2013­14 GӘLӘCӘYİn durumu



Yüklə 1,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/14
tarix11.01.2017
ölçüsü1,04 Mb.
#5097
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14

Şimali  Amerika:    ABŞ­da  KDM­ә  uyğun  olaraq  cari  tәxirәsalınmaz  tәhlükәlәr  davamlı 

enterobakteriyalar  olan  karbapenem,  dәrman  preparatlarına  davamlı  olan  süzәnәk  vә  Klostridium 

diffisiledәn  (ildә  250,000  insanın  xәstәxanaya  yerlәşdirilmәsinә  vә  14,000  ölüm  halına  gәtirib  çıxardan 

ciddi dispepsik infeksiya, bir qayda olaraq antibiotiklәrin qәbulundan yaranır) ibarәtdir.  Bill vә Melinda 

Qeyts  Fondu  malyariyaya  tәxminәn  $2  milyard    vә  QİÇS,  Vәrәm  vә  Malyariyaya  qarşı  mübarizә 

aparılması  üçün  Qlobal  Fonda  $1,4  milyard  vәsait  ayrılmışdır.    ABŞ­ın  Әrzaq  Mәhsulları  vә  Dәrman 

Preparatları Administrasiyası QİÇS infeksiyası daşıyıcılarından infeksiyanın ötürülmәsi riskini azaltmaq 

üçün  istifadә  edilәn    Truvadu  preparatını  tәsdiq  etmişdir.  ABŞ­ın  yeni  sәhiyyә  qanunvericiliyi  2014­cü 



ildә  tam  şәkildә  qüvvәyә  minәcәk,  baxmayaraq  ki,  indiyәdәk  ştatların  yarısı  qanunun  Medicaid 

hissәsindәn  istifadә  etmәmәk  qәrarı  vermişdilәr,  bu  da  öz  növbәsindә  çoxlu  sayda  yoxsul  insanın 

maksimal tibbi yardımdan kәnarda qalmasına gәtirib çıxarmışdır. Eyni zamanda, iqtisadiyyatı lәng inkişaf 

edәn  xәstәxanalar  sığorta  sistemlәrini  yaratmaq  üşün  çox  vaxt  birlәşirlәr;  sığorta  şirkәtlәri  tibbi  xidmәt 

tәchizatçılarının xidmәtlәrini alır vә / vә ya onlarla sövdәlәşmә hәyata keçirirlәr. ABŞ İqtisadi fәaliyyәtdә 

vә kliniki tәcrübәdә tibbi informasiya texnologiyalarından istifadә edilmәsinә dair Qanuna uyğun olaraq  

öz  elektron  tibbi  mәlumatlarını  $29  milyard  dәyәrindә  tibbi  texnoloji  informasiya  formaları  ilә 

yenilәyirlәr. ABŞ­da 1,1 milyon (2012­ci ildә  QİÇS­ә tutulmuş yeni  50,000 xәstә); Kanadada 73,000 

QİÇS  xәstәsi  vardır.  ABŞ­da  uşaqların  tәxminәn  33%­i  artıq  çәkiyә  malikdir  vә  piylәnmәdәn  әziyyәt 

çәkirlәr  vә  aparılan  sorğu  nәticәsindә  mәlum  olmuşdur  ki,  8­18  yaş  arasında  olan  uşaqlar  gündә   

vaxtlarının  orta  hesabla    7,5  saat  әylәncә  vasitәlәrinә  sәrf  edirlәr.  Xәstәliklәrә  Nәzarәt  vә  Qarşısının 

alınması  Mәrkәzi    (CDC)  mәlumat  verir  ki,  ABŞ­da  yeni  QİÇS  hallarının  tәxminәn  yarısı  infeksiyaya 

yoluxmaları haqda mәlumatlı olmayan 20% virus daşıyıcılarından yaranır. 

 


9. TӘHSIL

Dünyada  biliklәrin  әksәr  hissәsi  ya  birbaşa  yolla,  ya  da  bu  gün  bәşәriyyәtin  әksәriyyәtinә  xas  olan 

vasitәçilәrin  kömәkliyi  ilә  ötürülür.  Google  vә  Wikipedia  “Bilmirәm”  sözünü  köhnәlmiş  hesab  edirlәr. 

İnternet maraqlanma sәviyyәsini vә ömür boyu tәhsil imkanlarını sürәtlәndirir. Әla proqram vә tәcrübәli 

pedaqoqlardan  yararlanma  imkanı  hәr  bir  şәxs  üçün  әlçatmaz  sayılmır.  Birçox  universitet  kursları 

(MOOCs:  kütlәvi  açıq  onlayn  kursları)  vә  TED,  Coursera  vә  Kan  Akademiya  kimi  müstәqil  tәhsil 

sistemlәrinә İnternetdә çıxış azaddır. Facebook­da Mark Suserberqin rәhbәrliyi altında komanda İnternetә 

ümumi çıxış üçün yüksәk aerostat şәbәkәni yaratmaq mәqsәdilә yer kürәsindә hәr bir şәxsin Google Loon 

layihәsindәn  istifadәsini  tәmin  edir.  Noutbuk  vә  smartfonların  qiymәti  düşmәkdәdir.  Lakin,  bütün 

dünyada  tәhsili  tәkmillәşdirmәk  mәqsәdilә  bütün  bu  resursları  uğurla  tәtbiq  etmәk  üçün  böyük  sәylәr 

tәlәb olunur.  

