1 Willem F. van Eekelen

Demokratik Ölkələr öz Müdafiələrini necə Planlayırlar 

 

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin bürokratik dinamikasının maraqlı xülasəsi zamanı, 

Jan Trapan-ın “Demokratiya,Təhlükəsizlik və Müdafiə Planlaşdırması” yazısı müdafiə 

siyasətlərinin hazırlanmasını dəyişən xarici qüvvələrdən bəhs edir. Dövlətin müdafiəsi  

üçün mandatı olduğuna görə,ordu demokratiyanın qaydalarına birbaşa zidd olan mədə-

niyyət və struktur daşıyır. Bu cür fərqli hərbi mədəniyyət və demokratik prinsiplərin 

kəsişməsinin mərkəzində, rəqabətli maraqları  və  tələbləri qucaqlamağa çalışan qeyri 

adi təşkilatlar birləşməsi olan  müdafiə nazirliyi durur. Bu kitab boyunca əks olunduğu 

kimi,elmi prinsiplər sadə görünür,lakin reallıq daha mürəkkəb və maraqlıdır. 

Demokratik məsuliyyəti təşviq edən islahatların inkişaf etdirilməsi və  həyata 

keçirilməsi istiqamətində orduya inanmaq olmaz  kimi mövcud ümumu qavrayışın 

əksinə olaraq, yəni, onun öz müstəqilliyini itirməsi qavrayışının,Trapans, hərbi rəh-

bərliyin mülkilərdən daha güclü şəkildə demokratiyanı təşviq etdiyini nümayiş et-

dirir. Bu hadisənin izahatı aydın olmasa da,aydın olan odur ki, baxışa,cəsarətə və 

texniki təcrübəyə sahib olan hərbçilər,özlərinin şişirdilmiş və hissiz ordularını islah 

etmək iqtidarında olub,onları siyasi-hərbi münasibətlərin müəyyən edilmiş norma-

ları ilə bir sıraya gətirməyə qadirdilər. Peşəkar qüvvələri qurmaq istiqamətində,or-

du o qədər çox uğurlu olmuşdur ki,indi bir çox halllarda yaratmağa kömək etdiyi 

və  təşviq etdiyi mexanizmlərə görə  məsuliyyət daşımalıdır. Qısa olaraq, müdafiə 

nazirliyi və ya Amerikada deyildiyi kimi Departament, bürokratik mühitin daxilin-

də və xaricində çoxlu subyektlərlə işləməli və rəqabət aparmalıdır. 

 

•  Nazirlik və Qanunvericilik  

 

Ratifikasiya olmuş konstitusiya və əlaqədar qanunlar,müdafiə nazirliyinin səla-

hiyyətlərini qanunvericilik orqanı ilə münasibətdə düzənləyir.Prinsipcə,ən azı, mü-

dafiə naziriliyinin səlahityyətləri və  vəzifələri ilə digər nazirliklər arasında fərq 

 

546

yoxdur.  İcra orqanları nümayəndələri və  işçilərinin parlamentə hesabat vermələri 

tələbinə cavab olaraq,bir qayda olaraq,bütün kabinet üzvləri,parlament komitələri 

qarşısında çıxış etməlidirlər; onlar dinləmələrdə iştirak etməyə çağırıla bilər və on-

lar suallara cavab verməlidirlər. Praktiki olaraq, müdafiə nazirinin ölkə parlamenti 

ilə təmasa girməsi incə və mürəkkəb məsələdir. Bütün parlamentlərin daimi komi-

tələri vardır,lakin müdafiə komitələri onların arasında nüfuzlu sayılır və bir çox nü-

fuzlu parlamentarlar bu komitədə təmsil olunmaq istəyirlər. Keçid dövrü yaşayan 

ölkələrin öyrəndikləri mühüm təcrübələrdən biri,hökümətin müdafiə sektoru üzə-

rində səmərəli nəzarət saxlaması üçün az-az hallarda təcrübəyə sahib olduğu görü-

