2. Dorilarning farmakokinetik ko’rsatkichlari. Dorilarning so’rilishi

DORI MODDALARINING BOLALARDA VA QARIYALARDA SO’RILISHINING O’ZIGA XOSLIGI
Bolalarda oshqozon shirasi neytral muhitga yaqin bir oylik bolalarda pH—5,8; 3—7 oylik bolalarda— 5; 8—9 oyliklarda —4,5; 3 yoshdan kattalarga yaqin— 1,5—2,5,
Ichakda esa kuchsiz ishqoriy (7,3—7,6 muhitga teng bo’ladi), bu o’z navbatida oshqozondan dorining ichakka o’tishini sekinlashtiradi. Bolalar ichagida mikroflora yaxshi taraqqiy etmagan, glyukoronidaza faolligi yuqori, safro (o’t) ajralishi past, dorining yo’g’on ichakdan so’rilishi sekinlashgan. Yuqorida keltirilgan fiziologik omillarning o’ziga xosligi, bolalar amaliyotida ishlatiladigan maxsus yo’l bilan tayyorlangan dori shakllarini ishlatishni talab qiladi. Qariyalarda ham oshqozon shirasi kislota muhitining kamayganligi qayd etiladi, bu esa o’z navbatida dorilarning oshqozondan ichakka o’tishini va so’rilishini hamda biologik o’zlashtirilishini kamaytiradi .
Shu sababli bolalarga dorini ichishga berilganda samarasi hamma vaqt ham yaxshi bo’lavermaganligi sababli pediatriya amaliyotida dorilar ko’proq parenteral (mushakka, teri ostiga), gemodinamika, mikrotsirkulyatsiya buzilgan hollarda venaga yuboriladi.
DORI VOSITALARINING TARQALISHI
Organizmga kiritilgan dori moddalari ko’pincha bir xilda tarqalmaydi, endotelial kapillyar to’siqdan o’tganlari hujayralararo suyuqlikda ko’proq to’plansa, hujayra dezoridan oson o’tadiganlari barcha to’qimalarga yaxshi tarqaladi. Dorilarning organizmda tarqalishi natijasida dori moddalari ta’sir (samara) ko’rsatadigan joyga (biofazaga) yetib borib, o’z farmakologik ta’sirini ko’rsatadi. Biofazaga yetib bor.ish uchun dori molekulasi suvda eriydigan bo’lishi kerak, yirik molekulali dori moddalarining so’rilishi va tarqalishining asosiy sharti ularning moylarda erish qobnliyatiga bog’liq bo’ladi.
Suvda va moylarda erimaydigan dorilar hujayra qobig’i orqali yoki boshqa tashuvchi (transport) mexanizmlari orqali hujayra ichiga tushgandan so’ng biofaza jarayonida ishtirok etadi va samara ko’rsatadi.
Dorilarning tarqalishi qaysi mexanizm tomonidan amalga oshirilishiga, ya’ni hujayra transporti yoki uning qon oqimi orqali kelib chiqishiga bog’liq. Birinchi variantda dorining tarqalish ko’rsatkichi (kattaligi) dorining qonda sof holdagi qismiga bogliq bo’ladi. Ikkinchi variantda ham dorining tarqalish ko’rsatkichi shu tamoyilga bog’liq bo’ladi, ammo dorining qondagi bog’langan qismi parchalanishi natijasida dorining sof holdagi va bog’langan qismi oralig’idagi tenglikning tiklanishi bilan o’lchanadi.
To’qimalarga sekin o’tadigan dorilarning qon plazmasi oqsillari bilan bog’lanishining ko’payishi dorilarning sekin o’tishiga sabab bo’ladi.
Dori molekulalari biofazada quyidagi kinetik jarayonlarga uchraydi:
1. Spetsifik qurilma (retseptorlar)lar bilan bog’lanib, doriga xos ta’sir (effekt) beradi;
2. Nospetsifik yo’l bilan (to’qima oqsillari) bilan birikadi.
3. Sof erigan holda qolishi mumkin.
4. Qon plazmasiga o’zgarmagan ko’rinishda qayta tushishi mumkin.
5. Biotransformatsiya (metabolizm)ga uchrashi mumkin.
6. Uzgarmagan ko’rinishda chiqib ketishi mumkin. Dorining tarqalishi to’qima transportiga bog’liq bo’lsa, qon plazmasi oqsillari bilan dorilarning bog’lanishi dorining tarqalish intensivligini kamaytitiradi, to’qima komponentlari bilan bog’langan qismini ko’paytiradi. Dorining tarqalishi qon oqimiga bog’liq bo’lganda, dorining to’qimalardagi miqdori qondagi miqdoriga yaqin bo’ladi. Qonda dori miqdorining to’qimadagiga nisbatan kamayishi dorining to’qimadan qonga o’tishini (tarqalishini) o’zgartiradi.
Dorining tarqalishida gemodinamikaning holati katta o’rin tutadi. Gemodinamikaning buzilishi, masalan gemorragik karaxtlik, yurak yetishmovchiligi dorilar tarqalishini kamaytirsa, buyrakning qon bilan ta’minlanishining kamayishi, jigarda qon aylanishining buzilishi dorining buyrak va jigar klirensini kamaytiradi. Buning natijasida dorining qondagi miqdori, ayniqsa venaga yuborilganda ortadi. Bu holda dori samarasi uning qondagi miqdoriga bog’liq bo’lsa, dori ta’sirining kuchi va davomiyligi ortadi. Masalan, tiopental ta’siri karaxtlikda ortadi. Yuqoridagi aytilganlardan kelib chiqib, klinik amaliyotda patologik holatni dorilar tarkalishi, qolaversa ularning samarasini o’zgartirishini e’tiborga olish kerak.