 

UNESCO­nun mәlumatlarına görә gәnclәr arasında savadlılıq sәviyyәsi 1990­cı ildәki 83,4%­dәn 2011­ci 

ilә  89,5%­ә  yüksәlmişdir;  bu  zaman  böyüklәr  (15  yaşdan  yuxarı)  arasında  savadlılıq  sәviyyәsi  1990­cı 

ildәki 75,7%­dәn 2011­ci ilә 84,1%­ә yüksәlmişdir. UNESCO­nun qiymәtlәndirmәlәrinә görә 2015­ci ilә 

әhalinin böyük yaşlı hissәsinin savadlılıq sәviyyәsi 86%­ә, gәnclәr arasında isә savadlılıq sәviyyәsi 92%­

ә  yüksәlәcәk.  Mәktәbәqәdәr  tәhsil  müәssisәlәrini  bitirәn  şәxslәrin  sәviyyәsi  1999­cu  ildәki  112 

milyondan 2010­cu ildәki 164 milyona qalxmışdır. İbtidai tәhsil müәssisәlәrini bitirәn şәxslәrin sәviyyәsi 

2000­ci  ildәki  53%­dәn  2010­cu  ildә  62,5%­ә  qalxmışdır.  Mәktәb  yaşlı  uşaqların  faizi    1999­cu  ildәki 

9,3%­dәn  2011­ci  ildә  90,3%­ә  qalxmışdır.  Ali  tәhsil  müәssisәlәrini  bitirәn  şәxslәrin  sәviyyәsi  2000­ci 

ildәki  19%­dәn  2010­cu  ildә  30%­ә  qalxmışdır.  Bununla  belә,  orta  mәktәblәrin  aşağı  sinfindә  tәhsil 

almalı olan 71 milyon uşaq  mәktәbә getmir. UNESCO­nun mәlumatlarına görә Pakistanda Talibanların 

qәtlә yetirmәk istәdiklәri Malala Yousafzai yenә dә hazırda dünyanın münaqişә zonalarında yaşayan 28,5 

milyon aşağı sinif şagirdinin tәhsilә çıxışını tәmin etmәyә çağırır. Mәktәbә getmәyәn şagirdlәrin faizinin 

aşağı düşmәsinә baxmayaraq, 2002­ci ildәn tәmәli qoyulmuş baza tәhsilinә beynәlxalq yardımın 2012­ci 

ildә  azalması  sәbәbindәn  son  onillikdә  әhalinin  sayının  artması  sәbәbindәn  bu  problem  hәlә  dә  aktual 

olaraq qalır. 

 

AB, ABŞ, Çin, İsrail vә Yaponiya beynin tәdqiq edilmәsi üçün iri elmi­tәdqiqat layihәlәrinә malikdirlәr. 



Gәlәcәkdә әldә olunacaq nәticәlәr insan beyninin xәstәliyi problemlәrinin aradan qaldırılmasına, beyninin 

işinin yaxşılaşdırılmasına, daha yaxşı kompüter layihәlәrinin işlәnib hazırlanmasına, elәcә dә yeni beyin 

vә  kompüter  arasında  qarşılıqlı  fәaliyyәtә  gәtirib  çıxarda  bilәr.    idrakı  elm  sahәsindә  әldә  olunan 

nailiyyәtlәr  müәllimlәrin  hazırlanması  prosesinә  vә  tәdris  sistemlәrinә  inteqrasiya  edilmәlidir.  Google 

personal  intellektual  idarәetmә  sisteminin  inkişaf  etdirilmәsinin  kömәkliyi  ilә  intellekti  artırmağı 

planlaşdırır.  Bilik  vә  ictimailәşmәnin  әldә  edilmәsinә  әlavә  olaraq  Tәhsil  nazirliklәri    tәhsilin  milli 

mәqsәdi  kimi  idrakı  elmdә  vә  beynin  tәdqiqatında  nailiyyәtlәrin  öyrәnilmәsini  sürәtlәndirә  bilәcәk 

intellektin  artırılması  yollarını  aramalıdırlar.  IQ  testlәrinin  nәticәlәri  bütün  dünyada  әlli  ildәn  çox 

müddәtdir  ki,  artmaqdadır,  bәşәriyyәtin  daha  da  ağıllı  olub­olmadığı  bәlli  deyil,  lakin  әn  azı  qiymәtlәr 

azalmır. 

 

Kompüter vә tәhsilin birlәşdirilmәsi fundamental şәkildә dәyişmәkdәdir. Mur Qanunu növbәti onillikdә 



vә  ya  tәxminәn  bu  müddәt  әrzindә  qüvvәdә  qalacaq,  portativ  intellektual  qurğular  insan  beyninә  güclü 

tәsir  göstәrә  bilәcәk.  insanlar  ayrı­ayrı  şәxslәrin  bütün  ömürlәri  boyu  ehtiyaclarını  ödәmәk  üçün 

yaratdıqları virtual real interfeyslәrin kömәkliyi ilә “dәqiq vә vaxtında bilik” әldә edә bilәcәklәri dünya 

biliklәrinә çıxış әldә etmәlidirlәr.

 

Mövhumat    vә  nifrәtin  bütün  formalarının  lәğv  edilmәsi  mәqsәdi  güdәn  proqramlarla  yanaşı  insanların 



gündәn­günә  artan  qeyri­sabit    durumlardan  vә  /  vә  ya  psixi  xәstәliklәr  mәngәnәsindәn  qurtarmağa 

yönәldilmiş ayrı­ayrı proseslәrin durmadan qiymәtlәndirilmәsi getdikcә daha zәruri hala çevrilәn sevgi ilә 

dolu olan daha gözәl dünyanın bәrqәrar olmasına gәtirib çıxarda bilәr, belә ki, destruktiv texnologiyalar 

fiziki şәxslәr üçün daha әlçatan olmuşdur. 

 

Beyin  vә  ya  intellektin  daha  yaxşı  işlәmәsi  kombinә  edilmiş,  yaxşılaşdırılmış  qida,  tәfәkkürün  inkişafı, 



intellektin artırılması (plasebo effekti), şәrhlәrә reaksiya verilmәsi, әtraf mühitә davamlı sevgi ilә, İnternet 

vasitәsilә  ağıllı  insanlarla  tәmasla,  beyin  üçün  dәrman  preparatlarının  tәkmillәşdirilmәsi,  proqram 



tәminatı vә oyunlar, İnternet­memilәr (intellekt baxımdan seksuallıq) ilә, diqqәti vә mәhsuldarlığı artıran 

müәyyәn  musiqi,  rәng  vә  rayihәnin  kömәkliyi  ilә    aşağı  stresslә  artırıla  bilәr.    İnsan  beyninin  qismәn 

proqramlaşdırılması  vә  digәr  metodlar  şәxsi  intellekt  vә  uzunömürlülüyün  artırılmasına  gәtirib 

çıxardacaq.  Gәlәcәkdә  beyinlәr  genetik  baxımdan  genişlәndirilә  vә  sintetik  biologiya  vasitәsilә  beynin 

zәdәlәnmiş  hissәlәrinin  bәrpa  edilmәsi  vә  hüceyrәlәrin  daha  effektiv  şәkildә  işlәmәsinә  gәtirib  çıxarda 

bilәr.  Geniş  imkanlı  kommunikasiyaların  kömәkliyi  ilә  biliklәrin  artırılması  vә  tәdris  innovasiyaları  vә 

konsepsiyalarından istifadә, cәmiyyәtin fәrdi vә kollektiv intellektini artırıla bilәr. 