nür, o dərəcəyə qədər ki,müdafiə nazirlikləri çox zaman hərbi zabitləri nəzarət və 

müşahidə tapşırıqları ilə  işə götürür. Digər tərəfdən,az-az qanunvericilər hərbi və 

təhlükəsizlik tələbatlarını şərh etmək və qiymətləndirmək qabiliyyətində olur və o 

dərəcədə ki,bəzən onlar müdafiə strukturlarına müraciət edirlər ki, müəyyən nəza-

rət funksiyalarını yerinə yetirsinlər,halbuki bu funksiyaları qanunvericilərin özləri 

yerinə yetirməlidir. Trapansın müşahidələrinin mərkəzində o durur ki, müdafiə na-

zirlikləri ordunun təcrübələri ilə rəqabətdə olan təcrübə və bacarıq inkişaf etdirmə-

yənəcən demokratiyanı sarsıtmaq potensialı mövcuddur. 

 

•  Nazirlik və Hökümət 

 

Avtoritar rejimlərin nüfuzu daha da açıq ifadə olunan keçid dövlətlərində,mü-

dafiə nazirlikləri,xüsusilə maraqlı mühitdə hərəkət etməlidirlər. Trapans müəyyən 

narazılıqla qeyd edir ki,o ölkələr ki,NATO və AB-nə eyni zamanda üzv olmaqla 

müxtəlif məqsədlərə çatmaq istəyirlər,hələ  də öz rəqabətdə olan və  əməkdaşlıq 

edən nazirlikləri arasında tam fəaliyyət inteqrasiyası  əldə etməyiblər. Faktiki ola-

raq,indiki namizədlərin bu məşhur beynəlxalq təşkilatlarla işlərinin hesabatı, şişir-

dilmiş bürokratiyanın koordinasiyalı siyasət apara bilməməsi ucbatından, qərarların 

əsasən elita tərəfindən verildiyini göstərir. Yeni demokratikləşmiş mühit, təhlükə-

sizliyin milli kontekstdə nədən ibarət olduğunun geniş anlamını tələb edir və hökü-

mətlərin ümumi məqsədlərə doğru necə işləməsini tələb edir. Bu kontekstdə,müda-

fiə nazirlikləri,avtoritar sistem zamanında çoxuna nəzarət etdiyi digər təhlükəsizlik 

agentlikləri ilə indi qarşılıqlı əlaqədə olmaq məcburiyyətindədir. Müdafiə nazirlik-

ləri ilə hökümətin digər təhlükəsizlik təsisatları arasında məcburi qarşılıqlı əlaqənin 

bütün nyuanslarını yekunlaşdırmaq çətin olsa da,çox hallarda idarələr arası əmək-

daşlığı məcbur edib şablon halına salan bir çox sistemli proseslər qalmaqdadır. 

 

 

 

 

 

547

 Nazirlik və Cəmiyyət 

 

Təəccüblüdür ki,əksər keçid dövrü yaşayan ölkələrdə,cəmiyyətin silahlı qüvvə-

lərə münasibətini etibarlı şəkildə ölçə bilən imkanlar var idi. Cəmiyyətin təhlükə-

sizlik aparatına böyük təsirinin olduğunu və olmalı olduğunu qəbul etsək,əksər hal-

larda, bu qüvvələrin avtoritar sistem dönəmində repressiv rol oynamasına baxma-

yaraq, cəmiyyət,öz ordusuna qarşı yüksək hörmət və inam göstərir.Digər tərəf-

dən,cəmiyyətin bu cür ümumi münasibəti,daha kiçik və məcburi ümumi çağırış yo-

lu ilə yox, seçmə yolu ilə daha peşəkar qüvvələrin hazırlanması arzusu ilə yumşalır. 

