2013­14 GӘLӘCӘYİn durumu



Yüklə 1,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/14
tarix11.01.2017
ölçüsü1,04 Mb.
#5097
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14

Regional Mülahizәlәr

Afrika:  Keniyanın 30% yuxarı ÜDM­i mobil telefonlar vasitәsilә ötürülür. IBM Afrikanı növbәti nәsil 

idrakı (“Watson”) kompüter әlavәlәri ilә tәmin etmәk üçün onillik tәşәbbüsә $100 milyon sәrmayә yatırır.  

Afrikanın  elmi  işlәmәlәrini    diqqәti  kәnd  tәsәrrüfatından  tәbabәt  vә  qarışıq  sahәlәrә  yönәlir.  Afrikanın 

İnkişaf Bankı dayanaqlı inkişafa, insan kapitalı vә mәşğulluğunun artırılmasına sәrmayәni artırmaq üçün 

elm, texnologiya vә tәşәbbüs üzrә Nayrobidә ilk Afrika Forumunu tәşkil etmişdir. Elm, Texnologiya vә 

İnnovasiyalar üzrә Parlamentlәrarası Forum elm vә texnologiyaya ÜDM faizini artırmağı vәd edir. Elmi 

işlәmәlәrә  yatırılan  sәrmayәlәrin  aşağı  sәviyyәdә  olması,  zәif  tәsisatlar,  beyin  axını  vә  bazara  pis  çıxış 

әvvәlkitәk Afrikada elm vә texnologiyada potensial innovasiyaların işlәnib hazırlanmasına maneә yaradır. 

Afrikada xammalın ixracı әsas yer tutmaqda davam edir; elm vә texnologiyada innovasiya ixraca әlavә 

dәyәr  mәblәğinin  yaradılması  üçün  vә  gәlәcәk  biotexnologiyaya,  nanotexnologiyaya  vә  bәrpa  olunan 

enerji perspektivlәrinә doğru addımlamaq üçün zәruridir. 

 Asiya vә Okeaniya:  2011­ci ildә Çin özünün dördüncü kosmik uçuşu olan Şençjou­9 kosmik gәmisini  

Çinin kosmik laboratoriyası Tiangong 1 ilә  birlәşmәk üçün bu dә üç kosmonavtla kosmosa buraxmışdır, 

kosmonavtlardan biri ilk dәfә olaraq qadın kosmonavtdır. Yaponiya kosmik fәzada fәaliyyәt göstәrәcәk 

vә  enerjisini  fәzadakı  günәş  enerjisindәn  alacaq  Venus  zondunu  buraxmışdır.  Yaponiyanın  MDM  faizi 

kimi  elmi  işlәmәlәri  3%  tәşkil  edir.  Çindә  elmi  işlәmәlәrә  nisbәtәn  az  illik  büdcәnin    2%­nin 

xәrclәnmәsinә  baxmayaraq,  o  dünyada  dövlәt  büdcәsinin  hәcminә  görә  ikinci  yerdә  durur.  çinin  patent 

müraciәtlәri  son  beş  ildә  500%  artmışdır,  vә  әsasәn    ABŞ­da  olduöu  kimi  sırf  enerji  texnologiyalarına 

sәrmayә yatırır. İkirәqәmli iqtisadi artıma malik digәr Asiya ölkәlәri elmi işlәmәlәr sahәsindә hәmçinin 

iri  rәqәmli  artım  xәrclәrinә  malikdirlәr.  Hindistan  hәr  hüquqi  fakültә  üzrә  20  mühәndis  buraxır. 

Avstraliya öz Milli Nanotexnologiya Kompleksinә әhәmiyyәtli dәrәcәdә sәrmayә yatırır. 

Avropa:    Avropa  2012­ci  ilin  noyabr  ayında  elektron  nanotexnologiya  sәnayesinә  €100  milyard  vәsait 

yatıracağını  elan  etmişdir.  Avropanın  peyk  naviqasiya  sistemi  Galileo  dünyada  ilk  mülki  sistemdir  vә 

peyk  naviqasiya  sistemi  ilә  idarә  olunur.  Virgin  Galactic  kosmosa  turizm  sәfәrlәri  planlaşdırır  vә  artıq 

$200.000  bilet  haqqını  ödәmәyә  hazır  olan  500­dәn  artıq  şәxsdәn  depozit  toplamışdır.  AB­nin  2014­

2020­ci illәr üçün çoxillik maliyyә bazası özünә “rәqabәtәdavamlılıq” mәqsәdilә xәrclәri 2007­2013­cü 

illәr  üçün  BVF  ilә  müqayisәdә  37%  artırmaq  niyyәtindәdir.  Elm  vә  texnikanın  maliyyәlәşdirilmәsi 

proqramı Horizon 2020­yә  €70.96  (AB­nin tәklif etdiyindәn €80 milyard az, vә EP­nin tәklif etdiyindәn  

€100 milyard az) vәsait ayırır, Qlobal peyk naviqasiya sistemi Galileo­ya €6,3 milyard; ITER termonüvә 

reaktoruna  €2.7  milyard;  vә  Әtraf  Mühitin  vә  Tәhlükәsizliyin  Qlobal  Monitorinqi  (GMES)  ­  Yer 

kürәsinin müşahidә edilmәsi proqramına isә €3.79 milyard vәsait ayrılır. Avropanın Patent İdarәsi 2014­

cü  ildә  qüvvәyә  minir  vә  bu  da  ixtiraçılara  patent  almaq  üçün  müraciәt  etmәyә  imkan  verәcәk  vә 

sözügedәn  idarә  27  üzv­ölkәnin  25­dә  fәaliyyәt  göstәrәcәk  (İspaniya  vә  İtaliya  patentdәnkәnar  rejimdә 



qalacaqlar).