 

Tarix boyu erkәn tәnzimlәyicilәr arasında әldә edilәn nailiyyәtlәr yüksәk xәrclәr  tәlәb edә bilәr. Qeyri­



sabit şәraitә yol açan bilik / intellektdә yaranan  tәhlükәli çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün ciddi 

sәylәr  göstәrilmәlidir.  Siyasәtçilәr  bu  cür  yeni  sәlahiyyәtlәrdәn  geniş  şәkildә  demokratik  istifadәlәrin 

genişlәndirilmәsi  üsullarını  işlәyib  hazırlamalı,  lakin  başqaları  tәrәfindәn  bu  cür  sәlahiyyәtlәrdәn  sui­

istifadә hallarına yol vermәmәlidirlәr. Gәlәcәkdә texnoloji baxımdan böyük miqyasda genişlәnәn, yaxud 

az  genişlәnәn  sahәlәr  yarana  bilәr.  Son  illәr  әrzindә,  rәqәmsal  fәrqliliklәr  azalmağa  başlamış,  әks 

әlaqәlәrә  çıxış,  şәffaflıq  vә  onların  yayılması  bu  problemlәri  hәll  edә  bilәr.  Maariflәndirici  bazarlar 

genişlәndiyindәn,  texnoloji  vә  tәdris  konstruksiyaların  mәblәği  aşağı  düşmәli,    bahalı  çıxışdan  daha 

universal çıxışa sәrf edilәn vaxtı azaltmalıdır. 

 

Regional Mülahizәlәr (hazırda tәdqiqatlar aparılır)

 

Afrika:    Afrikada  mәktәblәrdә  dәrsә  davamiyyәt  1999­cu  illә  müqayisәdә  33%  artmış,  lakin  dünyada 

mәktәblәrә  getmәyәn  uşaqların  ümumi  faizinin  43%­i  Afrikanın  payına  düşür.  Region  savadlılıq 

baxımından әn aşağı göstәricilәrә malikdir, gәnclәr arasında savadlılıq sәviyyәsi 70%, böyüklәr arasında 

isә  orta  faiz  dәrәcәsi  2011­ci  ildә  59%  tәşkil  etmişdir,  bu  göstәrici  Qvineyada  25%­dәn  Ekvatorial 

Qvineyada  94%­dәk  tәrәddüd  edir.  Subsaha  Afrikasında  ildә  tәxminәn  10  milyon  şagird  mәktәbi  tәrk 

edir. Ayrı­ayrı mәktәblәrdә qızlar üçün sanitar qovşaqlar tәmin edildiyi zaman onların dәrsә davamiyyәti 

artır.  İӘİT  ölkәlәri  üçün  idrakı  vә  mobil  texnologiyaların  yeni  әlavәlәrinin  tәtbiq  edilmәsi  zәruridir; 

Afrika üçün Açıq Tәhsil Resursları heç bir lisenziya ödәnişlәri olmadan Afrikada bu cür әlavәlәrә çıxışı 

mümkün  edir  vә  bu  әlavәlәri  lazım  gәldikdә  yüklәmәk  vә  mobil  telefonlarında  istifadә  etmәk 

mümkündür.  Uşaqlara  Yardım  Fondu  mәktәblәrdә  daimi  sanitar  qovşaqlarının  inşasının  Cәnubi  Sudan 

mәktәblәrindә  dәrslәrә  davamiyyәtin  artmasına  gәtirib  çıxartdığını  göstәrmişdir.    Gәnclәrin  beyninin 

inkişafı üçün dәmir vә zülalla zәngin yemәklәr birlikdә qәbul edilmәlidir. Uşaqların zülallı qidalar qәbul 

etmәlәrinin әsas sәbәblәrindәn biri onunla izah olunur ki, çox vaxt onlar zülal vә dәmirlә zәngin olmayan 

qarğıdalı,  proso  vә  ya  manioka  mәmulatları  qәbul  edirlәr  vә  onlar  bu  yemәklәrdә  fәrq  qoymaq  üçün  o 

qәdәr  dә  böyük  deyillәr.  Buna  görә  dә  bu  mәhsullarda  zülal  vә  dәmirin  kifayәt  qәdәr  olması  beynin 

inkişafına kömәk edә bilәr.  

 

Asiya vә Okeaniya:  

Cәnubi vә Qәrbi Asiyada yaşlı әhalinin savadlılıq sәviyyәsi 63%, Şәrqi Asiya vә Sakit Okean hövzәsi ­ 

95%, Mәrkәzi Asiyada isә ­ 100% tәşkil edir. Gәnclәr arasında savadlılıq dәrәcәsi әn yüksәk sәviyyәdә 

Cәnubi vә Qәrbi Asiyada mövcuddur vә 81% tәşkil edir. Samsung İqtisadi Tәdqiqatlar İnstitutu söylәyir 

ki, Seulda 70% Cәnubi Koreyalı ailә övladlarının özәl tәhsil almalarına böyük miqdarda vәsait sәrf edir.  

Mintel  Group­un  apardığı  tәdqiqatda  isә  deyilir  ki,  çindә  orta  tәbәqәyә  aid  ailәlәrin  övladlarının  90%­i 

dәrsdәnkәnar ödәnişli tәhsil proqramlarında iştirak edirlәr vә 87% çinli valideyn әlavә xarici tәhsilә görә 

ödәniş etmәyә hazırdır. 

 

Avropa: Bütün Avropada gәnclәr vә böyüklәr arasında savadlılıq sәviyyәsinin tәxminәn 99% olmasına 

baxmayaraq,  14  milyon  Avropa  gәnci  mәktәbә,  yaxud  işә  getmir.  AB­nın  Perspektiv  Texnoloji 

Tәdqiqatlar İnstitutu açıq tәhsil resurslarından necә istifadә etmәyi vә 2030­cu ilәdәk tәhsil ssenarilәrinin 

tәqdim edilmәsini izah edәn Avropada Açıq Tәhsil Resursları (OEREU) layihәsini hәyata keçirir. 