Liberalllaşma yolu tutan ölkələrdəki müdafiə nazirlikləri maksimum ictimai çıxış 

əldə etmək üçün həm ənənəvi və həm də yeni media formalarından istifadə etmək-

də tərəddüd etmirlər,lakin onların fəaliyyəti inkişaf etmiş çoxlu ölkələrdən hələ də 

geridə qalır.Trapans,NATO-nun, tərəfdaşlıq edən ölkələr haqqında, həmin ölkələ-

rin müdafiə nazirliklərinin öz cəmiyyətlərinə yaydığı informasiyadan daha çox in-

formasiya yaydığını bildirir. Onun, keçid dövrü yaşayan ölkələrin praktikaları əsa-

sında müşahidələri bu ölkələrdə demokratik standardların pozulduğunu deyir. Cə-

miyyətin ehtiyacları və tələblərinə cavab verməmək çatışmamazlığı dərhal və ciddi 

diqqətə ehtiyac duyur. 

 

•  Qərb Tələblərininn Qarşılanması 

 

Son və yəqin ki,keçid dövrü yaşayan ölkələrin müdafiə nazirliklərinə ən böyük 

kənar təsir, Qərb ölkələrinin və  təşkilatlarının və xüsusilə  də, NATO-dan gələn  

yardım proqramlarıdır. Proqramların çoxunun yaxşı  qəbul edilməsinə baxmaya-

raq,onlar səmərəliliklərinə mane olan problemlərlə də dolu ola bilər. Bunların için-

də əsas olanı odur ki,kənar ekspertlər hədəf ölkənin müdafiə problemlərini və daxi-

li narahatlıqlarını ola bilsin ki,bilməsinlər,onlar sadəcə öz sistemlərini yaxşı bilir-

lər.Digər tərəfdən, bu ekspertlərin ölkə daxilində qaldığı qısa müddət, onlara, daxili 

ehtiyacları,şəxsiyyətləri və dinamikanı başa düşməyə imkan vermir. Müdafiə Na-

zirliyi,NATO və AB-ə girmək səylərinin önündə olduğu halda,fərdlərlə işləmək ki-

mi ziddiyyətli tapşırıqlarla üzləşməlidir və onlar da faktiki olaraq hərbi potensialı 

və hərbi gücləri təkmilləşdirmək üçün edilən səylərin qarşısında maneə  ola bilər. 

Yeni müdafiə nazirliklərinin mübarizə aparmalı olduğu təşkilati amillərin öyrə-

nilməsi(yəni, başqa idarələr,cəmiyyət və dövlətə kənar olan qüvvələr) yeni ölkələ-

rin üzləşdiyi qarışıq və çətin real dünya mühitini nümayiş etdirir.Belə nəticəyə gəli-

nir ki, keçid dövrü yaşayan yeni ölkələr başqalarının keçmişdə etdiyi səhvləri tək-

rar etməsinlər. 

 

 

 

548

•  Beynəlxalq davaranış standardlarının yüksəlişi və ATƏT 

 

Soyuq müharibənin bitməsi ilə,Avropalılar qitədə mövcud olan zorakılıqları 

qeyri hərbi yollarla,daha doğrusu, ATƏT-in mexanizmləri ilə azaltmağa çalışırlar. 

Mən özümün ilk praktiki təcrübəm kimi,gənc zabit qisimində, sülh sazişi imzala-

nandan sonra Bosniya-Herseqovinaya yeridilən NATO kontingenti tərkibində 

ATƏT-lə ilk təcrübəmi xatırlayıram, mən şərqi Avropada ABŞ sektoru üzrə yayıl-

mış ATƏT müşahidəçilərini görmüşdüm. Cənubi-şərqi Avropanı  nəzərə almasaq, 

indiki dönəmdə hərbi təhlükə,Qərb və Şərq arasında ola biləcək qitələrarası müna-

qişə narahatlığından, uzun müddətli sabitliyə aparan dövlət davranışı standardlarına 

təkamül etmişdir. Bunun əsasında, ATƏT, 1994- cü ildə “Təhlükəsizliyin Siyasi-

Hərbi Cəhətləri haqqında Davranış Kodeksi” qəbul etdi və orada beynəlxalq məq-

sədlər üçün ölkə daxili addımların əhəmiyyəti, xüsusilə də, mülki-hərbi münasibət-

lər və  silahlı qüvvələrin istifadəsi ilə bağlı inam yaratmaq tədbirləri vurğulanır. 

