2-Dünyagörüşü anlayışı, onun məzmunu, strukturu və tipləri
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
a) təkcə və ümumi
Maddi aləmdə hər bir cism və hadisə özünəməxsus xüsusiyytlərə görə digərlərindən fərqlənir və öz varlığında fərdilik təşkil edir. Həyatda iki elə cism və hadisə yoxdur ki, onlar mütləq mənada bir-birinin eyni olsun. İki bir- birinə oxşar cisim olduqda el arasında işlədilən “elə bil bir almadır yarı bölünüb” ifadəsinin olmasına baxmayaraq, bütün cism və hadisələr öz fərdiliyinə, təkrarolunmazlığına görə bir-birindən fərqlənir. Məsələn, hər hansı bir ağacın iki yarpağına nəzər yetir- sək onların bir-birindən Günəş şüalarını udmalarına görə, ölçülərinə, rənglərinə, formalarına, çəkilərinə və s. görə nə qədər fərqli olduqlarını görmək olar. Əlbəttə bütün bunlar həmin yarpaqların aldıqları işiğın, qidanın, istiliyin miqdarının müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Deməli, hər bir cism və hadisə özlüyündə “təkcə”dir. Təkcə kateqoriyası nisbi ağırlığı, diskretliyi ifadə edir. Hər bir “təkcə” təkrar olunmaz kəmiyyət və keyfiyyət müəyyənliyinə malikdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, hər bir cism və hadisə özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə yanaşı elə xüsusiyyətlərə də malikdir ki, həmin xüsusiyyətlər onu digər cism və hadisələrlə əlaqələndirir. Məsələn, hər hansı bir gülün özünəməxsus yarpağı, xüsusi şəkildə birləşmiş ləçəkləri, rəngi və qoxusu vardır. Lakin həmin gülü bağda bitən digər güllərlə müqayisə etdikdə, onlarda fərqli cəhətlərlə yanaşı oxşar cəhətlərin də olduğunu görmək mümkündür. Bu da onların hamısının toxumdan əmələ gəlməsi ilə, onların hamısının böyümə və inkişaf prosesində eyni mərhələləri keçməsi ilə əlaqədardır. Həmin ümumi cəhətlər, oxşar əlamətlər “ümumi” kateqoriyası ilə ifadə olunur. Məsələn, biz dedikdə ki, ”gül bitkidir, gül-təkcə ayrıca bir cismdir. ”Bitki”-isə ümumidir. Müəyyən bağda bitən gülün özünəməxsus təkrarolunmaz xüsusiyyətləri olduğu kimi həmin növ bitkilərə, bütün güllərə xas olan ümumi əlamətlər də vardır. Deməli, gül hər hansı bir konkret bir gülə nisbətən ümnumi, bitkiyə nisbətən isə təkcədir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ”təkcə”nin tək bir cismi və ya hadisəni ifadə etməsi heç də zəruri deyildir. Bəzən “təkcə” öz quruluşuna, funksiyasına, mənşəyinə görə, bütöv halda birləşmiş 75 bir neçə cism və hadisəni ifadə edə bilir. Təkcə ilə öz məkanı, zamanı və digər xassələri ilə digər, o cümlədən özünə oxşar predmetlərdən, hadisələrdən, proseslərdən fərqlənən ayrıca predmet, hadisə, proses xarakterizə olunur. Ümumi – təkcə predmetlərin, bir sıra münasibətlərdə onların birtipliyini, eyni tip hadisələrə və ya əlaqələrin vahid sisteminə aid olan xarakterinin obyektiv mövcud olan oxşarlığıdır.Təkcə və ümuminin əlaqəsi hər şeyi əhatə edən xarakter daşıyır: ona bütün hadisələr, predmetlər, proseslər daxildir. Onlar insan təfəkkürü üçün də sanballıdır. “Təkcə-ümumi” munasibətləri nöqteyi- nəzərindən dünyanın dərk edilməsi predmetləri müqayisə etmək, onların oxşarlığını və fərqini, birtipliliyini və müxtəlifliyini aşkar etmək bacarığını, real predmetlərin ayrıca, təkcə xarakterini dərk etmək, onları təsnif etməyi güman edir. Bu və ya başqa, bənzər, prinsipial, fərqli və s. ifadələr bu dediklərimizə əlavədir. Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|