 

Latın  Amerikası:    UNESCO  büdcәdә  ixtisar  sәbәbindәn  regionda  nüfuzunu  itirmәkdәdir.  Keçmiş 

sosialist ölkәlәrindә tәhsil sistemlәri beynәlxalq standart vә test yoxlamalarına üstünlük vermirlәr, lakin 

eyni  zamanda  bazara  çıxış  әldә  etmәk  istәyәn  ölkәlәr  isә  bu  standartlardan  istifadә  etmәyә  çalışırlar.   

Pulsuz sorğu vә yeni ideya vә hәqiqәt axtarışı növbәti nәslin tәhsili ilә bağlı ideoloji müharibәni azalda 

bilәr. Kapital axını vә dövlәt büdcәsindә edilәn ixtisarlar bir tәlәbәnin tәhsilinә sәrf edilәn büdcәyә dә öz 

tәsirini  göstәrir.  Tәhsilә  İnternet  bazasında  yeni  tәhsil  sistemlәrinin  tәtbiq  edilmәsi  vacib  mәsәlәdir. 


Uruqvay  bütün  uşaqları  İnternetә  çıxışla  tәmin  etmәyә  çalışır.  Böyüklәr  arasında  savadlılıq  sәviyyәsi 

1990­cı ildәki 86%­dәn 2011­ci ildә 92%­ә yüksәlmiş vә bu zaman gәnclәr arasında savadlılıq (15­24 yaş 

arası) 1990­cı ildәki 93%­dәn 2011­ci ildә 97%­ә yüksәlmişdir. 

 

Şimali  Amerika:    Milli  Tәdqiqat  İttifaqının  bu  yaxınlarda  etdiyi  mәruzәdә  o,  şagirdlәrin  elmi 

tәfәkkürlәrinin  vә  elmi  eksperimentlәr  aparmaq  qabiliyyәtlәrinin  testdәn  keçirilmәsinә  daha  çox  diqqәt 

ayrılmasını  tövsiyә  etmişdir.  2000­ci  ildәn  2010­cu  ilәdәk  oxu  vә  riyaziyyat  üzrә  faiz,  elәcә  dә 

Amerikanın ali tәhsil ocaqlarını bitirmiş mәzunların faizi  1970­2000­ci illәri әhatә edәn  faizdәn yuxarı 

olmuşdur,  buna  baxmayaraq  ABŞ­ın  beynәlxalq  reytinqi  aşağı  olaraq  qalır.  Getdikcә  daha  çox  insanın 

MOOCS­yә  (Kütlәvi  Açıq  Onlayn  Kursları)  çıxış  әldә  etmәlәrinә  baxmayaraq,  Pensilvaniya 

Universitetinin apardığı tәdqiqat göstәrmişdir ki, orta hesabla 4% tәlәbә kursu bitirir; lakin,  tәlәbәlәr cüzi 

әlavә infrastruktur vә ya kapital xәrclәri ilә kursu bitirirlәr. Kanada milli Tәhsil Nazirliyi olmayan yeganә 

ölkәdir, belә ki, tәhsil әyalәt yurisdiksiyasına aiddir. Aili tәhsil ocaqlarının mәzunlarının sayı vә ixtisası 

vә  әmәk  bazarının  tәlәbatı  arasında  milli  sәviyyәdә  statistik  mәlumat  vә  әlaqәlәndirmә  çatışmazlığı 

duyulur. Bununla yanaşı, Universitetdә tәhsil haqqı artır, vә mәzunlar sonda kursları yüksәk borc mәblәği  

vә  işәdüzәlmә  ilә  bağlı  pәrişanlıq  hissi  ilә  başa  vururlar.  Aşağıda  tәqdim  edilәn  cәdvәl  Beynәlxalq 

Minillik Layihәsi Qrupu tәrәfindәn 2030­cu ilә tәhsil vә tәdris imkanları ehtimalını göstәrir. 

 

Yuxarıda göstәrilәn şkala üzrә reytinq  2030­cu ilә baş verә bilәcәk ehtimalın 50%­nin mövcud olduğunu 



göstәrir,  başqa  sözlә,  bu  eyni  ehtimal  sәviyyәsi  ilә  baş  verә  bilәr.  Göstәrilәn  variantlardan  hansının 

müsbәt  vә  ya  mәnfi  olduğunun,  elәcә  dә  onun  baş  vermәsinә  kimin  yardım  edәcәyinin  vә  onun 

yaranmasına  kimin  maneә  ola  bilәcәyinin  qiymәtlәndirilmәsi  Beynәlxalq  Fyuçer  İnformasiya 

Sistemlәrindә verilir. 

 


10. SÜLH VӘ MÜNAQİŞӘ 

Ortaq dәyәrlәr vә yeni tәhlükәsizlik strategiyaları etnik münaqişә, terrorizm 

vә kütlәvi qırğın silahlarının istifadәsini necә azaltmalı?

Dünyanın  әksәr  insanları  transsәrhәd  müharibәlәrin  nadir  hal  aldığı  şәraitdә  yaşayırlar;  lakin  onların 

yarısı artan qeyri­bәrabәrlik vә işsizlik, әrzaq mәhsullarının artan qiymәtlәri, qrunt sularının azalması, elit 

hakimiyyәtin pozulması, köhnәlmiş tәşkilati strukturlar, mütәşәkkil cinayәtkarlıq, terror qrupları, tәbii vә 

sosial  resurslara  mәhdud  çıxış  vә  qeyri­adekvat  hüquqi  vә  idarәetmә  sistemlәri  sәbәbindәn  qarşısının 

alınması  mümkün  olmayan  qüvvәyә  çevrilәcәk  potensiala  malikdirlәr.  15  ­  24  yaşarası  123  milyon 

savadsız  gәnc  işsizlik  probleminin  artmasına  rәvac  verirlәr  vә  onların  әksәriyyәti  Cәnubi  vә  Qәrbi 

Asiyada (62 milyon) vә Subsahara Afrikasında (48 milyon) yaşayır. Sülh Fondunun tәrtib etdiyi 2013­cü 

il tarixli Uğursuz Dövlәtlәrin Reytinqi göstәrir ki, qeyri­sabitliyә hәssaslığa malik 178 ölkәnin 100 ölkәsi 

“müharibә hazırlığı” , yaxud da “xәbәrdarlıq” vәziyyәtindәdirlәr, baxmayaraq ki, getdikcә daha çox ölkә 

son beş ildә vәziyyәtin pislәşmәsindәn daha çox, yaxşılaşmasına doğru inkişaf etmәkdәdir. 