Viktor-Yves Ghebali-nin “Təhlükəsizliyin Siyasi-Hərbi Cəhətləri haqqında 

Davranış Kodeksi”(1994): Paraqraflar boyunca VII və VIII Bölmələrin Şərhi  (De-

mokratik Nəzarət və Silahlı Qüvvələrdən İstifadə) bu önəmli məsələni beynəlxalq 

normaları sıxısdıran daha da realist konsepsiya ilə, gücün dövlət təhlükəsizliyini tə-

min etmək üçün yeganə dövlət aləti olduğunu analiz edir. Bu geniş fəsilin giriş his-

səsində qeyd eduldiyi kimi Şoyuq Müharibədən sonra, demokratik nəzarət və silah-

lı qüvvələrdən istifadə yeni yaranmış demokratik ölkələr üçün Avropanın və Avro-

Atlantik məkanın təşkilatlarına daxil  olmaq üçün  ilkin şərtlərdən biri olmuşdur. 

Əlbəttə,ATƏT-dən başqa m[vcud olan digər Avropa və Avro-Atlantik təşkilatla-

rı,demokratik nəzarət və silahlı qüvvələrdən istifadə prinsiplərini müəyyən etmək 

lazım olduğu dönəmdə ATƏT-in Davranış Kodeksindən məlumat materialı kimi is-

tifadə edirlər. 

Ghebali qeyd etdiyi kimi,ATƏT-in Helsinki Yekun Aktından bəri qəbul etdiyi 

ən mühüm normativ akt Davranış Kodeksi olmuşdur,çünki onun istifadə etdiyi me-

xanizmlər başqa heç bir beynəlxalq təşkilatda istifadə olunmur və hətta BMT-nin 

Hüquq Mühavizə Rəsmiləri üçün Davranış Kodeksi də daxil olmaqla. Digər tərəf-

dən, Davranış Kodeksi başqa zamanlarda müqəddəs hesab edilən sahələrə də sira-

yət etmişdir:ölkənin silahlı qüvvələrinin qurulması və nəzarəti kimi sahələrə. Kiçik 

preambluadan sonra,Davranış Kodeksinin mətni 10 başlığsız bölməyə ayrılmış və 

bütövlükdə  üç  cür,  dövlətlər-arası (1-VI Bölmələri,paraqraf 1-19),dövlət daxili 

(VII-VIII Bölmələr,Paraqraf 20-37)normalara  və yerinə yetirmə tədbirləri və son 

maddələrdən(IX-X Bölmələri,Parqraf 38-42) ibarət  42 maddədən təşkil olunur. 

Ghebalinin şərh etdiyi bölmələrə daxildir: 

 

549

•  VII Bölmə,silahlı qüvvələr üzərində nəzarətin demokratik cəhətlə-

rini müzakirə edir və o,indi daha ümumi olaraq milli təhlükəsizlik istiqa-

mətində çalışan dövlət aparatını,“təhlükəsizlik sektoru”ideyasını əhatə edir. 

•  VIII Bölmə silahlı qüvvələrdən demokratik istifadə ideyasını for-

malaşdırır. 