 

Lissabon Strategiyasının müddәtinin 2010­cu ildә bitmәsinә baxmayaraq, onun ardında 2020­



ci ilәdәk Avropa gәlir, vә AB­nin ÜDM­in 3%­nin elmi tәdqiqatlara sәrf edilmәsi mәqsәdi qüvvәsindә 

qalır. 2010­cu ildә AB­27 ölkәlәrindә elmi tәdqiqatlara sәrf edilәn orta vәsait ÜDM­in 2%­ni tәşkil etmiş 

vә bu zaman AB­nin üç üzv ölkәsi 3% sәviyyәsinә çatmış (Finlandiya 3,87%; İsveç 3,42% vә Danimarka 

3,06%),  sәkkiz  üzv­dövlәt  isә  öz  ÜDM­in  1%­ni  elmi  tәdqiqatlara  xәrclәdiklәri  barәdә  mәlumat 

vermişlәr.  Rusiya  son  15  il  әrzindә  500.000­dәn  yuxarı  elmi  işçi  itirmişdir,  lakin  әks  tendensiya 

yaranmaqdadır,  әmәk  haqları  artırılmış,  innovasiya  dәstәklәnir  vә  hazırda,  yüksәk  texnologiyalar 

dәstәklәnir.  Rusiya  hәtta  son  illәrin  iqtisadi  böhranına  baxmayaraq  nanotexnologiya,  elmi  tәdqiqat  vә 

korporasiyalara  әhәmiyyәtli  sәrmayә  yatırmışdır.  Rusiya  elmi  tәdqiqat  vә  tәtbiqetmәlәri  sürәtlәndirmәk 

üçün transmilli korporasiyalarla birgә Skolkovo İnnovasiya Mәrkәzini inşa edir vә bu tikintinin büdcәsi 

2013­2020­ci  illәrdә  milli  kosmik  tәdqiqatlar  sahәsinin  inkişafı  üçün  dövlәt  proqramı  çәrçivәsindә  2.1 

trilyon rubl (tәxminәn $70 milyard) tәşkil edir. 

Latın  Amerikası: 

 

  Meksikanın  Milli  Genetik  Resurslar  Mәrkәzi  genetik  resurslar,  kәnd  tәsәrrüfatı, 



heyvandarlıq,  akvabitki  әkini,  meşә  tәsәrrüfatı  vә  mikrob  tәdqiqatları  sahәsindә  inkişaf  edәn  ölkәlәr 

arasında liderdir. İӘİT, UNESCO, AB, ABŞ vә Şin regionda innovasiya sistemlәrinә yardım edirlәr. çili 

regionda bәzi geridә qalan göstәricilәri tam olaraq dәyişdirmәk üçün Latın Amerikası üçün elmi xәbәrlәr 

şәbәkәsini işlәyib hazırlamağa başlamışdır. Argentina, Braziliya, Çili vә Meksika kimi ölkәlәrin payına 

regionda aparılan universitet sәviyyәli elmi tәdqiqatların tәxminәn 90% düşür vә 500 ali tәhsil ocağının 

yarısı elmi tәdqiqatlar aparmır. Universitetlәrin elmi vә texniki kursları әn kasıb icmalara yardıma diqqәti 

yönәltmәk  üçün  tәlәb  edilә  bilәr.    Hazırda,  Meksika  Latın  Amerikası  vә  Karib  hövzәsi  ölkәlәri  üçün 

innovasiya şәbәkәsi üzrә liderdir. Perunun elmi işlәrә yatırdığı maliyyә vәsaiti $300 milyona çatmış vә bu 

әsasәn yerli universitet vә tәdqiqat mәrkәzlәrini dәstәklәyәn şirkәtlәrin rәhbәrliyi sayәsindә baş verir. 

Şimali Amerikası:  ABŞ Milli Sәhiyyә İnstitutu dünyada elmi tәdqiqatların maliyyәlәşdirilmәsi üzrә әn 

böyük  mәnbә  olaraq  qalır.  NASA  böyük  sayda  insan  vә  tәtbiqetmәlәr  üçün  bәşәriyyәti  fәth  etmәk 

mәqsәdilә sәrf edilәn xәrclәri azaltmaq  üçün özәl buraxıcı sistemlәrә yardım göstәrir. SpaceX “Drakon” 

raketi 2012­ci ilin yaz ayında yük modulunu uğurla kosmik stansiyaya göndәrmişdir. Bigelow üfürülmüş 

orbital stansiyaların istehsalı ilә mәşğuldur. Boeing aşağı yerüstü orbital yanacaq anbarları tәklif etmişdir. 

Blue  Origin  astronavtların  suborbital  vә  orbital  fәzaya  buraxılması  üçün  çoxistifadәli  raket  vә  kosmik 

aparatlar  üzәrindә  işlәyir.  Stratolaunch  kosmik  kapsulların  havaya  buraxılması  üçün  iri  tәyyarәlәrdәn 

istifadә  etmәyi  planlaşdırır.  2011­ci  ildә  Stendford  Universitetinin  mәşhur  professorunun  üç  AI  pulsuz 

onlayn kursları tәklif edilmişdir. 150,000­dәn artıq  tәlәbә qeydiyyatdan keçmiş vә 35,000 faktiki olaraq 

ev  tapşırıqlarını  tәqdim  etmişlәr.  Kurslara  sәrbәst  çıxışı  tәklif  edәn  digәr  universitetlәr  sırasında  MIT, 

Harvard, Prinston, elәcә dә Miçiqan vә Pensilvaniya universitetlәrini göstәrmәk olar. Amerikanın Milli 

Elmlәr  Akademiyasının,  Milli  Mühәndislik  Akademiyasının  vә  Tibb  İnstitutunun  apardıqları  tәdqiqata 

pulsuz şәkildә çıxış imkanı vardır. Dünyanın tәxminәn 35% elmi işlәri ABŞ­da saxlanılır. Hәr hәftә ABŞ­

ın Patent İdarәsi İnternetdә pulsuz olaraq minlәrlә yeni patentlәri yerlәşdirir. 