 

BMT hazırda başlıca olaraq silahlı münaqişәlәrdәn ibarәt olan daxili münaqişәlәrin deyil, üçüncü Dünya 



Müharibәsinin  vә  milli­dövlәt  transsәrhәd  müharibәlәrinin  qarşısını  almaq  ötrü  strategiya  işlәyib 

hazırlamışdır. 2012­ci ildә yalnız bir dövlәtlәrarası müharibә (Sudan vә Cәnubi Sudan, lakin onlar 2012­

ci  ildә  sülh  sazişi  imzalayıblar)  vә  bir  beynәlmilәl  dövlәtdaxili  müharibә  (Әfqanıstan)  baş  vermişdir   

Upsala Universiteti 2012­ci ildә dövlәtdaxili 23 münaqişә qeydә almış vә bu münaqişәlәrin sayı  2011­ci 

illә müqayisәdә 27 say azalmış vә rәsmi olmasa da, Konqo Demokratik Respublikası, Mali vә Suriyada 

dövlәtlәrarası  müharibә  elementlәri  mövcuddur;  bununla  belә,  beynәlxalq  milli  dövlәt  müharibәlәrinә 

olan beynәlxalq meyllilik şübhәsiz ki, azalmaqdadır. Buna baxmayaraq, ölüm hallarının sayı artır vә  bu 

da  әsasәn  bir  münaqişә  sәbәbindәn  baş  verir:  Suriya.  Qlobal  Sülhsevәrlik  İndeksinin  2013­ci  ilin 

mәlumatlarına  görә  2008­ci  ildәn  başlayaraq  zorakılığa  meylilik  110  ölkәdә  artmış  vә  48  ölkәdә 

azalmışdır; bütün dünyada zorakılığın qarşısının alınmasına sәrf edilәn mәblәğ  2012­ci ildә $9,5 trilyon 

(dünya ÜDM­in 11%) tәşkil etmişdir. SIPRI (Dünyada Problemlәrin Öyrәnilmәsi Beynәlxalq Stokholm 

İnstitutu)  2012­ci  ildә  dünyada  hәrbi  xәrclәri  $1756  milyard  hesablamışdır  vә  bu  göstәrici  tәxminәn 

2011­ci ildә olduğu kimidir. Şimali Amerika vә Avropada hәrbi xәrclәr durğunluq dövrü yaşayır vә ya 

azalmaqdadır, lakin bunun әksinә olaraq digәr әksәr regionlarda bu xәrclәr artmaqdadır. Dünyada silah 

ticarәti  hәcmi  2003­2007­ci  illәr  vә  2008­2012­ci  illәr  arası  17%  artmışdır.  İlk  dәfә  olaraq  çin  iri 

tәchizatçı  olan  ABŞ,  Rusiya,  Almaniya,  Fransaya  qoşulmuşdur;  onlar  qlobal  silah  ixracının  tәxminәn 

75%­ni  әhatә  edirlәr.  Asiya  vә  Okeaniyada    dünyada  beş  iri  idxalçı  sayılan  Hindistan,  Çin,  Pakistan, 

Cәnubi Koreya vә Sinqapurla silah idxalının faizi 2003­2007­ci illәrdә 41% vә 2008­2012­ci illәrdә isә 

47%  olmuş,  Avropada  isә  idxal  22%­dәn  15%­ә  düşmüş,  Yaxın  Şәrq  ölkәlәrindә  isә  eyni  dövrlә 

müqayisәdә 22%­dәn 17%­ә düşmüşdür. 

 

Mәlumatların Monitorinqi üzrә Müstәqil Komitә (IDMC) mәlumat verir ki, 2012­ci ildә bütün dünyada 



münaqişәlәr  vә  insan  hüquqlarının  pozulması  nәticәsindә  tәxminәn  8  milyon  insan  vә  tәbii  hadisәlәr 

sәbәbindәn  32,4  milyon  insan  mәcburi  köçkün  hәyatı  yaşamağa  mәcbur  olmuşdur  (әn  yüksәk  göstәrici 

1990­cı ilәrә tәsadüf edir). 2013­cü ilin әvvәlindә BMT­nin Qaçqınlar üzrә Ali Komissarlığı 15 milyon 

qaçqın  qeydә  almış  vә  bunların  4,8  milyonu  60  BAPOR  düşәrgәlәrindә  qalır.  2014­cü  ilin  әvvәlindә 

BMT sülhün dәstәklәnmәsi üçün 15 missiya, elәcә dә Әfqanıstanda siyasi missiya hәyata keçirmiş vә bu 

missiyalarda  ümumәn  götürdükdә  tәxminәn  116.660  tәhlükәsizlik  heyәti  iştirak  etmiş  vә  122  ölkә  öz 

dәstәyini  göstәrmişdir.    Mülki  şәxslәrin  ölümü  zorakı  eksterizmlә  beynәlxalq  mübarizәdә  әksәr  ölüm 

hallarını tәşkil edir. Transmilli ekstremist zorakılıq mütәşәkkil cinayәtkarlıqdan tutmuş sui­qәsdә vә ayrı­

ayrı şәxslәrin, yaxud da kiçik müstәqil qrupların hücumuna qәdәr dәyişir. DNK­nın poçtla sifariş edilmәsi 

vә gәlәcәk  molekulyar vә әczaçılıq sәnayesi, elәcә dә nüvә materiallarına çıxış (ola bilsin ki, mütәşәkkil 

cinayәtkarlıq vasitәsilә) bir vaxt ayrı­ayrı şәxslәrә bioloji silahdan tutmuş aşağı sәviyyәli nüvә (“çirkli”) 

bombalarınadәk  kütlәvi  qırğın  silahlarını  yaratmaq  vә  istifadә  etmәk  imkanı  verәcәk  (SIMAD:  insan 

tәkbaşına kütlәvi qırğın silahı yaradır). 