 

Əsas suallar olan kim hansı  silahlı qüvvələrə  nəzarət etməlidir,onlar silahlı 

qüvvələri nəzarət etmək üçün hansı  potensiala malik olmalıdırlar və  nəyə görə 

mülki nəzarət önəmlidir normativ düşüncəsi məsələlərini müzakirə edən VII və 

VIII Bölmələrini ümumiləşdirərək,Ghebali aşağıdakı  Cədvəllən istifadə edir və 

konkret olaraq bu Bölmələrin məzmunundan istifadə edir: 

 

Kİm? Konstitusiya 

üzərində qurulmuş demokratik legitimliyə malik 

olan hakimiyyətlər (§21). 

Qanunverici qolun konkret rolu (§22). 

Hansı? Hərbi qüvvələr,yaraqlılar,daxili təhlükəsizlik qüvvələri,kəş-

fiyyat xidmətləri və polis(§20) 

Ancaq ilk üç kateqoriya (§§21,27,32)   

Yaraqlı qüvvələr(§26) 

Nizamsıq qüvvələr(§25) 

Silahlı qüvvələr(§§ 22,23,28,30,31,34,35,36,37) 

Necə? Konstitusyon 

mülki 

hakimiyyətin ordu üzərində üstünlüyü (§§ 21, 

22, 23, 24, 25, 26). 

Silahlı qüvvələrin beynəlxalq humanitar qanuna riayət etməsi(§§ 

29, 30, 31, 34, 35). 

Hərbi qulluqçuların insan hüquqlarına hörmət (§§ 23, 27, 28, 32, 

33) 

Daxili gücdən istifadə etmənin qanun və qaydanın təmin edil-

məsi ilə  ölçülüyü(§36) və insan hüquqlarının dinc və qanuni yolla 

ifadə olunmasının məhdudlaşdırılmasına və ya insanların fərdi və 

kollektiv kimiliyinin məhrum edilməsinə yönəlmiş gücdən istifa-

dənin qadağan olunması(§37) . 

Nə Üçün? 

“Sabitlik və təhlükəsizliyin bölünməz elementi” və “demokra-

tiyanın əhəmiyyətli ifadəsi”( §20). 

 

Təhlükəsizlik sektoru üzərində mülki nəzarət üzrə yazılmış faktiki olaraq bütün 

işlərdə adi olduğu kimi, Davaranış Kodeksinin VII və VIII Bölmələri də ətraflı mo-

del vermir.Əvəzində bu bölmələr ümumi istiqamətlər göstərir,həm də Ghebali Dav-

rnış Kodeksi rejimində bir çox çatışmamazlıqlar qeyd edir: 

 

550

1)  VII və VIII Bölmələr icra və qanunverici nəzarəti təmin edir və 

məhkəmə nəzarəti boş buraxılır. 

2)  Davranış Kodeksi silahlı qüvvələr heyətinin sahib olduğu hüquq və 

vəzifələr haqda təklif vermir. 

3)  Davranış Kodeksi silahlı qüvvələrin hər hansı dövlətin demokratik 

yolla seçilmiş hökümətini zəbt edə bilərmi sualına cavab vermir. 

4)  Davranış Kodeksi ilə CSBM-lər üzrə Vyana Sənədini arasında 

konseptual əlaqə yoxdur. 

5)  Kodeksin yaraqlıları müzakirə edən yeganə maddəsi zəifdir,hətta 

ATƏT ölkələri üzərinə,silahlara nəzarət sazişləri ilə əlaqədar onların silahlı 

qüvvələri üzərinə qoyulmuş  məhdudiyyətlərdən yan keçməmək üçün ya-

raqlılardan istifadəni etməmək öhdəliyi qoymur. 

6)  Kodeksin beynəlxalq humanitar qanunlarla əlaqəli maddələri 

1949-cu il Cenevrə Konvensiyasından əhəmiyyətli dərəcədə zəifdir. 

7)  Kodeksin,fövqaladə vəziyyət dönəmində silahlı qüvvələrdən istifa-

dəni tənzimləmək üçün maddələri yoxdur. 

8)  Kodeks, ATƏT üzvlərini ölkədaxili güc işlətdiyi zaman xəbər ver-

mələrini məcbur etmir. 

