1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

5.9-rasm. Zagotovka yuzalari 
1-ishlanayotgan yuza; 2-yuza va 
chiziqlar, bulardan o‘lchash olib 
boriladi; 
3-mahkamlash kuchi qo‘yiladigan 
yuza; 
4- zagotovkani (moslamada) 
o‘rnatilgan yuza; 
5-erkin yuza. 
Silindrning yon yuzasi va asosi (yuza 2) H va P o‘lchamlar uchun o‘lchov 
bazasidir. Tekis yuza va silindr yuza (yuza 4) esa texnologik bazadir. O‘rnatish 
xatoligining bir qismi - bu bazalash xatoligidir. Bu xatolikni mohiyatini 5.10-
rasmda ko‘rsatilgan sxema bo‘yicha tushuntirish mumkin.
5.10-rasm. Bazalash xatoligini aniqlash uchun sxema. 
 
O‘lchamlari 
H
, 
E
va 
B
bo‘lgan zagotovka stanokka 6 tayanch orqali 
o‘rnatilgan. Shu bilan bir qatorda kuchlar bilan barcha tayanchlarga 
mahkamlangan va hamma erkinlik darajalaridan mahrum qilingan. Zagotovkada 
“paz ochuvchi freza” yordamida chuqurligi 
h
va kengligi 
b
bo‘lgan “Paz” - ariqcha 
bajariladi. Ariqcha o‘ng tomondagi vertikal tekislikdan 
a 
masofada joylashgan. Bir 
hovuch detallar dastlab sozlangan stanokda ishlanadi, negaki, frezaning pastki 
tishidan tayanchgacha bo‘lgan masofa C qat’iy o‘rnatilgan. 
O‘lchov baza 2-3 ning holati hamma vaqt o‘zgarmas bo‘lgani uchun 
frezerlashda o‘lcham 
a
hamma zagotovkalarda doimiy bo‘ladi. O‘lcham 
b
ham 

---

114 
o‘zgarmaydi va freza aniqligiga bog‘liq. O‘lcham h o‘zgaradi. Har bir ketma-ket 
sozlangan moslama tayanchlariga o‘rnatilayotgan zagotovkalar o‘lchov bazasi 1-2 
holati, o‘zgarib turadi. Chunki, zagotovkaga qo‘yilgan quyim miqdorida o‘lcham 
H
o‘zgaradi, Demak, ishlanayotgan bir hovuch detallar orasida shundaylari 
topiladiki, 
h
max
=H
max
-C,h
min
=H
min
-C
bo‘ladi. 
Farq 
h
max
-h
min
 =H
max
-H
min
o‘lcham 
h
ni bazalash xatosi deb ataladi. 
O‘lchov bazasini o‘lchamga sozlangan asbobga (keskichga-frezaga) nisbatan 
holatini chegaraviy holatlari orasidagi farqqa bazalash xatoligi ε
δ
deb ataladi. 
Zagotovkani har bir yangi (boshqa) texnolgik o‘rnatish, albatta,qo‘shimcha 
xatolikka olib keladi. Shuning uchun, yuqorida ko‘rsatilganidek, texnologik bazani 
doimiylik (birlik) printsipi qabul qilingan. Bu ishlash aniqligini ko‘tarish imkonini 
beradi. 
Texnologik baza doimiyligi prinsipiga rioya qilish uchun zagotovkada 
mahsus konstruktiv qismlar ko‘zda tutiladi. Masalan, val tipidagi detallarga 
markaziy teshik (5.11-rasm, a) ochiladi. Val diametri kichkina bo‘lsa markaziy 
tirsakni (chiqib turadigan qism) yasash oldindan ko‘zda tutiladi (5.11-rasm, b).