Bunun qarşısını almaqdan ötrü üç sahәnin işlәnib hazırlanması lazımdır: 1) bu cür tәhlükәlәri aşkar etmәk 

üçün nanotexnoloji datçiklәrin peyk şәbәkәsi vә digәr qabaqcıl texnologiyalar; 2) bu cür silahdan istifadә 

etmәk  üçün  düzgün  tәrbiyә  almamış  şәxslәr  üçün  psixi  sağlamlıq  vә  tәhsil  sistemi;  vә  3)  potensial 

SIMAD­ı  aşkar  etmәk  mәqsәdilә  cәmiyyәtin  rolu  vә  öhdәliklәri.  Bu  yanaşmalar  hәlә  hәll  edilmәmiş 

mürәkkәb hüquqi vә konstitusiya mәsәlәlәrinә malikdir. Terror risklәri, piratlılıq, regional qeyri­sabitlik 



vә raket­kiber hücum problemlәrini hәll etmәk , elәcә dә tәrәfdaşlarla әmәkdaşlığı genişlәndirmәk üçün 

imkanların  yaxşılaşdırılması  NATO­nun  sabitliyә  nail  olunması  vә  qeyri­sabitliklә  mübarizә 

zәruriliyindәn uzaq olmaq üçün әn yüksәk prioritetlәridir. 

 

Beynәlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin mәlumat bazası 1993­cü ildәn 2012­ci ilin sonuna ümumәn nüvә 



vә  digәr  radioaktiv  materiallarla  bağlı  2331  qeyri­qanuni  dövriyyә  vә  digәr  icazә  verilmәmiş  fәaliyyәti 

qeydә almışdır (ötәn il 2164 olmuşdur).  2012­ci ildә BAEA nüvә materiallarının qeyri­qanuni dövriyyәsi 

(ötәn  il    147  vә  2010­cu  ildә  176  hal)      vә  onların  qeyri­qanuni  saxlanması,  satış  vә  qaçaqmalçılığı, 

icazәsiz  yerlәşdirilmәsi  vә  itirilmiş  radiasiya  mәnbәlәrinin  aşkar  edilmәsi    ilә  bağlı  160  hal  barәdә 

mәlumat  almışdır.  İNTERPOL  bioloji  terrora  qarşı  cari  fәaliyyәti  genişlәndirmәk  vә  kimyәvi,  bioloji, 

radioloji  vә  nüvә  tәhlükәlәrinin  hәll  edilmәsi  üçün  Radioloji  vә  Nüvә  Terrorunun  Qarşısının  alınması 

Şöbәsini yaradıb. 

 

Nüvә  silahının  әksәr  hissәsi  ABŞ,  Rusiya,  Böyük  Britaniya  vә  Fransanın,  elәcә  dә  Hindistan  vә 



Pakistanın payına düşür; lakin, Silahların İdarә Edilmәsi Mәrkәzinin qiymәtlәndirilmәsinә görә Çin, İsrail 

vә  Şimali  Koreyada  da  onların  sayı  artmaqdadır.  2013­cü  ilin  mart  ayında  ABŞ  1,654  strateji  nüvә 

başlıqlı  silaha,  Rusiya  1,480  silaha  malik  olmuşdur.  Bütün  nüvә  silahlarının  ümumi  sayı    2013­cü  ildә 

17,000 olmuş vә bu göstәrici 1985­ci illә müqayisәdә 65,000 olmuşdur. 

 

Dövlәtlәrarası  müharibәlәrin  başa  çatacaqlarına  vә  bunun  tәhlükә  vә  qorxu  siyasәtinә  olan  ehtiyacı 



azaldacağına  baxmayaraq,  Çin  vә  Hindistan  silahlı  qüvvәlәrindә  hava  qırıcılarının  sayını  artırır,  vә 

Cәnubi çin dәnizindә enerji resurslarına görә bir neçә dövlәtdә gәrginlik davam edir.  Arktikada istilәşmә 

bu  әrazini  dövlәtlәr  arasında  münaqişә  üçün  potensial  tәhlükәyә  sәbәb  olacaq    yeni  neft  vә  tәbii  qaz 

mәnbәlәrinә çıxış imkanı yaradacaq. Rusiya öz şimal sahilindә bazalar inşa edir.  

 

Artan әhali vә iqtisadiyyat tәbii resurslardan istifadәnin artmasının  vә әtraf mühitin deqradasiyasının әsas 



sәbәblәrdirlәr, gözlәnildiyi kimi sosial gәrginlik artacaq vә köhnә etnik vә dini münaqişәlәrin, vәtәndaş 

iğtişaşlarının,  elәcә  dә  yerli  әhalinin  qiyamının,  terror  әmәllәrinin  vә  cinayәtkarlığın  vüsәt  almasına 

zәmin  yaradacaq.  Siyasi,  ekoloji  vә  iqtisadi  şәraitlәrin  pislәşdiyi  yerlәrdә  miqrasiya  hallarının  artımını 

gözlәmәk  olar  vә  bu  da  öz  növbәsindә  yeni  münaqişәlәrә  gәtirib  çıxarda  bilәr.  BMT­nin 

qiymәtlәndirmәsinә  görә  son  60  ildә  40%  daxili  münaqişәlәr  tәbii  sәrvәtlәrlә  bağlı  olmuşdur.  İqlim 

dәyişikliyinin  tәsir  sәviyyәsinin  qeyri­müәyyәn  olması  sәbәbindәn  iqlimi  nәmişli    olan  rayonlarda 

daşqınların artmasına, quraqlıq rayonlarda quraqlıq hallarının artmasına, buzlu dağlardan çay axınlarının 

çoxalmasına  vә  dәniz  suyunun  şirin  sulu    rayonlara  müdaxilәsinә  adaptasiyanın  planlaşdırılması 

mәqsәdәuyğun olardı. Tәbii resurslarla vә / vә ya әtraf mühitin deqradasiyası ilә bağlı münaqişәlәr beş il 

әrzindә zorakılıq vә ya müharibәlәrin yenidәn bәrpa edilmәsi ilә müqayisәdә iki dәfә artıqdır. Bununla 

da, dinc razılaşmalar zorakılıq strukturunun araşdırılması vә sülh strukturunun yaradılması zamanı әtraf 

mühitin bu şәraitini hәll etmәlidirlәr. Münaqişә vә әtraf mühitin deqradasiyası bir­birini kәskinlәşdirdiyi 

üçün  onların  spektri  vә  tәzahürü  birlikdә  hәll  edilmәyәnәdәk  genişlәnә  bilәr.  Nәticәdә,  ekoloji 

tәhlükәsizlik milli vә beynәlxalq proqramlarda getdikcә daha çox önәmli yer tutur, müdafiә vә geosiyasi 

paradiqmaları  dәyişir.  Çaxnaşmaların  qarşısını  almaq,  insanları  müdafiә  etmәk,  elәcә  dә  dövlәtlәrin 

müstәqilliyini  qorumaq  üçün  digәr  qeyri­әnәnәvi  strategiyalara  diqqәt  artırılmaqdadır.  Hәrbçilәr  әsas 

diqqәtlәrini sosial vә ekoloji şәraitә, elәcә dә döyüş vә әsgәrlәrә yönәltmәli vә bu zaman yeni maliyyә 

prioritetlәşdirmәni tәtbiq etmәlidirlәr. BMT­nin Tәhlükәsizlik Şurasının diqqәt mәrkәzindә әtraf mühit vә 

tәhlükәsizlik  mәsәlәlәrinin  qarşılıqlı  әlaqәsi  durur,  bәzi  ölkәlәr  isә  iqlim  dәyişikliyinin  tәhlükәsizliyә 

qlobal  tәhlükә  olduğunu  hesab  edir  vә  bu  zaman  yaşamaq  üçün  şәraitin  olmamasından  tutmuş  faydalı 

qazıntılardan  qeyri­qanuni  istifadә  vә  iqlim  dәyişikliyinin  fәsadlarının  milli  müstәqilliyә  tәsirinәdәk 

problemlәrin nәzәrә alınmasını tәlәb edirlәr. 

 

Daha  dinc  dünya  ehtimalı  demokratiyanın,  beynәlxalq  ticarәtin,  dünya  miqyaslı  kütlәvi  informasiya 



vasitәlәrinin,  İnternetin  inkişafı,  yaşayış  rifahının  artması  vә  son  dәrәcә  yoxsulluq  halları  faizinin 

azalması, QHT­lәrin göstәrdiklәri sәylәr, peyk müşahidәsi, resurslara çıxışın yaxşılaşdırılması vә BMT­

nin  vә  regional  tәşkilatların  inkişafı  sayәsindә  artmaqdadır.  Mәdәniyyәtlәrarası    dialoqlar  genişlәnir, 

dövlәtlәrarası münaqişәlәr isә getdikcә daha çox beynәlxalq müdaxilәlәr yolu ilә hәll edilir. 2012­ci ildә 

dörd  sülh  sazişi  imzalanmışdır  (Mәrkәzi  Afrika  Respublikası,  Cәnubi  Sudan,  Filippin,  elәcә  dә  Cәnibi 

Sudan vә Sudan arasında).

 


Quru,  dәniz,  hava  vә  kosmosdan  sonra  kiber­mәkan  tәhlükәsizlik  üzrә  ekspertlәrin  gündәliyindә  duran 

“beşinci  müharibә  mәkanına”  çevrilmişdir. 

 

Hökumәtlәr  vә  kommersiya  müәssisәlәri  hәr  gün  digәr 



hökumәtlәr, rәqib şirkәtlәr, hakerlәr vә mütәşәkkil cinayәtkarlar tәrәfindәn kiber­hücum (casusluq vә ya 

sabotaj)  şәraitindә  yaşayırlar.  Bu  hücumların  mәnbәlәrini  yoxlamaq  çәtindir,  bu  da  qisas  almağı 

çәtinlәşdirir;  vә  әgәr  yoxlamaq  mümkün  olarsa,  hansı  cavab  reaksiyası  verilә  bilәr?    Xüsusilә  bu  cür 

tәhlükәlәrә  daha  çox  mәruz  qalan  ölkәlәr  kiber­Perl­Harbor  tәhlükәsini  nәzәrdәn  keçirmәli;  kiber­

müdafiәyә vә potensial әks tәdbirlәrә daha çox diqqәt ayırmalıdırlar.  Cәmiyyәtin hәyat üçün vacib olan 

sistemlәri  daha  çox  İnternetdәn  asılı  olduğundan,  kiber  silahlanma  kütlәvi  qırğın  silahı  kimi  nәzәrdәn 

keçirilә bilәr. Geniş şәbәkәlәrdә hәrbi maşınlarda min kilometrlәrlә uzaqda yerlәşәn rәqiblәri ilә döyüşәn 

piyada  qoşunları  dronların  mәhv  edilmәsinә  nәzarәt  edirlәr.  Kiber  silahlar,  xüsusi  seçimlәr  vә  pilotsuz 

tәyyarә  vә  nәqliyyat  vasitәlәri  gәlәcәyin  hәrbi  elementlәrinin  әsasını  tәşkil  edirlәr.  Bunların  hamısı 

peyklәri hәrbi rejimin әsas mәqsәdlәrinә çevirirlәr. 

 

Hәrbi gücün qarşısında hәqiqi mәdәni qarşılıqlı әlaqә olmadan assimetrik müharibәdә effektivliyi sübuta 



yetirmәk  öhdәliyi  durur.  Sevgi,  yaxud  mәnәvi  dәyәrlәr  olmadan  sülhün  strateji  gücә  malik  olması  az 

ehtimal olunur, çünki intellektual vә ya rasional yanaşmalar özü­özlüyündә sülhә maneә olan emosional 

halların öhdәsindәn gәlmәyә qadir deyillәr. Münaqişәlәrin aradan qaldırılması vә onların hәlli yollarının 

aranması  üçün  göstәrilәn  sәylәr  qeyri­hökumәt  tәşkilatlarının  fәaliyyәtlәrinә  daxil  edilmәli  vә  müvafiq 

fraksiyalarla birgә fәaliyyәt zamanı, elәcә dә kompromissiz qruplar vә onların potensial üzvlәri ilә şәxsi 

ünsiyyәt vә ya İnternet vasitәsilә ünsiyyәt zamanı  onların emosional vә mәnәvi hisslәri nәzәrә alınmaqla 

bu cür fәaliyyәtә daxil edilmәlidir. Ayrı­ayrı şәxslәrin millәtә deyil (son nәticәdә, bәşәriyyәtә). Mәxsus 

olduqları  etnik  qruplarına  güclü  emosional  bağlılıqları  bir  çox  sahәlәrdә  sabit  demokratiyanın  bәrqәrar 

olmasını çәtinlәşdirir. Bu cür müxtәlifliyin әsasını tәşkil edәn müxtәlifliyә vә yekdilliyә hörmәt edilmәsi 

üçün   kütlәvi ictimai tәhsil proqramlarının işlәnib hazırlanması vacibdir. Bu, zorakılığın alovlanmasının 

qarşısını  almaqdansa,  iğtişaşların  özәyini  tәşkil  edәn  sәbәblәrin  kökündәn  mәhv  edilmәsindә  ucuz  başa 

gәlәn vә sәmәrәli yoldur. Bәzilәri hesab edirlәr ki, bәşәriyyәtin kollektiv idrakı sülhün bәrqәrar olmasına 

vә  münaqişәlәrin  aradan  qaldırılmasına  kömәk  edә  bilәr  vә  bununla  da,  biz  özümüz  üçün  daha  sakit 

gәlәcәyi tәmin etmiş olarıq. 