9)  Yuxarıda deyilən kimi,Davranış Kodeksi rəsmi olaraq silahlı qüv-

vələrin beş kateqoriyasına isnad etdiyi halda(hərbi qüvvələr,yaraqlılar,da-

xili təhlükəsizlik qüvvələri,kəşfiyyat xidməti və polis), o, kəşfiyyat xidmət-

ləri haqqında və ya polis haqqında,eynilə də sərhəd xidməti qüvvələri haq-

qında  heç bir operativ maddəyə malik deyil. 

 

Bu cür çox da əhəmiyyətsiz olmayan məhdudiyyətlərə baxmayaraq,Davranış 

Kodeksi, ölkədaxili silahlı qüvvələrdən istifadə  və onların üzərində  nəzarət üçün 

geniş beynəlxalq davranış standardları yaratmaq baxımından mühüm hadisədir.  

Ghebalinin “Şərhi” bu cür ölkədaxili demokratik normalar üçün, həm ATƏT daxi-

lində təhlükəsizlik sektoru üzərində demokratik nəzarəti davam etdirmək arzusunda 

olan dövlətlər üçün,həm də demokratik idealları reallaşdırmağa çalışmaqda davam 

edən ölkələr üçün məlumat kitabçası rolunu oynayır. 

 

Hərbi kadr siyasətinin transformasiyası-Macarıstan   

 

Bu kitab boyunca təkrar olunduğu kimi,1990-cı illərdə baş verən hadisə-

lər,Avropa ölkələrini təhlükəsizlik siyasəti üzrə attıqları addımları və siyasətlərini 

dəyişməyə  məcbur etdi. Bu ölkələrin demokratikləşməsi, onların müvafiq hökü-

mətlərindən ümumilikdə daha çox açıqlıq və hesabatlılıq tələb etdi və dəyişən təh-

lükəsizlik mühiti daha da bacarıqlı və sorğulara cavab verən hərbi və təhlükəsizlik 

 

551

qüvvələri yaratdı. Ferens Molnarın “Kadr Siyasətinin Prinsip və Praktikaları: Ma-

carıstan Silahlı Qüvvələrinin Nümunəsi” daxili və xarici qüvvələrin dəyişən təhlü-

kəsizlik durumunu necə formalaşdırmasından danışır. Molnar qeyd edir ki, Maca-

rıstanın daxili siyasətində baş verən demokratikləşmə, həm ölkəyə,həm də cəmiy-

yətə ciddi dəyişim gətirdi,o cümlədən, kadrlarla bağlı məsələlərdə,şəxsi heyətin de-

mokratik normalara təlim edilməsində və cəmiyyətə qarşı ordunun  münasibətinin 

dəyişməsində qanun aliliyini təmin etdi. Xarici baxımdan, yeni və dinamik  təhlü-

kəsizlik mühiti, sovet sistemi dağıldıqdan sonra yeni müdafiə siyasətləri,strategiya-

ları və strukturları qurulmasının təşəbbüsündə olmuşdur. Daxildə, sosial və siyasi 

konsensus, demokratikləşmə sahəsində tez uğura gətirdi. Yeni xarici mühitə uy-

ğunlaşmaq  əhəmiyyətli dərəcədə  çətin oldu,çünki, Macarıstan, digər başqa prob-

lemləri, iqtisadi çətinlikləri və ictimai təhlükəsizliyi əhatə edən məsələləri də həll 

etməliydi. Buna baxmayaraq,demokratikləşmənin dərinləşməsi və xarici siyasət, 

Macarıstan silahlı qüvvələrində uyğun kadr siyasətinin,strategiyaların, praktikaların 

formalaşmasına gətirdi. Keçid dövrünün lap başlanğıcından demokratik prosedurla-

ra uyğunlaşma,şişirdilmiş  hərbi qüvvələrin təhlükəsizlik mühitinə cavab olaraq 

azaldılması və ciddi büdcə məhdudiyyətləri, həmçinin, döyüş bacarıqlarının təkmil-

ləşdirilməsi tələbləri Macarıstanda dəqiq kadr siyasəti və uyğun iş mexanizmləri 

qurmağa məcbur etdi. Bu fəsil kadrlarla bağlı məsələləri gözdən keçirir. 

 

• 

Dəyərlərin və Qanunların Təşviq edilməsində Parlamentin rolu 

 

Normativlik baxımdan,demokratik yolla seçilmiş parlament, kadrlarla bağlı 

məsələlərin də daxil olduğu,milli təhlükəsizlik infrastrukturu əsaslarının müəyyən 

edilməsində əsas rola sahibdir. Konstitusiya yolu ilə müəyyən edilmiş hakimiyyət 

kimi,qanunverici orqan, müdafiə qüvvələrinin iş mexanizmlərini hazırlamaq, yük-

sək rütbəli təyinatları təsdiq etmək və başlıca demokratik dəyərlərin silahlı qüvvə-

lərə yeritmək hüququ və  vəzifələrinə malikdir. Macarıstanda, Parlament, silahlı 

qüvvələrin sayı,tərkibi (generalların,zabitlərin,müqavilə  əsaslı  əsgərlərin,çağırışçı 

məcburi əsgərlərin və mülkilərin) və silahlı qüvvələrin ali komanda strukturları və 

həmçinin, silahlı qüvvələrin orta və uzunmüddətli inkişafının əsas məqsədləri haq-

qında,o cümlədən  şəxsi heyətlə bağlı  məsələlərlə bağlı  qərar verir.Macarıstan 

üçün,bu qanunverici aktlar “hərbi qulluqçuların” formada olan vətəndaşlar olduğu-

nu və demokratik cəmiyyətin  ayrılmaz hissəsi olduğunu tam mənada vurğula-

yır.Digər tərəfdən, keçən onillikdə qəbul olunan qanunverici aktlar, onların yerinə 

yetirilməsi üçün əhəmiyyətli olan zəruri xarakteristikaları və məhdudiyyətləri Hü-

quqi Status haqqında Akta salmışdır və o, qanun aliliyi,daxili qayda və qanun və 

hərbi təşkilatın sabitliyinə təminat verir.  

 

 

552

• 

Kadr Siyasəti və Rəhbərlik 

 

Yeni təhlükəsizlik mühiti (regional,alt-regional münaqişələrlə və təhlükəsizlik 

gündəliyində yuxarıda dayanan terrorçuluqla),NATO üzvlüyü  və yeni sosial-mə-

dəni  reallıq,kiçik və daha mobil peşəkar silahlı qüvvələr tələb edirdi. Əlavə ola-

raq,bazar iqtisadiyyatının məhdudiyyətləri ölkəni  və milli maraqları qorumaq üçün 

xərc aparan xərclərə gətirir. Bunları nəzərə alaraq,ordu kadr siyasətinin tələblərinə 

olan nöqteyi-nəzərini dəyişməli idi. Kommunist dövründəki sistemə əks olaraq,iqti-

sadi və  təhlükəsizlik yanaşmaları Macarıstanın kdarlar siyasətini dəyişməyə  məc-

bur etdi və silahlı qüvvələrin ən bacarıqlı və cəlbedici üzvlərini xidmətdə saxladı. 

Könüllülük xidmət sisteminin irəli getməsilə,Macarıstan ordusu əmək bazarında 

əsas subyektə çevrildi. Macarıstan silahlı qüvvələri mümkün əmək resurslarından 

istifadə edərək orduya əsgər yığır,onlara təlim və təhsil verir və öz hərbi xidmətçi-

lərinin mülki həyata keçməsinə və beləliklə yenidən əmək bazarına keçməsilə,ölkə-

nin ən geniş işverəni kimi çıxış edir. Bu cür ağır işi görərək,kadr strategiyasının ya-

radılması və kadrların idarəetməsi sisteminin yaradılması 90-cı illərin əsas zərurəti-

nə çevrildi.  Kadr resursları hazırlamaq üçün, İnsan resursları planlaşdırma siste-

mi, İnsan resursları idarəetməsi və  İnsan resursları inkişafı  elementləri daxil olan 

üç qatlı yanaşma tətbiq edilməsi ilə Macarıstan təcrübəsi əhəmiyyətli dərəcədə yax-

şılaşdı,baxmayaraq ki, çoxüzlü mühitdə davam edən dəyişikliklər indiki dünyanın 

tələblərinə cavab verən kadrların tapılması və saxlanması üçün problem yaradır. 

 

• 

Hüquqların  Qorunması 

 

Başqa digər Avropa ölkələrində olduğu kimi, Macarıstan Silahlı Qüvvələrinin 

hərbi heyəti üçün təmsilçilik birliklərinin yaradılmasına izn verilir. Hərbçilərin və 

mülki qulluqçuların hüquqlarını qoruyan təşkilatlar 1991-ci ildən fəaliyyətə başla-

mışdır və bu təşkilatlar qəbul edilmiş qanunlar əsasında və ordunun sayının ixtisara 

salınması ehtiyacından yaranmışdır. 1995-ci ildən başlayaraq, hərbçilərin maraqla-

rını “Honved” birliyi təmsil edir. O, Hərbçilərin Leqal Statusu haqqında Akt-ın for-

malaşdırılmasında aparıcı rol oynamışdır və bu Akt  öz təşkilatlarını qurmaq üçün 

və ya bu cür təşkilatın üzvü olmaq üçün əsgərlərin hüquqlarını müəyyən edir.Birli-

yin məqsədi,əsgərlərin başlıca hüquqlarını təmin etməkdir,lakin onun fəaliyyətinin 

son nəticəsi odur ki, əsgərlər də “formada olan vətəndaşlardır”. Onların interpreta-

siyasına görə mülkilər və əsgərlər fundamental olaraq eyni hüquqlara malikdirlər; 

lakin,əsgərlərin mülki hüquqları ən az hərbi tapşırıqlar zamanı məhdudlaşdırıla bi-

lər.Formada olan vətəndaşlar tam olaraq hərbi təlimatlara,intizam və  hərbi itaətə 

tam riayət edirlər və onların Birliklər daxilindəki fəaliyyətləri komandanların və 

komandirlərin əleyhinə yönəlməmişdir. Buna baxmayaraq, Birlik birbaşa əsgərlərin 

 

553

hüquqlarının hədsiz dərəcədə  məhdudlaşdırılmasının  əleyhinədir və  əlavə olaraq, 

Birlik hesab edir ki, hərbçilərin mülki cəmiyyətə asan keçmək hüquqları olmalıdır. 

Ümumiyyətlə, Macarıstan silahlı qüvvələrin üzvlərinin mülki hüquqlarını  və 

azadlıqlarını qorumaq üçün çox sayda mexanizmlər vardır.Konstitusiyadan başla-

yaraq Hərbçilərin Leqal Statusu haqqında Akt-a qədər, ölkə daxili qanunlar və hər-

bi təlimatlar hüquq və azadlıqları təmin edən beynəlxalq sazişlər və tövsiyələrə uy-

ğun gəlir. Əsgərlər və xüsusilə də komandirlər bu hüquqlara həssas olmaları haqda 

təlim keçirlər. Baxmayaraq ki, bu mexanizmlər və daha ümumi desək, müdafiə 

strukturları üzərində “vertikal” demokratik nəzarət bu baxımdan qanun aliliyini tə-

min edir,təmsilçi təşkilatlara, təşkilatlanmaq üçün və  əsgərlərin hüquqlarının və 

maraqlarının qorunmasını yaxşılaşdırmaq tədbirləri görmək üçün imkan verilir. 

 

•