  

 

 



 

Qrafikdә Tәsir Tendensiyasının Tәhlilindәn istifadә edilir; bu, 2012 Gәlәcәk Hesablama İndeksinin bir 

hissәsidir (bax: Fәsil 2, SOFI 2012)


15. ETİK BAXIŞLAR VӘ QLOBAL ӘHӘMİYYӘTLİ QӘRARLAR 

Etik düşüncәlәri qlobal qәrarlarla daha mütәmadi surәtdә necә birlәşdirmәli?

Bütün  dünyada  artan  etirazlar  hökmranlıq  edәn  elitanın  qәbul  etdiyi  qeyri­etik  qәrarlara  qarşı  artan 

dözümsüzlük  nümayiş  etdirirlәr.  Daha  çox  tәhsili  olan  vә  İnternetә  çıxışa  malik  nәsil  bütün  dünyada 

hakimiyyәtdәn sui­istifadә әleyhinә qalxır vә şәffaflıq tәlәb edir. 

 

Dünya hәlә dә 2008­ci ildә maliyyә böhranına gәtirib çıxarmış qeyri­etik qәrarlardan özünә gәlmәyib. Bu 



әyani  şәkildә  iqtisadiyyat  vә  etikanın  qarşılıqlı  әlaqәsini  nümayiş  etdirmişdir.  Qlobal  maliyyә 

böhranından tez bir zamanda qurtulmağa kömәk etmiş vә dünyanı repressiyadan xilas etmiş sürәtli hәlli 

yollarının  tәtbiqinә  baxmayaraq,  yenә  dә  qeyd  edilәn  etik  göstәricilәr  gәlәcәk  böhranların  qarşısının 

alınması üçün kifayәt qәdәr nәzәrdәn keçirilmәyib. Hazırda mövcud olan qlobal problemlәrin hәll üçün 

zәruri olan  milli, tәşkilati, dini vә ideoloji sәrhәdlәri keçәrәk әmәkdaşlıq etmәk kimi mәnәvi istәk qlobal 

etika  tәlәb  edir.  Bununla  belә,  dini  metafizikaya  әsaslanan  ictimai  mәnәviyyat  günbәgün  artan 

sekulyarizm  sәbәbindәn  mübahisә  predmetinә  çevrilir  vә  bir  çoxları  qәrar  qәbul  edilmәsi  üçün  mәnәvi 

әsaslara, idarәetmә üçün köhnә әnәnәlәrә inamla yanaşmırlar vә bununla da bir çox dinlәrdә fundamental 

hәrәkatların  başlanğıcını  qoyurlar.    Tәәssüf  ki,  mәnәvi  üstünlüyә  önәm  verәn  din  vә  ideologiya  bütün 

dünyada münaqişә yaradan “biz­onlar” kimi tәbәqәlәşmәyә gәtirib çıxardır. 

 

 

Elmi­texniki  tәrәqqinin  sürәtlәnmәsi  etik  qiymәtlәndirmәnin  adi  vasitәlәri  hüdudundan  çıxır.  Özünü 



klonlaşdırmaq,  yaxud      dinozavrları  hәyata  qaytarmaq  vә  ya  sintetik  biologiyadan  minlәrlә  yeni  hәyat 

formalarının  kәşf  edilmәsi  etik  sayılırmı?  Tәhlükәsizliyi  lazımi  qaydada  sınaqdan  keçirmәdәn  yeni 

icadları  tәtbiq  edilmәsi,  yaxud  insan  nәzarәti  olmadan  yeni  silah  növlәrinin  işlәnib  hazırlanması  vә 

istifadә  edilmәsi  etik  sayılırmı?    Bu  fundamental  elmi  tәdqiqatlar  sosial  problemlәr  vә  onları 

maliyyәlәşdirәn  cәmiyyәt  birbaşa  nәzәrә  alınmadanmı  hәyata  keçirilәcәk?  Sosial  tәfәkkür  reallığın 

hәqiqәtdә  olduğu  kimi  qәbul  edilmәsi  gedişatını  poza  bilәrmi?  Jurnalistlәr  informasiya  ilә  dolu  olan 

dünyada oxunmaları üçün “piar” kampaniyasından istifadә etmәli olduqlarından, hәqiqәt tәhrif edilә vә 

laqeyd cәmiyyәtin yaranmasına gәtirib çıxarda bilәr. 

 

Dәyişikliklәri  sürәtlәndirmәklә  qabaqlayıcı  etik  sistemlәrin  işlәnib  hazırlanması  vaxtı  çatmamışdırmı? 



Qanun  әdalәt  mәhkәmәsinin  әsas  prinsipi  olduğundan,  mümkün  gәlәcәk  hadisәlәr  barәdә  etik 

mülahizәlәrә  ehtiyac  duyacayıqmı?  Elm  vә  texnologiya  sahәsindә  uğurlu  nailiyyәtlәr  әldә  etmәyimizә 

baxmayaraq,  inkişaf  vә  qloballaşdırma  ilә  bağlı  gәlәcәk  risklәr  qalmaqdadır  (bax:  Dәlәduzluq 

Әmәliyyatları ilә bağlı Qlobal Mәlumatlandırma Sistemindә (GFIS) Tәdqiqat üzrә Elmi vә Texnologiya 

bölmәsi)  vә  gәlәcәkdә  etik  problemlәrә  yol  açır  (bax:  Dәlәduzluq  Әmәliyyatları  ilә  bağlı  Qlobal 

Mәlumatlandırma  Sistemindә  (GFIS)  Tәdqiqat  üzrә  Gәlәcәk  Etik  Problemlәr  bölmәsi).  Mәsәlәn,   

günlәrin  birindә  bir  insanın  kütlәvi  bioloji  qırğın  silahı  hazırlayacağı  vә  tәtbiq  edәcәyi  mümkündür. 

Cәmiyyәt  tәbii  ki,  bunun  qarşısını  almaq  istәyәcәk  vә  bunun  qarşısını  almaqdan  ötrü  onun  erkәn 

aşkarlanmasını  vә  çox  ehtimal  ki,  özәl  hәyata  müdaxilә  edilmәsini  vә  digәr  vәtәndaş  hüquqlarını 

azaltmağı tәlәb edәcәkdir. Gәlәcәkdә bu cür potensial deskrutiv insanların sayını azaltmaq üçün uşaqların 

sağlam psixi inkişafı hәr bir şәxsin üzәrinә düşәn ümdә vәzifә olmalıdır. Bu cür müşahidәlәr yeni bir şey 

deyildir,  lakin  psixi  sağlam  vә  mәnәviyyat  baxımından  güclü  insanların  tәrbiyә  edilmәsindәn  imtina 

gәlәcәkdә keçmişlә müqayisәdә gәlәcәkdә daha ciddi fәsadlara yol aça bilәr. İnsanları kütlәvi terror aktı 

törәtmәyә  meylli  olmaları  vә  ya  kimlәrin  bu  cür  әmәllәri  törәtmәyә  hazırlaşdıqları  baxımından 

eynilәşdirmәk  mümkün  olduğu  zaman  onları  bu  cür  әmәllәri  törәtmәzdәn  qabaq  hәbs  etmәk  etik 

sayılırmı?  Snoudenin  ABŞ  Tәhlükәsizlik  İdarәsinin  mәxfi  sәnәdlәri  ilә  bağlı  açıqlaması  kollektiv 

tәhlükәsizliklә müqayisәdә fәrdi vә suveren hüquqların qlobal müzakirәsinә gәtirib çıxartdı. Hökumәt vә 

ya özәl şirkәtlәrin göstәrişlәri ilә ictimai vә siyasi aksiyalara qabaqcıl texnologiyalardan istifadә etmәklә 

nәzarәt edilmәsi kimi etik әsaslar da şübhәli hal alır.  

Eyni  zamanda,  әvvәlki  illәrlә  müqayisәdә  yeni  texnologiyalar  әksәr  insanların  yaşayışını  asanlaşdırır, 

böyük fayda gәtirir, daha yüksәk templә inkişafa rәvac verir. Ayrı­ayrı şәxslәr İnternetdә qruplar yaradır, 

bütün dünyada müәyyәn etik problemlәrlә bağlı aksiyalar tәşkil edirlәr. Kütlәvi informasiya vasitәlәrindә 

verilәn  informasiyalar,  bloqlar,  mobil  telefonların  kameraları,  etika  üzrә  komissiya  vә  qeyri­hökumәt 

tәşkilatları  getdikcә  daha  çox  qeyri­etik  qәrarları  vә  korrupsiya  hallarını  üzә  çıxarırlar.  Çox  ehtimal  ki, 

hәr  gün  bütün  dünyada  çıxarılan  әksәr  qәrarlar  hörmәtә  layiqdirlәr.  Qәrar  qәbul  edilmәsi  prosesindә 


qlobal etikaya görә kollektiv mәsuliyyәt hәlә durğunluq dövrü yaşayır vә inkişaf etmir. Korporativ sosial 

mәsuliyyәt,  etik  marketinq  vә  sosial  investisiya  kimi  proqramlar  inkişaf  etmәkdәdirlәr.  Qlobal  etika  da 

hәmçinin  sivilizasiya  normalarını  müәyyәn  edәn  ISO  standartları  vә  beynәlxalq  müqavilәlәr  vasitәsilә 

bütün  dünyaya  yayılmaqdadır.  Riçard  Brenson  yalnız  mәnfәәti  nәzәrdә  tutmayan,  hәmçinin  insanlar, 

planet  vә  mәnfәәtlә    bağlı  qәrar  qәbul  edilmәsi  mәqsәdilә  müәssisәlәr  üçün  B  Planı  yaratmışdır.  Bill 

Qeyts  milyarderlәri  malik  olduqları  vәsaitlәrinin  yarısını  qlobal  problemlәrin  hәllinә  sәrf  etmәyә 

çağırmışdır. 

Әldә edilәn irәlilәyişә baxmayaraq korrupsiya әvvәlkitәk bütün dünyada geniş yayılmışdır. Hәr il $1­1,6 

trilyon  insan  rüşvәt  ödәyir.  2013­cü  il  tarixli  Korrupsiyanı  Qavrama  İndeksi  müәyyәn  etmişdir  ki,  177 

ölkә vә әrazi  arasından 114 ölkә 50 baldan aşağı bal toplamış (şkala üzrә 0 = korrupsiya sәviyyәsinin 

yüksәk olması, 100 = olduqca tәmiz), vә bununla da dünya miqyasında hakimiyyәtdәn yüksәk sәviyyәdә 

sui­istifadә  vә      korrupsiya    halı  nümayiş  etdirmişdir.  Qlobal  Korrupsiya  Barometri  mәlumat  verir  ki, 

sorğuda iştirak edәn insanların 27%­i son 12 ay әrzindә rüşvәt ödәdiklәrini, 53% isә korrupsiya halının 

son  iki  il  әrzindә  artdığını  vә  bir  neçә  dәfә  yüksәldiyini  söylәmiş  vә  respondentlәrin  88%  isә 

hökumәtlәrinin  korrupsiyaya  qarşı  mübarizәdә  qeyri­effektiv  hesab  etmişlәr.  Hesabatda  göstәrilәn  әn 

narahatedici  mәqam  yoxsul  ölkәlәrdә  rüşvәtxorluğun  yüksәk  sәviyyәsinin  inkişafa  necә  mane  ola 

bilәcәyinin göstәrilmәsidir.  Bu, şәxsi var­dövlәtin toplanması halını  (10% әn varlılar müstәqil şәkildә 

dünyanın  86%  var­dövlәtinә  sahibdir)  daha  da  dәrinlәşdirir  vә  bu  da,  siyasi  hәlli  yolları  etikasını  vә 

hazırkı iqtisadi vә sosial sistemlәri şübhә altına qoyur. 

Dünyanın  üzlәşdiyi  digәr  bir  böyük  miqyaslı  etik  mәsәlәyә  bu  gün,  on  doqquzuncu  әsrlә  müqayisәdә 

daha  çox    12  milyon  vә  29,8  milyon  insanın  qul  vәziyyәtindә  yaşaması  faktına  aiddir;  mütәşәkkil 

cinayәtkarlıq ildә $3 trilyon vәsait әldә edir; dövlәtli ölkәlәr isә hәr il tәxminәn 50 milyon ton tullantını 

inkişaf etmәkdә olan ölkәlәrә göndәrirlәr. 5­14 yaşında tәxminәn 10,5 milyon uşaq tәhlükәli vә çox vaxt 

da  qul  şәraitindә  çalışır  vә  onların  71%­ni  gәnc  qızlar  tәşkil  edir.  Dünya  Bankının  nәzdindә  fәaliyyәt 

göstәrәn  Hasilat  Sәnayesi  Fәaliyyәtinin  Şәffaflığının  Artırılması  Tәşәbbüsü  2002­ci  ildәn  etibarәn 

fәaliyyәtә başlamış vә şirkәt vә ölkәlәrdәn inkişaf edәn ölkәlәrlә neft, qaz vә mineral qazıntılarla bağlı 

bağladıqları  sövdәlәşmәlәrin  şәrtlәrini  açıqlamağı  tәlәb  edir;  hazırda  onun  sıralarında  25  ölkә  vә  16 

namizәd ölkә yer alır vә 35 üzv isә  HSŞT üzrә hesabatlarını tәqdim etmişlәr. 

2014­cü ilin әvvәlinә ümumәn 170 ölkә vә Avropa Birliyi BMT­nin Korrupsiya Әleyhinә Konvensiyasını 

qәbul  etmişlәr.  Bu  saziş  davranış  qaydalarını  vә  onların  tәrifini  müәyyәn  etdi  vә  korrupsiyaya  qarşı 

hüquqi  öhdәlik  tәtbiq  edәn  yeganә  universal  sәnәd  rolunu  oynayır.  BMT­nin  qlobal  sazişi  biznes  hәlli 

yollarında  etikanı  güclәndirmәk  baxımından  işlәnib  hazırlanmışdır.  2014­ci  il  üzrә  müqavilәyә  145 

ölkәnin  7,978  şirkәti  vә  4,140  vәtәndaş  cәmiyyәti  tәşkilatı  qoşulmuş  vә  mәqsәdlәrә  nail  olunması  ilә 

bağlı hesabat tәqdim etmәdiklәrinә görә isә 4,290 tәşkilat xaric edilmişdir. Bu, QHT­lәrin әmәkdaşlığını 

yaxşılaşdırmış, korporativ mәsuliyyәt proqramlarının әhәmiyyәtini artırmış, bir çox ölkәdә müәssisәlәrin 

qeyri­maddi  hesabatlılıq  mandatlarını  yüksәltmiş  vә  gәlәcәkdә  müәssisәlәrin  etik  rolunun  davam 

etdirilmәsi  üçün  2014­2016­cı  illәr  üzrә  strategiya  yaratmışdır.  Beynәlxalq  Cinayәt  Mәhkәmәsi  siyasi 

liderlәri  uğurlu  şәkildә  ittiham  etmiş,  dinlәmәlәr  isә  İnternet  yayımla  geniş  ictimaiyyәtә  tәqdim 

edilmişdir.  İnsan  Hüquqları  haqqında  Ümumi  Bәyannamә  qlobal  etikaya  dair  müzakirәlәri  vә  dini  vә 

ideoloji  fәrqlilik üzrә hәlli yollarının işlәnib hazırlanmasını davam etdirir.

 

Biz qlobal hәlli yollarında etika üçün әn yaxşı stimullar yaratmalı, dәyәrlәrin hiss edilmәsi üçün valideyn 



öyüdlәrini  tәbliğ  etmәli,  qanuni  hakimiyyәtә  hörmәti  aşılamalı,  tәbliğetmә  nümunәlәrini  tәqdim  etmәli, 

dünyanın  daha  da  maariflәnmәsi  üçün  qlobal  tәhsil  üzrә  iqtisadi  baxımdan  sәmәrәli  olan  strategiyalar 

tәtbiq  etmәli  vә    davranışımızı  insanların  inandıqları  dәyәrlәrә  uyğunlaşdırmalıyıq.  Әylәncәli  media 

“Mәnә, sәnә vә bütün dünyaya yaxşı olacaq qәrarlar qәbul edin” kimi ifadәlәrin tәbliğinә yardımçı ola 

bilәr.  Etik  vә  mәnәvi  tәrbiyәlәndirmә  texniki  inkişafın  bәşәriyyәtә  verdiyi  yeni  sәlahiyyәtlәrә  uyğun 

hәyata keçirilmәlidir. 

 

Çağırış  15  korrupsiya  2006­cı  ildә  50%  azaldığı  tәqdirdә,  Dünya  Bankının  qiymәtlәndirmәlәrinә  görә 



biznesin etik standartları beynәlxalq miqyasda tәtbiq edildiyi vә müntәzәm şәkildә yoxlanıldığı, demәk 

olar ki, bütün tәlәbәlәr etika vә vәtәndaşlıq mәsuliyyәti üzrә tәhsil aldıqları vә qlobal etikanın din vә milli 

dәyәrlәr çәrçivәsindәn çıxdığı ümumәn qәbul edildiyi halda ciddi şәkildә tәnzimlәnәcәk. 

 

Regional Mülahizәlәr

 Afrika: Afrika vәtәndaşları heç dә hәmişә öz tәbii sәrvәtlәrinin malik olduğu üstünlüklәri 

qiymәtlәndirmәdiklәrindәn, Hasilat Sәnayesindә Şәffaflıq Tәşәbbüsü ictimaiyyәtin milli tәbii 



sәrvәtlәrindәn necә, kim tәrәfindәn vә hansı qiymәtә istifadә edildiyi haqda mәlumatlı olması üzәrindә 

çalışır. Afrikadakı, qeyri­etik әtraf mühitdә böyümәklә bağlı az seçim şansları olan SPİD qurbanlarının 

milyonlarla yetim qalmış uşaqlarına xüsusi diqqәt yetirmәk lazımdır. Şimali Afrikada baş qaldıran 

qiyamlar qәrar qәbul edәrkәn etikaya diqqәt ayrılması çağırışları edirdilәr.  Regionda korrupsiya $150 

milyard (ÜDM­in bütün hәcmindәn artıq) qiymәtlәndirilir;  bu, bir çox Afrika ölkәlәrindә demokratiya vә 

iqtisadi inkişaf yolunda ciddi maneә yaradır. Qlobal Korrupsiyanı Qavrama İndeksi Subsahara 

Afrikasının 90% ölkәsini  50 baldan aşağı qiymәtlәndirir, Somali dünya ölkәlәri arasında әn aşağı 

reytinqә malik ölkә hesab edilir. Әksәr Afrika hökumәtlәrindә mövcud olan korrupsiya әleyhinә bölmәlәr 

uğurlu hesab olunmurlar. 2013­cü ilin hesabatında yer alan Afrika ölkәlәrindә orta hesabla 49% 

respondent rüşvәt vermişdir; ayrılıqda götürdükdә, әn aşağı faizә malik ölkә Ruanda hesab edilir, burada 

yalnız 13% insan rüşvәt verdiyini söylәmişdir. Әn yüksәk faizә malik ölkә isә Syerra­Leone olmuşdur, 

burada 84% insanın rüşvәt verdiyi müәyyәn edilmişdir. Korrupsiyaya qarşı mübarizә potensialını 

yaratmaqda yardım etmәk mәqsәdilә Subsahara Afrikasında Transparency International tәşkilatı 

bölmәlәri yaradılmışdır. Afrikanın İqtisadi Etika Şәbәkәsi konfrans, tәdqiqat vә dәrgilәr sayәsindә inkişaf 

etmәkdә davam edir. Subsahara Afrikasında uşaq әmәyinә cәlb edilmiş uşaqların faizi hazırda istәnilәn 

region arasında әn yüksәk olaraq qiymәtlәndirilir – tәxminәn 25,3%. Bu, regionda tәxminәn hәr dörd 

uşaqdan birinin işlәyәn uşaq kimi tәsnif edildiyini göstәrir. 

Asiya  vә  Okeaniya:  Xayyan  fәsadlarının  aradan  qaldırılmasına  yardım  mәqsәdilә  Filippinә  verilmiş 

milyon dollar vәsait korrupsiyaya yol açmış vә bir daha, tәbii fәlakәtә qarşı mübarizәnin planlaşdırılması 

üçün  yatırılan  vәsaitlәrlә  bağlı  maliyyә  hesabatlılığı  vә  şәffaflığın  olmasını  gündәmә  gәtirmişdir.  Çinin 

qlobal  hәlli  yollarının  qәbulundakı  rolu  artdıqca,  o,  Qәrbi  münaqişәlәrlә  müqayisәdә  әnәnәvi 

münaqişәlәrlә üzlәşәcәk.  Bәzilәri hesab edirlәr ki, Asiyada urbanizasiya vә iqtisadi artım tempi o qәdәr 

sürәtlә  gedir  ki,    qlobal  etikanın  nәzәrdәn  keçirilmәsi  çәtinlәşir,  bu  zaman  asiyalılar  ümumi  qlobal 

etikanın  mövcudluğuna  inanmırlar  vә  onun  yaradılmasına  bu  qәdәr  sәy  göstәrilmәsinin  qәrbi  tәfәkkürә 

aid olduğunu güman edirlәr. Yeni Qviyena – Papuayada torpaqların tәxminәn 12%­i korrupsiyada ittiham 

olunan  xarici  şirkәtlәrә  icarәyә  verilmişdir.  Korrupsiyanı  Qavrama  İndeksi    üzrә  Yeni  Zelandiya  vә 

Avstraliya müvafiq olaraq әn yaxşı beş ölkә arasında yer alırlar. 



Avropa: Avrozonanın әksәr ölkәlәri dünyanın az korrupsiyaya uğramış dövlәt sektoruna malik әn yaxşı 

ölkәlәri  sırasında  yer  alırlar  vә  yalnız  23%  ölkә  (әksәriyyәti  Şәrqi  vә  Mәrkәzi  Avropada  olmaqla)  50 

baldan  aşağı  qiymәtlәndirilir.  AB­nin  iki  ildәn  bir  dәrc  edilәn  Korrupsiyaya  qarşı  Mübarizәyә  dair 

hesabatı üzv dövlәtlәrin korrupsiyaya qarşı mübarizә göstәrdiklәri sәyi qiymәtlәndirmәk vә onlara yardım 

etmәk  mәqsәdilә  nәzәrdә  tutulmuşdur.  2014­cü  ilin  fevral  ayında  dәrc  edilmiş  ilk  hesabat  göstәrir  ki, 

Avrobarometrin apardığı soröuda iştirak etmiş avropalıların 76%­i ölkәlәrindә korrupsiyanın yayıldığını 

hesab edirlәr, bu faiz Danimarkada 20%, Yunanıstanda 99%, İtaliyada isә 97% tәşkil edir. Barclays Bank 

ilә  bağlı  LİBOR  mәblәğindә  yol  verilmiş  qlobal  pozuntu  dünya  maliyyә  sisteminin  daha  etik  formada 

idarә  edilmәsinә  tәsir  göstәrmәkdә  davam  edir.  Yunanıstanın  vә  Cәnubi  Avropanın  digәr  ölkәlәrinin 

iştirakı  ilә  maliyyә  böhranı  Avrozonanın  dövlәtlәri,  hökumәt  vә  üzvlәri  arasında  qarşılıqlı  şәkildә  bir­

birlәrindәn  asılı  olan  etik  öhdәliklәrlә  bağlı  mәnәvi  mәsәlәlәri  ön  plana  çәkir.    Etika  üzrә  Avropa 

Şәbәkәsi etik qәrarların qәbulunu yaxşılaşdırmaq mәqsәdilә sәylәri birlәşdirir, bu zaman Müәssisә Etikası 

isә etika üzrә mütәxәssislәrin beynәlxalq şәbәkәsinin sәfәrbәr edilmәsi vә etika vә biznesә diqqәtin cәlb 

edilmәsi  mәqsәdilә  innovasiya  fәaliyyәtlәrinin  tәşkili  üzәrindә  çalışır.  İspaniya  vә  Fransa  BMT­nin 

Qlobal Paktında әn çox müәssisәlәrә malik ölkәlәrdir vә İspaniya hәmçinin energetika menecmenti üzrә 

ISO  50001  standartlarına  uyğun  gәlәn  aparıcı  ölkәdir.  Avropada  miqrantların  sayının  artması  Avro­

inteqrasiya proseslәrinin, etik normaların vә gәlәcәk immiqrasiya siyasәtinin gündәmdә olmasına gәtirib 

çıxardacaq  vә  bunların  hamısı  Avropada  etika  vә  eynilәşdirmә  mәsәlәlәrinin  getdikcә  daha  çox  önәm 

daşıyan  müzakirәlәrinә  rәvac  verir.  Şәrqi  Avropa  vә  Mәrkәzi  Asiya  dünyada  әn  çox  korrupsiyaya 

uğramış regionlar hesab edilir vә 95% ölkә 50 baldan aşağı qiymәtlәndirilir; Türkmәnistan vә Özbәkistan 

әn  pis  dünya  ölkәlәri  sırasında  yer  almışlar.  Türkiyәdә  korrupsiya  ilә  bağlı  baş  vermiş  qalmaqal  onun 

rәhbәrliyinә olan daxili vә beynәlxalq inamı azaltdı vә onun AB­yә daxil olmaq şansına xәlәl gәtirdi. 

 

Latın  Amerika:  Meksika  hökumәti  bu  yaxınlarda  qeyri­etik  davranışa  görә  şәxslәrin  vә  şirkәtlәrin 

cәzalandırılması  üçün  dövlәt  satınalmasına  dair  Korrupsiya  Әleyhinә  Federal  Qanun  qәbul  etmişdir. 

Meksikanın  Walmart törәmә şirkәtinin dövlәtin yüksәk rütbәli mәmurlarına $24 milyon hәcmindә rüşvәt 

vermәsi  bütün  ölkәdә  rezonans  doğurmuş  bir  hadisәdir  vә  ABŞ  vә  Meksika  tәrәfindәn  günahkarların 

cinayәt  mәsuliyyәtinә  cәlb  edilmәsi  üçün  araşdırma  aparılır.  Bir  çox  ölkәlәrdә  şәxsi  tәhlükәsizliyin 

olmaması,  tәhsilә  vә  tibbi  xidmәtlәrә  mәhdud  çıxış,  siyasәtә  etibarın  olmaması,  üzәrilәrinә  düşәn 

vәzifәlәri yerinә yetirә bilmәyәn müәssisәlәrin (mәsәlәn, әdliyyә vә polis sistemlәri) tәnәzzülә uğramaları  


vә sürtәlә artan ekoloji deqradasiya etik dәyәrlәrdә mövcud olan ciddi çatışmazlıqların әsas faktorlarıdır. 

Digәr  ölkәlәrdә  hüquqi  rәsmilәşdirilmәlәrin  yayılması  müxtәlif  hüquqlara  zәmanәt  vermir,  belә  ki 

әhalinin  geniş  tәbәqәsi  әvvәlkitәk  vәd  edilәn  müdafiәdәn  kәnarda  qalmışdır.  Bu  hәmçinin  kütlәvi 

informasiya vasitәlәrindә etik norma çatışmazlıqlarının yaranmasına gәtirib çıxarır. 

Latın  Amerika  vә  Karib  Hövzәsi  Ölkәlәri    Birliyi  üzәrinә  kompleks  strategiyanın  kömәkliyi  ilә  vә 

qanunun aliliyi prinsipinin tәtbiq edilmәsi ilә korrupsiya vә qeyri­etik tәcrübәyә qarşı mübarizә aparmaq 

öhdәliyi götürmüşlәr. 

 

Şimalı Amerika: Milli tәhlükәsizlik üzrә kәşfiyyat texnologiyaları vә onların tәtbiqi ictimai dәrketmәdәn 

vә siyasi nәzarәtdәn daha sürtәlә inkişaf edә bildiyindәn ABŞ vә digәr ölkәlәr Edvard Snouden tәrәfindәn 

AMT­ni ifşa edәndәn sonra tәhlükәsizlik vә mәxfiliyә olan tәlәblәrә bir daha nәzәr salmağa başlamışlar. 

Kütlәvi  qırğın  silahlarını  istehsal  etmәyi  vә  yerlәşdirmәyi  planlaşdıran  şәxslәrin  aşkar  edilmәsi  üçün 

hansı etik üsullar mövcuddur? Kiber casusluq  әleyhinә mübarizә nә qәdәr irәlilәyә bilmişdir? “İnternet 

Әşyaların” daima inkişaf etdirilmәsi mәxfiliyi bir xülyaya çevirә bilәrmi vә bunun da nәticәsindә, mәxfi 

metodları әvәz edә bilәrmi? ABŞ­ın bir çox beynәlxalq tәşkilat vә forumlarda etik mülahizәlәrin tәmin 

edilmәsi  sahәsindә  müәyyәn  liderlik  nümayiş  etdirmәsinә  baxmayaraq,  onun  etik  sahә  üzrә  rәhbәrlәri 

lobbiçilik maraqları göstәrmәkdә ifşa olunmuşdur. ABŞ­ın Ali mәhkәmәsi yeni sistemlәrin hәr bir şәxsә  

(mütәşәkkil cinayәtkarlıq vә xarici siyasi mәnbәlәr daxil olmaqla) kütlәvi informasiya vasitәlәrindә siyasi 

kampaniyaların aparılmasına anonim şәkildә istәnilәn mәblәğdә yardım edә bilmәsinә imkan yaradacağı 

qәnaәtinә  gәlmişdir.    Burada  hәlә  dә  siyasәtin  vә  seçki  kampaniyalarının  korrupsiya  çirkabından  uzaq 

olmaları vә ya tәnzimlәyici orqanlar vә onların tәnzimlәdiklәri qurumlar arasında “rahat münasibәtlәrә” 

son qoyulması üçün ümumәn qәbul edilmiş üsul mövcud deyildir.  Federal etika qaydaları әvvәlki yüksәk 

rütbәli hökumәt mәmurlarının “son dәrәcә aktiv” olmaları tәcrübәsinin mәhdudlaşdırılmasında o qәdәr dә 

effektiv  deyildir;  2007­ci  ildә  aparılmış  yoxlamadan  sonra  Konqresdәki  1,650  yardımçının  bir  il 

müddәtindә  lobbiçilik  fәaliyyәti  ilә  mәşğul  olduqları  vә  buna  görә  ABŞ  Konqresindәn  istefa  verdiklәri 

qeydә  alınmışdır.  2008­ci  ildәn  bәri  mövcud  dolan  qeyri­etik  maliyyә  tәcrübәsi  tәdricәn  tәqib 

edilmәkdәdir,  mәsәlәn,  JPMorgan  Chase  apardığı  düzgün  olmayan  fәaliyyәtә  görә  ABŞ  hökumәti 

tәrәfindәn $13 milyard hәcmindә cәrimә olunmuşdur. ABŞ Hasilat sәnayesinin şәffaflığına uyğun gәlәn 

qanun  qәbul  etmәyi  planlaşdırır.  Korrupsiyanı  Qavrama  İndeksinә  görә  Kanadanın  әn  yaxşı  ölkәlәr 

sırasında yer almasına baxmayaraq,  Senatın xәrclәri vә bir neçә korrupsiya halları vә xidmәti mövqedәn 

sui­istifadә sәbәbindәn vәtәndaşların dövlәt mәmurlarına olan etibarları azalmışdır.  

 

Qlobal korrupsiya sәviyyәsi (1 = olduqca yüksәk korrupsiya sәviyyәsi; 10 = olduqca tәmiz). 



 

 

Qrafikdә Tәsir Tendensiyasının Tәhlilindәn istifadә edilir; bu, 2012 Gәlәcәk Hesablama İndeksinin bir 



hissәsidir (bax: Fәsil 2, SOFI 2012)

Yüklə 1,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin