
n
at
is
h
v
a ma
x
k
am
las
h
–
 
–
 
O
`r
n
at
il
g
an
v
a ma
x
k
aml
an
g
an
d
et
al
lar
n
i 
o
p
era
ts
iy
as
in
i 
h
ara
k
teri
st
ik
al
ar
i
 
D
iame
tri
“
d
”bo
`l
g
an
4
t
a 
te
sh
ik
n
i 
p
arma
la
sh
D
et
al
n
i ta
y
an
ch
y
u
za
si
b
il
an
d
o
mk
rat
g
a 
v
a razm
et
k
a b
o
`y
ich
a 
o
`r
n
at
ib
u
n
i 
y
u
za
si
n
i 
freza
las
h
 

---

106 
5.2. Konstruktorlik, yig‘uv, texnologik va o‘lchash bazalari 
 
Yuzalar, chiziqlar yoki nuqtalar majmuasiga qarab, buyumga konstruktor 
hisob-kitoblari bo‘yicha o‘rnatilgan detal yuzasiga
, konstruktorlik baza 
deyiladi. 
Konstruktorlik bazalar mexanizmining o‘lchamlar zanjirini hisoblashdan 
kelib chiqadi. Konstruktorlik baza sifatida detallarning qismlari olinadi: val va 
teshiklarning o‘qlari, burchaklarning bissektrissasi, simmetriya o‘qlari, korpus 
yuzalari va h.k. 
 
Yig‘uv bazalari 
 
Yuzalar, chiziqlar yoki nuqtalar majmuasiga nisbatan mahsulotning yig‘uv 
holatida o‘rnatilgan detallarni yuzalariga yig‘ish bazalari deyiladi. 
Mashinasozlikda yig‘uv bu texnologik operatsiyalarning yig‘indisidir: 
detallarni yig‘uv holatida o‘rnatish, ularni uzellarga, panellarga, agregatlarga va 
to‘la buyum yig‘ish. 
Yig‘uv operatsiyalarini bajarish ketma-ketligi konstruksiyaga, o‘lchamlar 
kattaligiga va yig‘ilayotgan detallar bikirligiga bog‘liq. 
Yig‘ishda qo‘llanilayotgan asbob, moslama, uskunalar turiga qarab 
yig‘ishning bir necha turlari mavjud. Mashinasozlikda baza turlariga qarab eng 
ko‘p tarqalgan usullari quyidagilar: bazaviy detal bo‘yicha, bazaviy yig‘uv 
teshiklar bo‘yicha, mahsus moslamalarda va razmetka bo‘yicha. 
Bazaviy detal bo‘yicha yig‘ilganda
, shu uzelga kirgan bitta detal bazaviy 
qilib tanlab olinadi va unga belgilangan tartibda uzelning boshqa detallari yig‘iladi. 
Bu usul bilan bikir detallar yig‘iladi, detallar o‘zini og‘irligi ostida egilmasdan, 
bukilmasdan, burilmasdan o‘z shakl va o‘lchamlarini saqlaydi. Bunga silindrni 
yig‘ish texnologiyasi misol bo‘la oladi (5.5-rasm). 
Umumiy yig‘uv birligi silindr bir necha guruh yig‘uv birlikmalaridan iborat. 
Birinchi guruh uchun bazaviy detal - bu shtok 1 va unga sxemada ko‘rsatilgan 
ketma-ketlikda silindr qopqog‘i 2, porshen 3, shayba 4, gayka 5 o‘rnatiladi. 

---

107 
So‘ng ikkinchi guruh yig‘iladi, ya’ni shtutser 7 detal 6 ga o‘rnatiladi. So‘ng 
birinchi guruh, ikkinchi guruh bilan yig‘iladi, bunda bazaviy detal bo‘lib detal 3 
hisoblanadi. 
Guruh 3 detallari 8 va 9 birinchi guruh bilan bazaviy detal 2 hisobida 
yig‘iladi. 
5.5-rasm. Silindr va uni bazaviy detal usulida yig‘ish sxemasi. 
a-silindr eskizi; b-yig‘ish sxemasi; 1-shtok, 2-qopqoq, 3-porshen, 4-shayba, 
5-gayka, 6-silindr, 7 va 8-shtutserlar, 9-shlang. 
 
Teshiklar orqali yig‘ish. 
Bu usulda yig‘iluvchi detallarni bir-birlariga 
nisbatan joylashishi, ulardagi teshik holati bilan aniqlanadi. Yig‘uv teshiklari orqali 
bazalanganda yig‘ilayotgan detallar bir-birlari bilan o‘z teshiklari orqali 
joylashtiriladi va yig‘ish davrida yig‘ish teshiklariga fiksator o‘rnatiladi.
Mashinasozlikda 
yig‘uv bazalari yordamida yig‘ish
keng tarqalgan. Bu 
ham texnologiyaga qarab ikki xil bo‘ladi. Birinchisida baza sifatida agregat karkasi 
(sinchi) yuzasi olinadi va baza “karkas yuzasi” yordamida yig‘ish deyiladi. Bunda 
moslamada oldin karkas yig‘iladi, ya’ni kerak bo‘lgan shakl va o‘lchamlar olinadi. 
So‘ngra unga obshivka yopishtiriladi. 
Ikkinchi usulda lozim shakl va o‘lchamlar moslamada rubilniklar orqali 
ta’minlanadi. Rubilniklarga obshivka qisiladi. Endi obshivkani baza qilib, unga 
boshqa detallar yig‘iladi. Shuning uchun bu usulni 
baza-obshivka yuzasi orqali 
yig‘ish
deyiladi. Bunda baza obshivkaning ichki yoki tashqi yuzasi bo‘lishi 
mumkin. 

---

108 
 
O‘lchash bazasi (tekshirish, nazorat qilish bazasi) 
 
Detalni o‘lchashda (nazorat qilishda) o‘lcham boshlanadigan yuzalar, 
chiziqlar yoki nuqtalar majmuasi 
o‘lchash bazasi
deyiladi. Detalning amalga 
oshirilayotgan o‘lchamlari ham shu yuzalar, chiziqlar va nuqtalarga nisbatan 
bajariladi. 
Texnologik baza 
 
Yuzalar, chiziqlar yoki nuqtalar majmuasiga qarab, mexanik ishlov berish 
uchun zagotovkani stanokga yoki moslamaga o‘rnatilgan yuzasiga, texnologik 
baza deyiladi. 
Agar detalning ishlanayotgan yuzasi boshqa yuzaga nisbatan o‘rnatilsa, 
texnologik o‘lchamlarni yo‘nalishi to‘g‘risida mulohaza yuritish kerak. 
Konstruktorlik chizmada yuzalar bir-birlari bilan o‘lchamlar va texnik 
talablar bilan bog‘langan bo‘ladi. Bunda qaysi yuza qaysi yuzaga nisbatan parallel 
(perpendikulyar) bo‘lishi ko‘rsatilmagan: A yuza B yuzaga nisbatanmi, yoki B 
yuza A yuzaga nisbatanmi? Konstruktor uchun bu baribir, ishqilib parallel bo‘lsa 
bas, detal ishlanganda birinchi operatsiyadan boshlab ishlanayotgan yuzalar 
texnologik bazalarga qarab o‘rnatiladi. 
Texnologik bazalar ishlatilishi usuliga qarab quyidagilarga bo‘linadi: 
tayanchli, sozlovchi va tekshiruvchi yuzalar.