 

Hökumәtlәrin  vә  BMT  hökumәtlәri  vә  müәssislәrinin  qabaqcadan  xәbәrdar  edilmәsi  sistemlәri 



münaqişәlәrin qarşısının almaq vә onların sayını azaltmaq mәqsәdilә siyasi iradәnin sәfәrbәr edilmәsindә 

QHT­lәr vә  KİV ilә daha yaxşı әlaqә saxlamağa imkan yaradar. 

İstifadәçinin  İnternetdә  әmәkdaşlıq  yaratmaq  tәşәbbüsündәn  sülhün  tәşviq  edilmәsi,  disinformasiyalara 

nәzarәt  edilmәsi,  faktların  tapılması  vә  barışıq    üçün  istifadә  edilmәlidir.  İşlәnib  hazırlanan  sülh 

ssenarilәri mümkün alternativ münaqişә tarixçәlәrini nümayiş etdirmәk üçün tәqdim edilmәlidirlәr (bax: 

GFIS­nin  hazırda işlәyib hazırladığı “Ssenaridә” “Yaxın Şәrqdә Sülh Ssenarisi”). 

 

Әvvәlkitәk hәrbi cinayәtkarlıqda günahkar olan şәxslәrin mәsuliyyәtә sәrf edilmәsi vә Beynәlxalq cinayәt 



mәhkәmәsinin tәlәblәrini dәstәklәmәk lazımdır.  Keçid dövründә әdalәt mәhkәmәsi münaqişәdәn sonrakı 

sülhün  bәrqәrar  olmasında  uğurun  әsas  faktorlarından  biridir.  Dövlәtlәrarası  münaqişәlәrin  vә 

münaqişәlәrin  yeni  aspektlәrinin  hәll  edilmәsi  üçün    Cenevrә  Konvensiyası  bәrpa  edilmәlidir.  Kasset 

Hәrbi Sursatları haqqında Konvensiyanın 84 iştirakı­dövlәti vardır. BMT­nin atıcılıq silahlarından tutmuş 

hәrbi  tanklara,  döyüş  tәyyarәlәrinә  vә  hәrbi  gәmilәrә  qәdәr  adi  silahların  beynәlxalq  ticarәtini 

tәnzimlәyәn  2013­cü  ilin  aprel  tarixli  Silahların  Ticarәtinә  dair    Sazişi  onu  imzalayan  116  tәrәfә  vә  9 

ratifikasiyaya  malikdir.    O  әsas  diqqәtini  münaqişәli  regionlarda  silah  tәchizatına,  insan  hüquqlarını 

pozan  şәxslәrә,  qanun  pozucularına  vә  müharibә  әnәnәlәrinә;  vә  hәrbi  rәislәrә,  dәniz  quldurlarına  vә 

cinayәtkar qruplara yönәldir.

 

İqtisadiyyat  vә  Sülh  İnstitutu  sülhün  sәkkiz  dayağını  müәyyәn  etmişdir:  Yaxşı  fәaliyyәt  göstәrәn 



hökumәt;  Mәntiqli  kommersiya  mühiti;  Resursların  әdalәtli  bölünmәsi;  Digәr  şәxslәrin  hüquqlarının 

qәbul  edilmәsi;  Qonşularla  yaxşı  münasibәtlәr;  İnformasiyaların  sәrbәst  axını;  İnsan  kapitalının  yüksәk 

sәviyyәsi; vә Korrupsiyanın aşağı sәviyyәsi. 

 

Yeni texnologiyalar qüsurlu aşkarlama, tәmizlәmә, nәzarәt vә müşahidә imkanlarını tәklif edirlәr. Döyük 



meydanında intellektual robotlar Cenevrә Konvensiyasının proqramlarına daxil edilәcәk döyüş qaydaları 

elementlәrindәn ibarәt olacaqlar. NASA layihәsi özlәri arasında vә xarici mühitlә ünsiyyәt yaratmaq üçün 



tәhlükәli  şәraitlәrә  vә  elәcә  dә  tәhlükәli  vәziyyәtlәrin  monitorinqi  üçün  peyklәrdә  yerlәşdirilә  bilәn 

“spayderbots” konsepsiyasını sınaqdan keçirmişdir. 

 

Hökumәtlәr  hәr  bir  silah  növü  üzrә  beynәlxalq  audit  sistemini  yaratmalı,    bioloji  vә  kimyәvi  silahların 



mövcud  ehtiyatlarını  mәhv  etmәk,  potensial  bioloji  silahların  izlәnmәsi  sistemlәrini  yaratmalı,  SIMAD 

profilaktikası strategiyasını işlәyib hazırlamalı, bioterrorizmin fәsadları ilә mübarizә aparmaq üçün CDC 

kimi şәbәkә mәrkәzlәrini dәstәklәmәlidirlәr vә Bioloji Silahların Qadağan edilmәsi haqqında Konvensiya 

çәrçivәsindә hüquqi tәtbiqetmә mexanizmlәri üzrә razılaşma әldә edilmәlidir. Mülki vәtәndaşlar arasında 

ölüm  hallarının  vә  gәlәcәkdә  qisas  alınması  hallarının  azaldılması  üçün  qeyri­müntәzәm  müharibәlәri 

daha humanitar etmәk, ölüm tәhlükәsi olmayan silahlardan vә pilotsuz tәyyarәlәrdәn istifadәni artırmaq 

lazımdır. Çağırış 10 silah satışı vә zorakılıq әmәllәri pik nöqtәlәrindәn 50% azaldılan zaman ciddi şәkildә 

nәzәrdәn keçirilәcәk.   



Yüklə 1,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin